بخش 5

بخش دوم

سفرنامه و خاطره‌نگاري

فصل اول: گزارش عمومي

توضيح: معرفي سفرنامه‌هايي است كه سفرنامه‌نويس به مناطق جغرافيايي چند از جمله مكه مكرمه و مدينه منوره و يا ديگر عتبات مقدس سفر كرده است. به عبارت ديگر فقط به مكه و مدينه نرفته بلكه به نقاط مختلف سفر كرده و سفرنامه گزارش از جاهاي مختلف است. ويژگي ديگر اين بخش اين است كه كتاب‌هايي كه در آنها گزارش سفر به اماكن زيارتي در كشورهاي مختلف آمده، نيز اينجا معرفي شده است.

ابن جبير، محمد بن احمد ^[1] (??? ـ ‎614ق)

سفرنامه ابن جبير، ترجمه پرويز اتابكي [2]، مشهد، آستان قدس رضوي، مؤسسه چاپ و انتشارات، چاپ 1، ‎1370، 424ص، وزيري.

بررسي سفرنامه محمد بن احمد بن جبير، معروف به ابن جبير، است و از جمله مطالبي درباره مكه و مدينه و حج و نيز درباره سرزمين حجاز دارد. وي در اسپانيا متولد شد و در طول زندگي‌اش سه بار به مشرق زمين سفر كرد و علاوه بر زيارت خانه خدا، شهرهايي را كه در مسير اسپانيا به مكه است، مانند مدينه، كوفه، بغداد، حلب و دمشق را بازديد كرد. سفرنامه وي گزارشي از يكي از اين سفرهاست كه در سي‌ام شوال سال 578 قمري آغاز شده و در بيست و دوم محرم سال 581 قمري با ورود او به شهر غرناطه پايان يافته است. اين سفر دو سال و سه ماه و نيم طول كشيد و او 245 روز در مكه اقامت گزيد. اين سفرنامه حاوي مطالب و نكات تاريخي و جغرافيايي مكه و مدينه، آداب و رسوم جامعه مكه و مدينه، وضعيت حج و حجاج و ديگر مسائل مربوط به مكه و حج هم هست.

حبيبي‌تبار، جواد (متولد 1341)

گام‌ به‌ گام‌ با سرزمين‌ عشق‌ ، قم، گام‌ به‌ گام‌، چاپ 1، ????، 136ص.

شابك: 1 ـ 01 ـ 8236 ـ 964

فروست: گام‌ به‌ گام‌ ـ 8

عنوان‌ روي‌ جلد: سرزمين‌ عشق‌: گزارشي‌ از سفر به‌ سوريه‌ و عتبات‌ عاليات‌ در عراق‌

گزارش سفر نويسنده به زيارتگاه‌هاي مهم عراق و شامات است.

حجتي كرماني، علي (1316 ـ 1379)

اسفار اربعه: گزارش سفر به چين، آلمان، واتيكان و حج ، ويرايشِ فريده حجتي كرماني، تهران، كوير، چاپ 1، 1380، 438ص، وزيري.

شابك: 4 ـ 76 ـ 6144 ـ 964

عنوان‌ روي‌ جلد: اسفار اربعه‌: سفرنامه‌ حج‌، چين‌، آلمان‌، و واتيكان‌ .

گزارش سفرهاي چهارگانه مؤلف به آلمان، واتيكان، چين و حج است. وي در سفرهاي خود، با نگاهي عميق به اطراف خويش، خوبي‌ها و بدي‌ها، بايدها و نبايدها را توصيف و گزارش كرده است. او در گشت و گذار خود در غرب متوجه آسيب‌پذيري انسانيت در اين ديار شده است. در سفر به چين، به بررسي عجايب كهن چين و پيشرفت‌هاي امروزي آن و عقايد و آراي چيني‌ها پرداخته است. خاطرات مؤلف از سفر معنوي به حج و زيارت كعبه و مدينه و مشاهد ائمه و قبور مؤمنان و وقوف او در مشعر و مني و عرفات، پايان‌بخش اين دفتر است.

حسام‌السلطنه‌، مرادميرزا ^[3] (1233 ـ 1299ق)

سفرنامه‌ مكه‌: گزارش‌ وقايع‌ سفر به‌: استانبول‌، مكه‌، مدينه‌، دمشق‌، بيت‌ المقدس‌ و... ، به‌كوشش‌ رسول‌ جعفريان‌، تهران، نشر مشعر، چاپ 1، 1374، 360ص، وزيري.

عنوان ديگر: سفرنامه مكه، دليل الأنام في سبيل زيارة بيت الله الحرام و القدس الشريف و مدينة السلام

گزارش سفرهاي مؤلف به نقاط مختلف از جمله مكه و مدينه است. جعفريان در مقدمه آورده كه ادبيات سفرنامه‌نويسي در دوره قاجار رشد چشمگيري يافت. يكي از زمينه‌هاي سفرنامه‌نويسي اين دوره، سفرهاي حج است. حسام‌السلطنه فرزند عباس ميرزا از جمله كساني است كه در سفر حج به سال 1297، وقايع و حوادث سفر خود را تقرير و يكي از ملازمانش آن را تحرير كرده است‌. وي كمابيش اوضاع اجتماعي و سياسي شهرها و اماكني چون مكه، مدينه، استانبول، سوريه، فلسطين و مصر را توصيف مي‌كند‌. هر چند ثبت وقايع شخصي شاهزاده ـ كه معمول بين درباريان در سفرنامه نويسي بوده ـ حجم بيشتر كتاب را به خود اختصاص داده است.

حسن‌زاده، مهدي (متولد 1350)

خاطرات سفرهاي نوراني همراه با راهيان نور: خاطرات سفر به سرزمين وحي مكه مكرمه و مدينه منوره، سفر به سرزمين عشق كربلاي معلا، سفر به سرزمين نور ، قم، آيين احمد(ص)، چاپ 1، 1388، 128ص، رقعي.

شابك: 7 ـ 518 ـ 533 ـ 600 ـ 978

مجموعه خاطرات نويسنده از سفر به مكه و مدينه، عتبات عاليات، و مناطق جنگي در جنوب ايران است.

رجائي، غلامعلي (متولد 1336)

تا عشق با عشق: سفرنامه دمشق، كربلا، مكه، تهران، نيكتاب، چاپ 1، 1383، 149ص، رقعي.

شابك: 3 ـ 36 ـ 7302 ـ 964

گزارش سفرهاي مؤلف به چند شهر مهم تاريخي و زيارتي از جمله مكه و مدينه است. بخش نخست كتاب، يادداشت‌هاي روزانه، مشاهدات و خاطرات مقابر متبركه سوريه و عتبات عاليات در عراق در سال 1379 است كه با اشارات تاريخي و حكاياتي همراه شده است. بخش دوم شامل خاطرات سفر وي از مدينه و مكه در سال 1382 است.

رضاخاني‌، محمد (متولد 1302)

خاطرات‌ خانه‌ خدا و عتبات‌ عاليات‌ در خدمت‌ راهنما ، بي‌جا، حبيب‌الله‌ پاك‌گوهر، چاپ 1، 1366، 520ص.

گزارش زيارتگاههاي‌ اسلامي‌ در عربستان‌ سعودي‌ و عراق است. مؤلف براي مأموريت خدمت به زائران، چند سفر به عتبات عاليات و مكه و مدينه داشته است. وي خاطرات خود را به گونه‌اي تدوين كرده كه براي ديگران درس‌آموز و عبرت‌آموز باشد.

رودگر، قنبر علي (متولد 1344)

از بين‌النهرين تا ماوراء النهر: پژوهشي در سفرنامه ابن‌بطوطه (رجال، مزارات، مراكز علمي و مذهبي) ، تهران، بنياد دائرة المعارف اسلامي، چاپ 1، 1376، 390ص، رقعي.

شابك: 2 ـ 032 ـ 447 ـ 964

عنوان ديگر: پژوهشي در سفرنامه ابن‌بطوطه (رجال، مزارات، مراكز علمي و مذهبي ) .

بررسي سفرنامه ابن‌بطوطه است. ابن‌بطوطه، سياح نامدار مغربي در قرن هشتم قمري، بخش پهناوري از دنيا را به مدت سي سال درنورديد و حاصل ديده‏ها و شنيده‏هاي خود را در سفرنامه خود به رشته تحرير در آورد كه امروزه به عنوان گنجينه‏اي از اطلاعات ذي‌قيمت محسوب مي‏شود. گزارش سفر او از بين‌النهرين در عراق كنوني تا ماوراءالنهر در آسياي ميانه در اين سفرنامه آمده و در آن سيماي رجال و مزارات و مراكز علمي و مذهبي ايران كهن به دقت ترسيم شده است. در اين كتاب، تاريخ نهادهاي آموزش، علمي و ديني و تاريخچه مساجد و مزارات داير در محدوده ميان بين‌النهرين تا ماوراء النهر به خوبي تبيين شده است. در فصل سوم كتاب، خاطرات او از سفر به شهر نجف و ديدار از مرقد امام‌علي(ع) و ديگر اماكن مقدس اين شهر آمده است.

زرقاني‌، مهدي

از شهر محمد تا سرزمين‌ مولانا ، تهران، آنا، چاپ 1، ????، 182ص، رقعي.

گزارش خاطرات مؤلف از دو سفر به مكه و سوريه و تركيه است. مؤلف به زيارتگاه‌ها، مكان‌هاي ديدني اين كشورها و شهرها، آداب و رسوم زيارت، و ويژگي‌هاي زيارتگاه‌ها مي‌پردازد.

سمواتي‌، فاطمه‌ (متولد 1346)

اماكن مقدس در سفرنامه‌ها ، تهران، قصيده‏?، چاپ 1، ????، 171ص.

شابك: 5 ـ 18 ـ 5087 ـ 600 ـ 978

بررسي سفرنامه‌هاي مختلف تا قرن چهاردهم قمري است. نويسنده در صدد يافتن ديدگاه‌ها و تحليل‌هاي سفرنامه‌نويسان درباره اماكن مذهبي در طول تاريخ بوده است. وي با تجزيه و تحليل متون سفرنامه‌ها، تحولات تاريخي زيارتگاه‌هاي اسلامي را تا قرن 14 قمري به دست آورده و توانسته سير تحولات اماكن را به خوبي ترسيم كند.

شفيعي سروستاني، اسماعيل ^[4] (متولد 1337)

بخت خاك، تهران، موعود عصر، چاپ 3، 1387، 208ص، رقعي.

شابك: 5 ـ 45 ـ 6968 ـ 964 ـ 978

گزارش سفر مؤلف به مكه و مدينه و نيز عتبات عاليات است. بخش اول سفرنامه حج و بخش دوم سفرنامه عتبات عاليات نويسنده است. بخش اول اين كتاب با عنوان «شوق كعبه» پيشتر توسط انتشارات مؤسسه كيهان منتشر شده بود.

شمسا، علي (متولد 1323)

از مشهد الرضا تا مدينة النبي و از خرابه‌هاي‌ شام‌ تا گودال‌ قتلگاه‌ ، مشهد، نشر الف‌‏?، چاپ 1، ????، 311ص، رقعي.

شابك: x ـ 84 ـ 6684 ـ 964

گزارش سفرهاي زيارتي و سياحتي و خاطرات مؤلف از برخي زيارتگاه‌هاي اسلامي است. او به مكان‌هاي متبرك مثل مكه معظمه، مدينة النبي، مسجد الحرام، غار حرا، حرم مطهر حضرت زينب(س)، خرابه‌هاي شام، وادي السلام نجف، حرم امام حسين(ع) پرداخته است.

شهري‌، محمد (متولد 1331)

سه‌ سفر، سه‌ نگاه‌ (مكه‌، قونيه‌، صوفيه‌) ، مشهد، دستور، چاپ 1، ????، 147ص.

شابك: 6 ـ 8 ـ 95603 ـ 964

گزارش سفرهاي مؤلف به سه شهر معروف تاريخي ـ مذهبي جهان و ترسيم مشخصات مهم زيارتگاه‌هاي اين شهرها است. نويسنده در صدد كشف تحولات تاريخي اماكن تاريخي و مذهبي در اين شهرها و نيز شخصيت‌شناسي كساني است كه اين اماكن منسوب به آنها است.

طالقاني‌، سيدمحمود ^[5] (1286 ـ 1358)

به‌ سوي‌ خدا مي‌‌رويم‌، تهران، نشر مشعر، چاپ 1، 1381، 295ص، رقعي.

شابك: 6 ـ 03 ـ 6293 ـ 964

گزارش سفرهاي زيارتي نويسنده به عتبات عاليات و مكه و مدينه در سال 1331شمسي (1371قمري) است. مؤلف و همراهان با عبور از كشور عراق و زيارت اماكن مقدس كربلا و كاظمين راهي شام مي‌شوند. پس از استراحتي در شام به بيروت رفته و از آنحا با هواپيما به عربستان عازم مي‌شوند. هواپيما در جده فرود مي‌آيد و از آنجا به سمت مكه حركت مي‌كنند. توصيف تمام اماكن و مقام‌هايي كه مؤلف در شهرهاي مكه و مدينه زيارت كرده در ادامه آمده است.

قاضي عسكر، سيدعلي (متولد 1325)

خاطرات سفر آيت‌الله ري‌شهري به كشورهاي عربستان، كنيا، سودان ، تهران، نشرمشعر، چاپ 1، 1386، 288ص، رقعي.

شابك: 6 ـ 082 ـ 540 ـ 964 ـ 978

گزارش سفر هيأتي از مقامات ايراني به چند كشور و بازديد از اماكن تاريخي و مذهبي است. نويسنده كه خود همراه و همگام با نماينده ولي‌فقيه در حج و زيارت در سفر به عربستان، كنيا و سودان حضور داشته، تمامِ مراحل و وقايع اين سفر را با قلم شيوا به رشته تحرير در آورده است. كتاب در چهار فصل با عناوين: حرمين شريفين، كنيا، سودان، مقالات همايش مهدويت تدوين شده است. فصل اول مربوط به سفر هيأتي از مسئولان سازمان حج و زيارت و بعثه مقام معظم رهبري در سال 1385 به مكه و مدينه به منظور بررسي روند امور اجرايي و فرهنگي مراسم عمره است.

كرماني، علويه ^[6]

روزنامه سفر حج عتبات عاليات و دربار ناصري (???? ـ 1312ق/ ???? ـ ‎1273ش) ، به كوشش رسول جعفريان، قم، مورخ، چاپ 1، 1386، 216ص.

شابك: 6 ـ 2 ـ 90518 ـ 964 ـ 978

گزارش سفرهاي يك بانوي كرماني به نام بانو علويه كرماني به عتبات و مكه و مدينه است. او در سال 1309 قمري از كرمان عازم بمبئي و از آنجا با كشتي عازم جده شده و پس از انجام اعمال حج از راه جبل به عتبات عاليات برگشته و پس از زيارت مراقد اهل‌بيت(ع) عازم ايران شده است. وي در قم به جاي بازگشت به كرمان، عازم تهران شده و در آنجا به دليل آشنايي با برخي از امراي كرمان به درون دربار ناصري راه پيدا مي‌كند. دو سوم سفرنامه مطالب مربوط به دربار ناصري است.

منوري‌، علي

از زينبيه‌ تا كربلا، تهران‌، دانش‌آفرين‌‏?، چاپ 1، ????، 61ص، وزيري.

شابك: 5 ـ 05 ـ 7035 ـ 964

چاپ ديگر

تهران، رشد انديشه‏?، چاپ 2، ????، 94ص، وزيري.

شابك: 0 ـ 04 ـ 2692 ـ 964 ـ 978

گزارش سفرهاي نگارنده به سوريه و عراق است. نويسنده اين كتاب را به منظور راهنمايي زائران نوشته است. با اين قصد و هدف كه تجارب سفر خود به اين اماكن را به ديگران منتقل كنند. براي نمونه نام چند مكان زيارتي از اين قرار است: حرم حضرت رقيه(س)، حرم ابوالفضل، باب الصغير دمشق، حرم حضرت زينب(س) و حرم امام حسين(ع).

ناصر خسرو ^[7] (394 ـ 481ق)

سفرنامه حكيم ناصرخسرو قبادياني مروزي با حواشي و تعليقات و فهارس اعلام تاريخي و جغرافيايي و لغات ، به كوشش سيدمحمد دبيرسياقي [8]، تهران، زوار، چاپ 9، 1387، 446ص، وزيري.

شابك: 4 ـ 009 ـ 401 ـ 964

گزارش ناصر خسرو از سفر به نقاط مختلف در چندين سال از عمرش است. سفرنامه ناصر خسرو شهرت جهاني دارد زيرا نكات و مطالبي آورده كه ارزش تاريخي و علمي فراوان دارد. از جمله درباره مكه و مدينه توصيف‌هايي قابل توجه دارد.

چاپ‌هاي ديگر

سفرنامه ناصرخسرو: با مقدمه‏اي در شرح شاعر به قلم آليس سي. هاسنبرگر ، به كوشش محسن خادم، تهران، ققنوس، چاپ 2، 1386، 231ص، وزيري.

شابك: 1 ـ 438 ـ 311 ـ 964 ـ 978

سفرنامه ناصر‌خسرو، اهميت جهاني دارد و داراي چاپ‌هاي متعددي مي‌باشد. البته هر يك از چاپ‌ها ويژگي خاص خود را دارد. در اينجا چند چاپ مهم اين اثر معرفي و توصيف مي‌شود.

چاپ حاضر از سفرنامه ناصر خسرو كه براساس نسخه مصحح محمود غني‌زاده، چاپ كاوياني برلين فراهم آمده با مقدمه اي در آغاز همراه است كه طي آن گزيده اي از مطالب كتاب ناصر خسرو، لعل بدخشان: تصويري از شاعر، جهانگرد و فيلسوف ايراني تاليف خانم آليس هانسبرگر درج گرديده است. كتاب كه بر پايه سفرنامه، به شناخت و تحليل ناصر خسرو عقايد و نگرش‌هاي او مقدمه كتاب حاضر به چاپ رسيده است.

سفرنامه ناصرخسرو قبادياني به انضمام روشنايي‌نامه و سعادت‌نامه ، به كوشش محمود غني‌زاده، تهران، اساطير، چاپ 1، 1384، 212ص، وزيري.

شابك: 5 ـ 325 ـ 331 ـ 964

اين چاپ از سفرنامه‌ي ناصرخسرو از مقابله‌ي دو نسخه، يكي چاپ "شفر" و ديگري يكي از دو نسخه‌ي كتابخانه‌ي ملي پاريس، فراهم آمده است. علاوه بر اين، دو فهرست شامل فهرست اسماء الرجل و فهرست اسماء الامكنه نيز به همراه آن به چاپ رسيده است. پس از آن، متن مثنوي "روشنايي نامه" به تصحيح "اته" ـ كه خود نيز از روي سه نسخه‌ي خطي كه در كتابخانه‌هاي اروپا موجود بوده، با تعيين اختلافات نسخ، در مجله‌ي "انجمن مستشرقين آلماني" شهر لايپزيك منتشر نموده ـ فراهم آمده است. لازم به ذكر است، ناصر خسرو، اين مثنوي را در نتيجه‌ي حال مكاشفه‌اي كه شبي به وي دست داده، در يك هفته به نظم درآورده و از چندين جاي آن مي‌توان استنباط كرد كه محصول "يمگان" است. در بخش پاياني نيز، متن "سعادت‌نامه" بر اساس نسخه‌اي كه "اته" آن را در مجله‌ي "انجمن مستشرقين آلمان"منتشر كرد به چاپ رسيده است. گفتني است اين مثنوي شامل سي باب مختصر در موعظه، نصيحت، و تهذيب اخلاق است.

سفرنامه ناصرخسرو قبادياني ، به كوشش محمود غني‌زاده، تهران، مژگان، چاپ 1، 1387، 144ص، رحلي.

شابك: 7 ـ 23 ـ 5561 ـ 964 ـ 978

اين اثر چاپ ديگر از تصحيح آقاي غني‌زاده است. ناصرخسرو مدت هفت سال سرزمين‌هاي گوناگون از قبيل ارمنستان، آسياي صغير، حلب، طرابلس، شام، سوريه، فلسطين، جزيره العرب، قيروان، تونس و سودان را سياحت كرد و سه يا شش سال در پايتخت فاطميان يعني مصر اقامت كرد و از آنجا سه بار به زيارت كعبه رفت كه خاطرات سفر حج نيز در اين سفرنامه آمده است.

گزيده سفرنامه ناصرخسرو ، انتخاب‌ و توضيح‌ جعفر شعار[9] و حسن‌ انوري [10]‌، تهران، سازمند، چاپ 1، 1385، 158ص، وزيري.

شابك: 6 ـ 8 ـ 92371 ـ 964

فروست: مجموعه‌ ادب‌ فارسي‌

گزيده سفرنامه ناصرخسرو ، به كوشش نادر وزين‌پور، تهران، شركت انتشارات علمي و فرهنگي ، چاپ 14، 1383، 224ص، رقعي.

شابك: 3 ـ 391 ـ 445 ـ 964

اين چاپ منتخب سفرنامه ناصرخسرو است.

گزيده سفرنامه ناصر خسرو به زبان امروز ، به كوشش حسين آموزگار، ويرايشِ مريم عزيزي، تهران، مهرآموز، چاپ 1، 1388، 96ص، رقعي.

شابك: 1 ـ 7 ـ 90584 ـ 600 ـ 978

فروست: گنجينه ادبيات كهن فارسي براي كودكان و نوجوانان: 6.

ناصرخسرو قبادياني، دانشمند و شاعر قرن پنجم، جايگاه والايي در فرهنگ و تمدن ايران دارد. او تا 40 سالگي در دربار فرمانروايان خراسان مشغول خدمت بود، اما بر اثر خوابي كه يك شب ديده بود، تصميم به تغيير مسير زندگي خود گرفت. پس، از مشاغل دولتي كناره‌گيري نمود و براي يافتن حقيقت، سفر پرماجراي خود را كه حدود هفت سال به طول انجاميد، آغاز نمود. كتاب حاضر، گزيده‌اي از سفرنامه ناصرخسرو است كه به زبان ساده و امروزي براي گروه كودك و نوجوان بازنويسي شده است. در كتاب، هم‌چنين توضيحات لازم در خصوص اماكن و شخصيت‌هاي ذكر شده در متن كتاب، نقشه مسير سفر ناصرخسرو و تصاوير مرتبط با موضوع آورده شده است. در فصل‌هاي پنجم تا هفتم كتاب، به ترتيب گزيده‌اي از سه سفر ناصرخسرو به مكه آمده است.

وقارالدوله‌، سكينه ‌سلطان‌

روزنامه سفر عتبات و مكه ????ق/ ????ش ، به كوشش رسول جعفريان و كيانوش هفت لنگ [11]، تهران، علم، چاپ 1، 1388، 168ص.

شابك: 9-172-224-964-978

خاطرات يكي از زنان دوره‌ي قاجار مشهور به سكينه سلطان وقار الدوله اصفهاني كوچك، از سفر به عتبات عاليات و مكه مكرمه در سال 1317 قمري(1279 شمسي) است.

هدايت، مهديقلي ^[12] (1242 ـ 1334)

سفرنامه مكه از راه سيبري، چين، ژاپن، آمريكا، اروپا، مصر، شام، بيروت، يونان و تركيه ، به كوشش سيدمحمد دبيرسياقي [13]، تهران، تيراژه، چاپ 1، 1368، 337ص، وزيري.

چاپ ديگر

تهران، ارمغان‌، چاپ 1، ????، 357ص.

شابك: 5 ـ 36 ـ 5560 ـ 964

گزارش سفر مؤلف به مكه از راه آسياي دور است. مؤلف مسير سفر را برعكس عرف مردم انتخاب كرده است. معمولاً مسير سفر مردم، از ايران چنين است: ايران، تركيه، عراق، مكه و مدينه، شامات، اروپا و آمريكا، آسياي دور، هندوستان و مجدداً ايران. ولي ايشان از ايران به سوي آسياي ميانه و آسياي دور رفته و از آنجا به آمريكا، سپس به اروپا، آنگاه شامات و عربستان و سپس مكه و مدينه مي‌رود.

هدايتي، سيداحمد (1250 ـ 1334)

داستان باريافتگان: سفرنامه حج ، به كوشش سيدعلي قاضي‌عسكر، به كوشش حوزه نمايندگي‌ ولي‌ فقيه‌ در امور حج‌ و زيارت‌، تهران، نشر مشعر، چاپ 1، 1378، 300ص، رقعي.

شابك: 3 ـ 60 ـ 6293 ـ 964

گزارش سفرهاي حج و عتبات عاليات عراق ميرسيد احمد هدايتي از رجال علمي و سياسي عصر قاجار است. اين سفرنامه حاوي اطلاعات متنوعي است از جمله اطلاعات جغرافيايي مسير و گزارش آثار باستاني برخي مناطق و شرح شمه‏اي از دگرگوني‌هاي سياسي و تحولات نظامي پس از جنگ اول در ايران و عراق و جزيرة العرب و شبه قاره هند و تبيين اوضاع فرهنگي آن روز و شرح آثار اسلامي و تاريخي مكه و مدينه. در مقدمه اثر، شرح حال مؤلف و خاندان وي توسط اهتمام‏گر نگاشته شده است. مؤلف پس از پايان جنگ جهاني اول (1299) در سال 1338قمري سفر خود را شروع كرده است.

---