بخش 3

41

بخش دوم

مناسبتها

1 ـ وفات حضرت خديجه ( عليها السلام )

2 ـ ميلاد امام حسن مجتبي ( عليه السلام )

3 ـ غزوه بدر

4 ـ بركات شب قدر

5 ـ علي ( عليه السلام ) در بستر تاريخ

6 ـ فتح مكه

7 ـ علي ( عليه السلام ) اي عدالت مظلوم

8 ـ هفته كمك به مستضعفين

9 ـ روز جهاني قدس

10 ـ عيد فطر

11 ـ ميعاد با فطرت

43

وفات حضرت خديجه ( عليها السلام )

دهم ماه مبارك رمضان مصادف است با سالروز وفات بانوي نمونه اسلام ، حضرت خديجه كبري ( عليها السلام ) .

خديجه بنت « خويلد بن اسد بن عبدالعزي بن قصيّ بن كلاب » همسر گرامي رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) اولين زني است كه به پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) و دين اسلام گراييد و با مال و ثروت خويش آن حضرت را ياري داد . در سن خديجه هنگام ازدواج اختلاف است كه از 25 تا 45 سالگي گفته اند . ^{( 1 )} پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) تا زماني كه خديجه زنده بود زن ديگري اختيار نكرد . آن حضرت علاقه بسياري نسبت به ايشان داشت كه به هيچ يك از زنان ديگرش نداشت . روايات زيادي از آن حضرت در مورد اوصاف و القاب وي نقل شده است از جمله :

« أَفْضَلُ نِساء أَهْل الْجَنَّة خَديجَة » ^{( 2 )}

( بهترين زنان بهشت ، خديجه است ) .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ ابي كثير ، البداية والنهاية 2/295 ؛ مجلسي ، بحارالانوار 16/12 .

2 ـ احمد بن حنبل ، المسند 6/117 ـ 118 .

44

در جاي ديگري مي فرمايد : به درستي كه من خديجه را بر زنان امتم برتري مي دهم همان گونه كه مريم بر زنان عالم برتري داده شد ، ^{( 1 )} قسم به خدا كه بهتر از خديجه پس از او براي من جايگزين نكرد . . . او ايمان آورد هنگامي كه مردم مرا تكفير مي كردند و هنگامي كه مردم مرا تكذيب مي كردند او مرا تأييد مي نمود ، هنگامي كه مردم مالشان را از من دريغ كردند او اموالش را در اختيار من گذاشت . خداوند از او فرزنداني به من عطا كرد در حالي كه از زنان ديگر نداد . ^{( 2 )}

خداوند متعال زحمات اين بانوي فداكار را در حمايت از اسلام و پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) چنين بيان كرده است :

جبرئيل ( عليه السلام ) بر رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) وارد شد و گفت اي نبي خدا ! اين خديجه است كه نزد تو مي آيد و ظرفي از غذا همراه اوست هنگامي كه به تو رسيد از جانب پروردگارت و از جانب من به او سلام برسان و بشارت ده كه خانه اي در بهشت براي اوست . ^{( 3 )}

عايشه مي گويد : من پيوسته براينكه روزگار خديجه رادرك نكرده بودم ، تأسّف مي خوردم و از علاقه و مهر پيامبر ، نسبت به او هميشه تعجب مي كردم ؛ زيرا پيامبر او را مكرّر ياد مي كرد ؛ و اگر گوسفندي مي كشت ، سهمي براي دوستان خديجه كنار مي گذاشت و برايشان مي فرستاد .

روزي رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) در حال بيرون رفتن از خانه بود كه از خديجه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ هيثمي ، مجمع الزوائد 9/223 .

2 ـ هيثمي ، همان جا .

3 ـ ابن حجر عسقلاني ، فتح الباري بشرح صحيح البخاري 7/108 ـ 109 ؛ سبط بن جوزي ، همان 302 .

45

ياد كرد و از او تعريف نمود . من نتوانستم خودم را كنترل كنم ، با كمال
جرأت گفتم : وي پيرزني بيش نبود و خدا بهتر از او را نصيب شما كرده است ! آثار خشم و غضب در پيشاني پيامبر ظاهر شد و فرمود : ابداً چنين نيست ، خديجه هنگامي به من ايمان آورد كه مردم همگي در حال كفر و شرك به سر مي بردند ؛ او اموال و ثروت خود را در سخت ترين مواقع در اختيار من گذارد و خدا از او فرزنداني نصيبم نمود كه به ديگر همسرانم نداد . ^{( 1 )}

سن خديجه

معروف اين است كه خديجه هنگام ازدواج 40 سال داشته و 15 سال پيش از عام الفيل ، قدم به عرصه وجود نهاده است ؛ ولي بعضي كمتر از اين نوشته اند . وي قبلا دو شوهر كرده بود ، به نامهاي « عتيق ابن عائذ » و « ابوهالة مالك بن بناش التميمي » كه رشته زندگي هر كدام به وسيله مرگ گسسته بود .

فرزندان خديجه از پيامبر

خديجه كبري از رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) داراي دو پسر به نامهاي « قاسم » و « عبدالله » بود كه به آنها طاهر و طيّب مي گفتند و چهار دختر داشت كه رقيّه ، زينب ، امّ كلثوم و فاطمه ـ سلام الله عليها ـ نام داشتند . دو پسر آن حضرت قبل از بعثت از دنيا رفتند ؛ ولي دخترانش باقي ماندند .

شبهاي تاريك ، راه خانه خديجه تا غار حراء به روزي روشن از اخلاص و اميد و فداكاري تبديل شد . كوه بزرگ نور كه امروزه بعضي از

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ بحار الانوار ، ج16 ، ص8

46

مردان نيز از صعود به آن عاجزند ، در سايه اخلاص و فداكاري و عظمت گامهاي خديجه كوچك مي نمود . آن بانوي فداكار به رغم آن همه ثروت و مكنت ، سه سال در شعب ابي طالب ، گرسنه در كنار پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) خوابيد و آرامِ جان او بود .

وفات خديجه

حضرت خديجه در تمام دوره دشوار و پرحادثه پيش از هجرت به عنوان همسري فداكار در كنار رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) بود و لحظه اي او را در آن كوران حوادث تنها نگذاشت و سرانجام سه سال پيش از هجرت دنيا را به درود گفت . آخرين سخن وي در آستانه مرگ ، با آن سابقه خدمت و فداكاري ، اين بود كه : « اي رسول خدا ! من درباره تو كوتاهي نمودم و آنچه در خور توست به انجام نرساندم و در اين لحظه اگر خواسته اي داشته باشم ، آن خواسته رضايت توست . » و بدين ترتيب آن بانوي بزرگوار ديده از جهان فروبست ؛ ولي براي هميشه به عنوان زني نمونه براي زنان اسلام در تاريخ باقي ماند ، اميد است زنان مسلمان ما با الگو قرار دادن اين بزرگ بانوي اسلام ، شايستگي خويش را براي خدمت هر چه بيشتر به اسلام به اثبات رسانده و فرزنداني صالح و متعهّد تربيت نمايند . جسد پاك خديجه را در قبرستان حجون مكّه به خاك سپردند . موقعيت قبر وي در آخر قبرستان و نزديك قبور ابوطالب و عبدالمطلّب است . ^{( 1 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ از ص42 تا اينجا از كتاب ، تاريخ و آثار اسلامي مكّه مكرّمه و مدينه منوّره ، اصغر قائدان و كتاب ياد ايّام ، معاونت فرهنگي شوراي سياستگذاري ائمّه جمعه گرفته شده است .

47

ميلاد امام حسن مجتبي ( عليه السلام )

* امام حسن مجتبي ( عليه السلام ) در نيمه رمضان سال سوّم هجري ، در شهر مدينه منوّره ديده به جهان گشود .

* پدرش ، امير مؤمنان علي بن ابيطالب و مادرش مهتر زنان فاطمه دختر پيامبر خدا است ـ درود و رحمت خدا بر آنان ـ .

در تاريخ ، از اين كوتاهتر و در عالم نسب ها ، از اين پرشرافت تر ، نسبي وجود ندارد .

* در شهر مدينه ، شب نيمه ماه رمضان سال سوم هجرت ، تولد يافت . فرزند نخستين پدر و مادرش بود . رسول اكرم ( صلّي الله عليه وآله ) بلافاصله پس از ولادتش او را گرفت ؛ در گوش راستش اذان و در گوش چپش اقامه گفت . سپس براي او گوسفندي قرباني كرد ؛ سرش را تراشيد و هموزن موي سرش ـ كه يكدوم و چيزي افزون بود ـ نقره به مستمندان داد ؛ دستور داد تا سر او را عطر آگين كنند . و از آن هنگام ، آيين عقيقه و صدقه دادن به هموزن موي سر نوزاد ، پديد آمد .

* او را حسن نام داد و اين نام در جاهليت سابقه نداشت . و كنيه او

48

را ابومحمد نهاد و اين تنها كنيه اوست .

* لقب هاي او : السبط است و السيد و الزكي و المجتبي و التقي .

* همسران او عبارتند از : « ام الحق » دختر طلحة بن عبيدالله ؛ « حفصه » دختر عبدالرحمن بن ابي بكر ؛ « هند » دختر سهيل بن عمرو ؛ و « جعدة » دختر اشعث بن قيس و اين آخرين ، همان است كه به اغواي معاويه او را مسموم و شهيد كرد .

* فرندان آنحضرت از دختر و پسر 15 نفر بوده اند ، بنام هاي :

زيد ، حسن ، عمرو ، قاسم ، عبدالله ، عبدالرحمن ، حسن اثرم ، طلحة ، ام الحسن ، ام الحسين ، فاطمه ، ام سلمة ، رقيه ، ام عبدالله و فاطمه .

نسل او فقط از دو پسرش : حسن و زيد ، باقي ماند و از غير ايندو انتساب به آنحضرت درست نيست .

* « هيچكس از جهت منظر و اخلاق و پيكر و رويه و مجد و بزرگواري ، به رسول اكرم شبيه تر از او نبود » وصف كنندگانش او را اينچنين ستوده اند . و گفته اند :

داراي رخساره ئي سفيد آميخته به اندكي سرخي ؛ چشماني سياه ؛ گونه ئي هموار ؛ محاسني انبوه ؛ گيسواني مجعد و پر ؛ گردني سيمگون ؛ اندامي متناسب ؛ شانه ئي عريض ؛ استخواني درشت ؛ مياني باريك ؛ قدي ميانه ؛ نه چندان بلند و نه كوتاه ؛ سيمائي نمكين و چهره ئي در شمار زيباترين چهره ها بود .

* بيست و پنج بار حج كرد پياده ، در حاليكه اسبهاي نجيب را با او يدك مي كشيدند .

هر گاه از مرگ ياد مي كرد مي گريست و هر گاه از قبر ياد مي كرد

49

مي گريست و هر گاه محشر را و عبور از صراط را بياد مي آورد مي گريست و هر گاه به ياد ايستادن به پاي حساب مي افتاد همچون مار گزيده به خود مي پيچيد ، از خدا طلب بهشت مي كرد و به او از آتش پناه مي برد .

و چون وضو مي ساخت و به نماز مي ايستاد ، بدنش بلرزه مي افتاد و رنگش زرد مي شد .

سه نوبت ، دارائيش را با خدا تقسيم كرد و دو نوبت از تمام مال خود براي خدا گذشت . و با اين همه ، در تمامي حالات به ياد خدا بود . گفته اند : « در زمان خودش آن حضرت عابدترين مردم و بي اعتناترين مردم به زيور دنيا بود » .

محمد بن اسحق گفت : « پس از رسولخدا ( صلّي الله عليه وآله ) هيچكس از حيث آبرو و بلندي قدر ، به حسن بن علي نرسيد . بر در خانه اش فرش مي گستردند و چون او از خانه بيرون مي آمد و آنجا مي نشست راه بسته مي شد و باحترام او كسي از برابرش عبور نمي كرد و او چون مي فهميد ، برمي خاست و به خانه ميرفت و آنگاه مردم رفت و آمد مي كردند » .

در راه مكه از مركبش فرود آمد و پياده به راه ادامه داد ، در كاروان كسي نماند كه بدو تأسي نجويد و پياده نشود ، حتي سعد بن ابي وقاص كه پياده شد و در كنار آن حضرت راه افتاد .

« مدرك بن زياد » به ابن عباس ـ كه براي حسن و حسين ركاب گرفته بود و لباسشان را مرتب مي كرد ـ گفت : « تو از اينها سالخوده تري ! ركاب برايشان مي گيري ؟ » وي جواب داد : « اي فرومايه

50

پست ! تو چه ميداني اينها كي اند ! اينها پسران رسول خدايند . آيا اين موهبتي از جانب خدا بر من نيست كه ركابشان را بگيرم و لباسشان را مرتب كنم ؟ ! » .

با اين شأن و منزلت ، تواضعش چنان بود كه : روزي بر عده ئي مستمند مي گذشت و آنها پاره هاي نان را بر زمين نهاده و خود روي زمين نشسته بودند و مي خورند . چون حسن بن علي را ديدند گفتند : « اي پسر رسول خدا بيا با ما هم غذا شو ! » فوراً از مركب خود فرود آمد و گفت : « خدا متكبران را دوست نمي دارد » و با آنان به غذا خوردن مشغول شد . آنگاه آنها را به ميهماني خود دعوت كرد ، هم غذا به آنان داد و هم پوشاك .

بخشش و كرم او آنچنان بود كه مردي حاجت نزد او آورد . آن حضرت باو گفت : « حاجتت را بنويس و به ما بده » و چون نامه او را خواند ، دو برابر خواسته اش بدو بخشيد . يكي از حاضران گفت : اين نامه چقدر براي او پربركت بود ، اي پسر رسول خدا ! . فرمود : « بركت آن براي ما بيشتر بود ، زيرا ما را از اهل نيكي ساخت . مگر نمي داني كه نيكي آن است كه بي خواهش به كسي چيزي دهند و اما آنچه پس از خواهش مي دهند ، بهاي ناچيزي است در برابر آبروي او . شايد آنكس شبي را با اضطراب و ميان بيم و اميد بسر برده و نميدانسته كه آيا در برابر عرض نيازش ، دست رد به سينه او خواهي زد يا شادي قبول به او خواهي بخشيد و اكنون با تن لرزان و دل پرتپش نزد تو آمده ، آنگاه اگر تو فقط بقدر خواسته اش باو ببخشي ، در برابر آبروئي كه نزد تو ريخته بهاي اندكي باو داده ئي » .

51

مدائني روايت كرده كه : « حسن و حسين و عبدالله بن جعفر به راه حج مي رفتند . توشه و تنخواه آنان گم شد . گرسنه و تشنه به خيمه ئي رسيدند كه پيرزني در آن زندگي مي كرد ، از او آب طلبيدند . گفت : اين گوسفند را بدوشيد و شير آن را با آب بياميزيد و بياشاميد . چنين كردند . سپس از او غذا خواستند ، گفت : همين گوسفند را داريم ، بكشيد و بخوريد . يكي از آنان گوسفند را ذبح كرد و از گوشت آن مقداري بريان كرد و همه خوردند و سپس همانجا به خواب رفتند . هنگام رفتن به پير زن گفتند : ما از قريشيم ، به حج مي رويم ، چون باز گشتيم نزد ما بيا با تو به نيكي رفتار خواهيم كرد و رفتند .

شوهر زن كه آمد و از جريان خبر يافت ، گفت واي بر تو ! گوسفند مرا براي مردمي ناشناس مي كشي ، آنگاه مي گوئي : از قريش بودند ! ؟ .

روزگاري گذشت و كار بر پير زن سخت شد ، از آن محل كوچ كرد و به مدينه عبورش افتاد . حسن بن علي او را ديد و شناخت . پيش رفت و گفت : مرا مي شناسي ؟ گفت نه ! گفت : من همانم كه در فلان روز مهمان تو شدم . و دستور داد تا هزار گوسفند و هزار دينار زر باو دادند . آنگاه او را نزد برادرش حسين بن علي فرستاد ، آنحضرت نيز به همان اندازه بدو بخشيد و او را نزد عبدالله بن جعفر فرستاد و او نيز عطائي همانند آنان به او داد » .

و بجز اينها ، سخن در كرم و بخشش فراوان است كه ما اكنون درصدد بيان آنها نيستيم .

حلم و گذشت او چنان بود كه ـ به گفته مروان ـ با كوهها برابري مي كرد .

52

زهد و بي اعتنائي او به زيور دنيا آنچنان بود كه « محمد بن علي بن الحسين بن بابويه » ( متوفي به سال 381 هجري ) كتابي را بنام : زهد الحسن ( عليه السلام ) بدين صفت او اختصاص داد و در اينباره همين بس كه از همه دنيا يكباره بخاطر دين صرفنظر كرد .

* او سرور جوانان بهشت و يكي از دو نفري است كه دودمان پيامبر منحصراً از نسل آنان بوجود آمد ؛ و يكي از چهار نفري است كه رسول خدا با آنان به مباهله نصاراي نجران حاضر شد ؛ و يكي از پنج نفر اصحاب كساء ؛ و يكي از دوازده نفري است كه خدا فرمانبري آنان را بر بندگانش واجب و فرض ساخته . و او يكي از كساني است كه در قرآن كريم پاك و منزه از پليدي معرفي شده ؛ و يكي از كساني است كه خدا دوستي آنان را پاداش رسالت پيامبر دانسته ؛ و يكي از آنانكه رسول اكرم ايشانرا هموزن قرآن و يكي از دو دست آويز گران وزنه قرار داده . و او ريحانه رسول خدا و محبوب اوست و آنكسي است كه پيامبر دعا ميكرد خدا دوستدار او را دوست بدارد .

افتخارات او بقدري است كه ياد كردن آنها بطول مي انجامد و تازه پس از بياني دراز بآخر نمي رسد .

پس از وفات پدرش ، مسلمانان با او به خلافت ، بيعت كردند . در همان مدت كوتاه حكومتش ، به بهترين شكلي كارها را اداره كرد . در پانزدهم جمادي الاولي سال 41 ( بنابر صحيح ترين روايتها ) با معاويه قرار صلح منعقد ساخت و با اينكار هم دين را حفظ كرد و هم مؤمنان را از قتل نجات داد و در اينكار بر طبق آموزش خاصي كه بوسيله پدرش از پيامبر دريافت كرده بود ، عمل نمود . دوران خلافت رسمي و

53

ظاهري او هفت ماه و بيست و چهار روز بود .

پس از امضاي قرار داد صلح ، به مدينه بازگشت و در ان شهر اقامت گزيد و خانه او براي ساكنان و واردان آن شهر ، دومين حرم شد و او خود در اين هر دو حرم ، جلوه گاه هدايت و فرازگاه دانش و پناه گاه مسلمانان گشت . دور و بر او مردمي از شهرهاي دور دست گرد آمدند براي فهم و شناخت دين و سپس رفتن و قوم خود را از قهر و عذاب بيم دادن . و اينها همان شاگردان و حاملان دانش او و راويان از او بودند . و حسن بن علي بخاطر علم و دانش فراواني كه خدا بدو ارزاني داشته بود و هم بخاطر قدر و منزلت بلندي كه در دل مردم داشت ، تواناترين بشر بود براي پيشوائي امت و رهبر فكري آنان و درست كردن عقايدشان و متحد ساختن و بهم بستن ايشان .

نماز صبحگاه را كه ميخواند ، تا بر آمدن آفتاب در مسجد رسول خدا مي نشست و به ذكر خدا مي پرداخت .

بزرگان و برگزيدگان مردم گرد او مي نشستند و او با آنان سخن مي گفت . ابن صباغ ( در كتاب الفصول المهمه ص159 ) مي نويسد : « مردم گرد او جمع مي شدند و او با سخنان خود عقده هاي علمي را مي گشود و ايرادهاي مخالفين را پاسخ مي داد » .

چون حج ميگزارد ، در هنگام طواف مردم براي اينكه به او سلام كنند آنچنان ازدحام ميكردند كه گاه نزديك بود خود او پايمال شود !

* او را بارها مسموم كردند . در آخرين بار بود كه احساس خطر كرد ، به برادرش حسين ( عليه السلام ) گفت : « من بزودي از تو جدا خواهم شد و به پرودرگارم خواهم پيوست بدان كه مرا مسموم كرده و كبدم را تباه

54

ساخته اند . من خود ، عامل و سبب اينكار را مي شناسم و در پيشگاه خدا
از مسبب آن دادخواهي خواهم كرد ، سپس فرمود : « مرا در كنار
رسول خدا بخاك سپار زيرا من به او و خانه او اولي تر ^{( 1 )} ؛ ولي اگر نگذاشتند تو را به حق آن پيوندي كه به خدا نزديكت ساخته و به خويشاوندي نزديكي كه با پيامبر خدا داري سوگند مي دهم كه نگذاري بخاطر من قطره خوني ريخته شود ؛ بگذار تا رسول خدا را ملاقات كنيم و نزد او از دشمنان دادخواهي نمائيم و جفاي مردم را باو
باز گوئيم » .

سپس سفارشهاي لازم را درباره خاندان و فرزندانش و آنجه از خود بجا گذارده بود باو كرد و او را به آنچه پدرشان علي در لحظه مرگ وصيت كرده بود ، وصيت نمود و جانشيني او را به شيعيان اعلام كرد . و در روز 17 ماه صفر سال 49 وفات يافت .

ابوالفرج اصفهاني نوشته است : « معاويه ميخواست براي پسرش يزيد بيعت بگيرد و در انجام اين منظور ، هيچ چيز براي او گرانبارتر و مزاحم تر از حسن بن علي و سعد بن ابي وقاص نبود . بدينجهت هر دو را با وسائل مخفي مسموم كرد » .

و بسي روشن است كه فجايع بزرگي از اين نوع ، همچون تازيانه ئي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ اولويت به پيامبر از اينرو كه فرزند و پاره تن بلكه جزئي از او بود و كسي از فرزند به پدر و از جزء به كل نزديكتر و اولي تر نيست . و اما اولويت به خانه پيامبر بدينجهت كه او وارث شرعي مادرش صديقه طاهره و او يگانه وارث پدرش رسول خدا بود . فاطمه از پدر ارث مي برد همچنانكه سليمان از داود . و دليلي نيست كه عمومات ارث در اين مورد تخصيص خورده باشد .

55

بر پيكر خواب رفته و تخدير شده مردم بود كه شعور و درك آنان را برمي انگيخت و احساس درد را در آنان زنده مي ساخت . اقطار اسلامي دهان به دهان خبر اين پيشامد بزرگ را پخش كردند ؛ در هر گوشه ، موج شيون مردم از زمينه شورشي خبر ميداد و در هر سال ، بلند شدن غوغائي ، دستگاه حكومت را به انقلابي تهديد مي كرد . و خداي سبحان مي گويد : « ستمگران بزودي خواهند دانست كه به چه سرانجامي دچار مي شوند » .

* سبط ابن جوزي به سند خود از ابن سعد و او از واقدي روايت كرده : حسن بن علي در هنگام احتضار گفت مرا در كنار پدرم ـ يعني رسول اكرم ـ دفن كنيد . امويان و مروان حكم و سعيد بن العاص ـ كه والي مدينه بود ـ بپا خواستند و نگذاشتند ! ابن سعد مي گويد : يكي از مخالفان عايشه بود كه گفت : « هيچكس نبايد با رسول خدا دفن شود » .

انبوهي از مردم گرد حسين بن علي مجتمع شده گفتند : ما را با آل مروان واگذار ، بخدا قسم آنان در دست ما بسي حقير و ناچيزند . فرمود : « برادرم وصيت كرده كه نبايد بخاطر او قطره ئي خون ريخته شود و اگر اين سفارش نمي بود مي ديديد كه شمشيرهاي خدا با آنان چه مي كند .

آنها عهد ميان ما و خود را شكستند و شرائط ما را زير پا نهادند » با اين سخن به شرائط صلح اشاره مي كرد .

حسن بن علي را از آنجا به قبرستان بقيع بردند و در كنار قبر جده اش فاطمه بنت اسد بخاك سپردند . در كتاب « الاصابة » از واقدي و او از ثعلبه نقل مي كند كه گفت : روزي كه حسن بن علي وفات يافت و

56

در بقيع مدفون شد ، من حاضر بودم ، انبوهي جمعيت آنچنان بود كه اگر در بقيع سوزني مي افكندند بر سر انساني مي افتاد و به زمين نمي رسيد . ^{( 1 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ از ص47 تا اينجا از كتاب « صلح امام حسن ( عليه السلام ) » نوشته شيخ راضي آل ياسين ترجمه مقام معظّم رهبري ، آية الله سيد علي خامنه اي ـ مدّظلّه العالي ـ گرفته شده است .

57

غزوه بدر

هفده ماه رمضان سالروز غزوه بدر مي باشد كه در اين قسمت به بررسي اين غزوه پرداخته شده است .

از نبردهاي بزرگ و نمايان اسلام ، جنگ بدر است . كساني كه در اين جبهه شركت كرده بودند ، بعدها امتياز مخصوصي در ميان مسلمانان پيدا نمودند . در هر واقعه اي كه يك يا چند نفر از مجاهدان بدر شركت مي نمودند و يا به مطلبي گواهي مي دادند ؛ مي گفتند چند نفر از بدري ها با ما موافق هستند . در شرح زندگاني اصحاب پيامبر ، كساني را كه در وقعه بدر شركت نموده اند ، « بدري » مي نامند و علت اين اهميّت از تشريح اين حادثه به دست مي آيد .

در نيمه جمادي الاولي سال دوم ، گزارشي به مدينه رسيد كه كاروان قريش به سرپرستي « ابوسفيان » از مكه به شام مي رود . پيامبر براي تعقيب كاروان تا « ذات العشيره » رفت و تا اوائل ماه ديگر ، در آن نقطه
توقف كرد ، ولي دست به كاروان نيافت . و زمان بازگشت كاروان ، تقريبا

58

معين بود ، زيرا اوائل پاييز كاروان قريش ، از شام به مكه باز مي گشت .

در تمام نبردها كسب اطلاعات ، نخستين گام پيروزي بود . تا فرمانده لشكر ، از استعداد دشمن و نقطه تمركز آنها و روحيه جنگجويان آگاه نباشد ، چه بسا ممكن است در نخستين برخورد شكست بخورد .

بنا به نقل مرحوم مجلسي ، ^{( 1 )} رسول خدا « عدي » ، را براي كسب اطلاعات از مسير كاروان و تعداد محافظان كاروان و نوع كالايشان اعزام نمود . اطلاعات رسيده به قرار زير بود :

1ـ كراوان بزرگي است كه تمام اهل مكه در آن شركت دارند .

2ـ سرپرست كاروان « ابوسفيان » ، و در حدود چهل نفر پاسباني آن را بر عهده دارند .

3ـ هزار شتر ، مال التجاره را حمل مي كند ، و ارزش كالا حدود پنجاه هزار دينار است .

از آنجا كه ثروت مسلمانان مهاجر مقيم مدينه ، از طرف قريش مصادره شده بود ، بسيار به موقع بود كه مسلمانان كالاهاي تجارتي آنها را ضبط كنند ! و اگر قريش ، بر عناد و لجاجت خود در مصادره اموال مسلمانان مهاجر استقامت ورزند ، مسلمانان متقابلا كالاهاي تجارتي را ميان خود به عنوان غنيمت جنگي تصرف كنند . از اينرو ، رسول خدا رو به اصحاب خود كرد و فرمود :

هان ، اي مردم اين كاروان قريش است . مي توانيد براي تصرف

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ « بحار » ، ج 19/ 217 .

59

اموال قريش از مدينه بيرون برويد ، شايد گشايشي در كار شما رخ دهد . ^{( 1 )}

سخن پيامبر مي رساند كه رسول گرامي ، به آنان نويد گشايش در زندگي مي دهد . وسيله اين گشايش ، ضبط كالاهائي بود كه كاروان قريش آن را حمل مي كرد ، و مجوز اين مسأله همان بود كه يادآور شديم و گفتيم كه قريش كليه دارائي مهاجران را در مكه ضبط كرده و به آنان اجازه رفت و آمد به محل زندگي نمي دادند و كليه اموال منقول و غير منقول آنان ، در مكه متروك مانده بود . پيداست كه هر انسان عاقل و خردمندي به خود اجازه مي دهد با دشمن ، همان معامله را انجام دهد كه او با وي انجام داده است .

اصولا بايد توجه داشت كه علت هجوم مسلمانان به كاروان قريش ، همان مظلوميت و ستم كشي مسلمانان بود كه قرآن نيز متذكر آن است و به همين جهت به آنان اجازه هجوم مي دهد و مي فرمايد :

{  أُذِنَ لِلَّذِينَ يُقَاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَإِنَّ اللهَ عَلَي نَصْرِهِمْ لَقَدِيرٌ } ^{( 2 )}

« به افرادي كه مورد هجوم واقع شده اند اجازه دفاع داده شد . زيرا آنان مظلوم و ستمديده اند و خداوند به كمك و ياري آنان قادر و توانا است » .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ هذا غير قريش فيها اموالهم فاخرجوا اليها لعل الله يغنمكموها ـ « مغازي واقدي » ، ج 1/20 .

2 ـ سوره حج /39 .

60

ابوسفيان ، موقع رفتن به شام متوجه شده بود كه پيامبر در تعقيب كاروان او است . از اين نظر هنگام مراجعت احتياط را از دست نداد ، و از كاروانها سراغ مي گرفت كه آيا محمد خطوط تجارتي را اشغال كرده است ؟ تا اينكه به او گزارشي رسيد :

پيامبر با اصحاب خود از مدينه بيرون آمده و در تعقيب كاروان قريش مي باشد . و در سرزمين « ذفران » كه در دو منزلي « بدر » است موضع گرفته است .

ابوسفيان ، از پيشروي خودداري كرد . چاره جز اين نديد كه
قريش را از سرنوشت كاروان آگاه سازد . شترسوار تندروي
به نام « ضمضم بن عمرو غفاري » را اجير كرد و به او چنين دستور
داد : خود را به مكه برسان و دلاوران قريش و صاحبان كالاها
را خبر كن تا براي نجات كاروان از حمله مسلمانان ، از مكه
بيرون آيند .

« ضمضم » ، سريعا خود را به مكه رساند و به فرمان ابوسفيان گوشهاي شتر خود را بريد و بيني آن را شكافت و جهازش را برگردانيد و پيراهن خود را از جلو و عقب چاك زد ، و بر روي شتر ايستاد و فرياد زد : مردم ! شتراني كه حامل ناقه مشكند در خطرند . محمد و ياران او در صدد مصادره كالاهاي شما هستند ، گمان نمي كنم به دست شما برسد ، به فرياد برسيد ! ياري كنيد ! ^{( 1 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ اللطيمة اللطيمة اموالكم مع ابي سفيان قد عرض لها محمد في اصحابه لا اري ان تدركوها الغوث الغوث ـ « تاريخ كامل » ، 2/81 .

61

مشكلي كه قريش با آن روبرو شدند

زمان حركت اعلام شد . سران قريش متوجه شدند كه دشمن سرسختي ، مانند قبيله بني بكر در پيش دارند . چه بسا ممكن است از پشت مورد حمله آنان قرار گيرند . دشمني بني بكر با قريش روي خون ريزي بود كه ابن هشام تفصيل آن را در سيره خود نوشته است . ^{( 1 )} در اين هنگام « سراقة بن مالك » ، از اشراف بني كنانه كه تيره اي از بني بكر است به آنها اطمينان داد ، كه هرگز چنين حادثه اي رخ نخواهد داد ، و قريش با اطمينان كامل از مكه بيرون بروند .

پيامبر براي مقابله با كاروان بازرگاني قريش ، از مدينه حركت كرده بود و در منزلي به نام « ذفران » فرود آمد . و در انتظار عبور كاروان بود . ناگهان گزارش تازه اي رسيد ، و افكار فرماندهان ارتش اسلام را دگرگون ساخت ، و فصل جديدي در زندگي آنها گشود . گزارش به پيامبر رسيد ، كه مردم مكه براي حفاظت كاروان از مكه بيرون آمده اند ، و در همين حوالي تمركز يافته اند و طوائف در تشكيل اين ارتش شركت كرده اند .

رهبر عزيز مسلمانان خود را بر سر دوراهي ديد ، از يك طرف او و ياران وي براي مصادره كالاهاي تجارتي از مدينه بيرون آمده بودند و براي مقابله با يك ارتش بزرگ مكه آمادگي نداشتند ؛ چه از نظر نفرات و چه از نظر وسائل جنگي . از طرف ديگر اگر از راهي كه آمده بودند باز
مي گشتند ، افتخاراتي را كه در پناه مانورها و تظاهرات نظامي به دست

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ « سيره ابن هشام » ، ج 2/248 ـ 249 .

62

آورده بودند از دست مي دادند .

چه بسا دشمن به پيشروي خود ادامه داده و مركز اسلام ( مدينه ) را مورد حمله قرار مي داد بنا بر اين ، پيامبر صلاح در اين ديد كه هرگز عقب نشيني نكند و با قوائي كه در اختيار دارد تا آخرين لحظه نبرد كند .

كسب اطلاعات از اوضاع دشمن

ستون رزمي اسلام در نقطه اي كه كاملا با اصول « استتاري » موافق بود ، موضع گرفت و از هرگونه تظاهر كه باعث كشف اسرار گردد جلوگيري به عمل آمد . دسته هاي مختلف شروع به كسب اطلاعات از قريش و كاروان نمودند . اطلاعات رسيده از طريق مختلف به قرار زير بود :

الف : نخست خود پيامبر با يك سرباز دلاور مسافتي راه رفتند ، و بر رئيس قبيله اي وارد شدند و به او گفتند : از قريش و محمد و ياران او چه اطلاعي داريد ؟

وي چنين گفت : به من گزارش داده اند كه محمد و ياران او ، چنين روزي از مدينه حركت كرده اند . اگر گزارش دهنده راستگو باشد ، اكنون او و يارانش در چنين نقطه اي هستند ( نقطه اي را نشان داد كه ستون اسلام در آنجا موضع گرفته بودند ) ، و نيز به من خبر داده اند كه قريش در چنين روزي از مكه حركت كرده است . اگر گزارش رسيده صحيح باشد ، ناچار اكنون در فلان نقطه هستند ( نقطه اي را معين كرد كه قريش درست در آنجا تمركز داشتند ) .

ب : يك گروه گشتي كه در ميان آنها زبير عوام و سعد ابيوقاص

63

بود ، به فرماندهي علي ( عليه السلام ) كنار آب « بدر » رفتند تا اطلاعات بيشتري به
دست آورند . اين نقطه معمولا مركز تجمع و دست به دست گشتن اطلاعات بود . گروه مزبور در اطراف آب ، به شتر آب كشي با دو غلام كه متعلق به قريش بودند برخورد كردند ، و هردو را دستگير كرده به محضر پيامبر گرامي آوردند . پس از بازجوئي معلوم شد كه يكي از دو غلام متعلق به « بني الحجاج » ، و ديگري متعلق به « بني العاص » است ، و مأمورند كه آب قريش برسانند .

پيامبر از آنها پرسيد كه قريش كجا هستند ؟ گفتند پشت كوهي كه در بالاي بيابان قرار گرفته است . سپس از تعداد نفرات پرسيد . گفتند : تحقيقا نمي دانيم . فرمود روزي چند شتر مي كشند ؟ گفتند يك روز ده شتر ، و روز ديگر نه شتر . حضرت فرمود : عبتة بن ربيعه ، شيبة بن ربيعه ، ابوالبختري بن هشام ، ابوجهل بن هشام ، حكيم بن حزام ، و اميّة بن خلف و . . . در ميان آنها هستند . در اين هنگام رو به اصحاب خود كرد و فرمود :

شهر مكه جگر پاره هاي خود را بيرون ريخته است . ^{( 1 )} سپس دستور داد اين دو نفر زنداني گردند تا تحقيقات ادامه يابد .

ج : دو نفر مأموريت پيدا كردند كه وارد دهكده « بدر » شوند ، و اطلاعاتي از كاروان به عمل آورند . آنها در كنار تلّي نزديك به آب پياده شدند ، و وانمود كردند كه تشنه هستند و آمده اند آب بخورند . اتفاقا در
كنار چاه ، دو نفر زن با يكديگر سخن مي گفتند . يكي به ديگري

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ هذه مكة قد القت اليكم افلاذ كبدها ـ « سيره ابن هشام » ، ج 1/617 .

64

مي گفت كه : چرا قرض خود را نمي پردازي ، مي داني كه من نيز نيازمندم ؟ ديگري در پاسخ وي گفت : كه فردا يا پس فردا كاروان مي رسد ، و من براي كاروان كار مي كنم ، سپس بدهي خود را ادا مي نمايم . « مجدي بن عمرو » ، كه در نزديكي اين دو نفر زن بود ، گفتار بدهكار را تصديق كرد و آن دو زن را از هم جدا نمود .

هر دو سوار از استماع اين خبر خوشحال شدند ، با رعايت قاعده « استتار » ، خود را به فرماندهي كل قواي اسلام رساندند ، و پيامبر را از آنچه شنيده بودند آگاه ساختند . اكنون كه پيامبر گرامي با كسب اين اطلاعات از ورود كاروان و موقعيت قريش كاملا آگاه شده است ؛ لازم است ، به مقدمات كار بپردازند .

چگونه ابوسفيان گريخت

ابوسفيان سرپرست كاروان كه موقع رفتن مورد تعرض دسته اي از مسلمانان واقع شده بود ؛ به خوبي مي دانست كه هنگام بازگشت به طور قطع از طرف مسلمانان مورد تعرض قرار خواهد گرفت . از اين نظر ، وقتي كه كاروان به منطقه نفوذ اسلام رسيد ؛ او كاروان را در نقطه اي استراحت داد و خود براي كسب اطلاعات وارد دهكده « بدر » شد . « مجدي بن عمرو » را در آنجا ملاقات كرد و از او پرسيد كه : ايا در اين اطراف كساني را ديده است كه به آنها بدگمان باشد ؟ وي گفت چيزي كه باعث بدگماني من گردد ، نديده ام . فقط دو شتر سواري را ديدم كه شتران خود را روي تلي خوابانيدند و پائين آمدند آب خوردند و رفتند . ابوسفيان روي تل آمد چند پِشكل از شتر آنها را شكافت ، از

65

هسته خرمائي كه در ميان پشكل بود ، آنها را شناخت و يقين كرد كه آنها اهل مدينه هستند . فورا به سوي كاروان برگشت و مسير كاروان را عوض كرد ، و دو منزل را يكي كرده كاروان را از منطقه نفوذ اسلام بيرون برد . همچنين ، شخصي را مأمور كرد كه به قريش اطلاع دهد كه كاروان از دستبرد مسلمانان جان به سلامت برد ، و آنان نيز از راهي كه آمده اند برگردند و كار محمد را به خود عرب واگذار كنند .

اختلاف نظر ميان قريش

وقتي نماينده ابوسفيان پيام وي را به سران جمعيت ابلاغ كرد ، دودستگي عجيبي ميان آنان پديد آمد .

قبيله « بني زهره » و « اخنس بن شريق » باهم پيمانان خود از راهي كه آمده بودند بازگشتند : زيرا مي گفتند غرض ما حفظ كالاهاي بزرگ « بني زهره » بود و آن نيز عملي گرديد . « طالب » ، فرزند ابوطالب هم كه به اجبار قريش از مكه بيرون آمده بود ، بر اثر يك مشاجره لفظي كه مي گفتند قلوب شما بني هاشم با « محمد » است ، از راهي كه آمده بود بازگشت .

ابوجهل بر خلاف نظر ابوسفيان اصرار ورزيد كه ما بايد به منطقه « بدر » برويم و در آنجا سه روز بمانيم و شتراني را بكشيم و شراب بخوريم و زنان رامشگر براي ما آواز بخوانند ، صيت قدرت و توانائي ما به گوش عرب برسد و تا ابد از ما حساب ببرند .

سخنان فريبنده ابوجهل ، قريش را بر آن داشت كه از آن نقطه حركت كنند و در نقطه مرتفعي از بيابان ، پشت تپه اي فرود آيند . باران

66

شديدي باريد كه راه رفتن را براي قريش سخت كرد و آنان را از پيشروي بازداشت .

حركت قريش

بامدادان ، روز هفدهم رمضان سال دوم هجرت ، قريش از پشت آن تپه ريگ به دشت « بدر » سرازير شدند . هنگامي كه چشم پيامبر به قريش افتاد ، رو به آسمان كرد و گفت : خدايا ، قريش با كبر و اعجاب به جنگ تو و تكذيب رسول تو برخاسته است ، پروردگارا كمكي را كه به من فرموده اي ، محقق نما و آنان را از امروز هلاك ساز . ^{( 1 )}

شوراي قريش

نيروهاي قريش در نقطه اي از بدر متمركز شدند ، ولي از قدرت مسلمانان و تعداد آنها آگاه نبودند . براي تحصيل آمار سربازان اسلام ، « عمير بن وهب » را كه مردي دلاور و در تخمين زدن جمعيت ماهر بود ؛ مأمور كردند كه شمار همه ياران محمد ( صلّي الله عليه وآله ) را به دست آورد . او با اسب خود در اطراف اردوگاه سربازان اسلام گردش كرد و بازگشت ، و گزارش داد شماره مسلمانان در حدود سيصد نفر است . ولي گفت : لازم است با يك گشت ديگر ببينم كه آيا در پشت سر ، كمينگاه ، يا نيروي امدادي دارند يا نه ؟

او سرتاسر بيابان را گردش كرد . بالا و پائين را زير پا نهاد . خبر

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ اللهم هذه قريش قد اقبلت بخيلائها تحادك و تكذب رسولك الخ .

67

مهيب و وحشت آوري آورد ، او گفت مسلمانان كمين و پناهگاهي
ندارند ولي شتراني را ديدم كه براي شما از مدينه ، مرگ را سوغات آورده اند . سپس افزود :

گروهي را ديدم كه جز شمشيرهاي خود پناهگاهي ندارند . تا هريك از آنها يك نفر از شما را نكشند كشته نخواهند شد . هرگاه به تعداد خودشان از شما كشتند ديگر زندگي چه سودي خواهد داشت ؟ تصميم نهائي را خود بگيريد . ^{( 1 )}

« واقدي » و مرحوم « مجلسي » ، جمله ديگري را نيز نقل فرموده اند و آن اينكه : نمي بينيد كه خاموشند وحرف نمي زنند و تصميم و اراده از قيافه آن ها مي بارد ، همچون افعي هاي كشنده زبان هاي خود را در اطراف دهان گردش مي دهند ؟ ^{( 2 )}

چيزي كه جنگ را قطعي ساخت

« اسود مخزومي » ، مرد تندخويي بود . چشمش به حوضي افتاد كه مسلمانان ساخته بودند . پيمان بست كه يكي از اين سه كار را انجام دهد : يا از آب حوض بنوشد ، يا آن را ويران كند ، و يا كشته شود . او از صفوف مشركان بيرون آمد و در نزديكي حوض ، با افسر رشيد اسلام ،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ قوم ليس معهم منعة ولا ملجأ الاسيوفهم والله ما اري ان يقتل رجل منهم حتي يقتل رجلا منكم فاذا اصابوا منكم اعدادهم فما خيرالعيش بعد ذلك فراوا رأيكم ـ « سيره ابن هشام » ، ج 1/622 .

2 ـ اما ترونهم خرسا لا يتكلمون يتلمطون تلمظ الافاعي ـ « مغازي » ، ج 1/62 و « بحار » ، ج 19/234 .

68

حمزه روبرو گرديد . نبرد ميان آن دو در گرفت ، حمزه با يك ضربت
پاي او را از ساق جدا كرد . او براي اينكه به پيمان خود عمل كند خود را كنار حوض كشيد تا از آب حوض بنوشد . حمزه ، با زدن ضربت ديگري او را در ميان آب كشت .

اين پيش آمد مسأله جنگ را قطعي ساخت . زيرا هيچ چيزي براي تحريك يك جمعيت ، بالاتر از خونريزي نيست . گروهي كه بغض و كينه گلوي آنها را مي فشرد و دنبال بهانه مي گشتند ، اكنون بهترين بهانه به دست آنها افتاده ، ديگر خود را ملزم به جنگ مي بينند . ^{( 1 )}

جنگهاي تن به تن

رسم ديرينه عرب ، در آغاز جنگ ، نبردهاي تن به تن بود . سپس حمله عمومي آغاز مي شد .

پس از كشته شدن اسود مخزومي ، سه نفر از دلاوران قريش ، از صفوف قريش بيرون آمدند و مبارز طلبيدند . اين سه نفر عبارت بودند از : « عتبه » ، و برادر او « شيبة » ، فرزندان « ربيعه » و فرزند عتبه « وليد » . هرسه نفر در حالي كه غرق در سلاح بودند ، در وسط ميدان غرش كنان اسب دوانيده هماورد طلبيدند . سه جوان رشيد از جوانان انصار ، به نامهاي : « عوف » « معوذ » « عبدالله رواحه » ، براي نبرد آنان از اردوگاه مسلمانان به سوي ميدان آمدند . وقتي « عتبه » شناخت كه آنان از جوانان مدينه هستند ، گفت ما با شما كاري نداريم .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ « تاريخ طبري » ، ج 2/149 .

69

سپس يك نفر داد زد : محمد ! كساني از اقوام ما كه همشأن ما هستند ، آنها را به سوي ما بفرست ^{( 1 )} پيامبر رو كرد به « عبيده » و « حمزه » و « علي » ، فرمود : برخيزيد . سه افسر دلاور سر و صورت خود را پوشانيده روانه رزمگاه شدند .

طرف نبرد حمزه « شيبه » بود و هماورد « عبيده » « عتبه » بوده است كه حمزه و علي پس از كشتن مبارزان خود ، به سوي عتبه رفتند و او را با شمشير از پاي درآوردند .

حمله عمومي آغاز مي گردد :

كشته شدن دلاوران قريش ، سبب شد كه حمله عمومي آغاز گردد حمله هاي دست جمعي قريش شروع شد ، پيامبر از همان مقر فرماندهي دستور داد ، كه از حمله خودداري نمايند و با تيراندازي ، از پيشروي دشمن جلوگيري كنند .

خصوصيات حمله عمومي در تواريخ اسلام تا حدي ضبط گرديده است ، ولي اين مطلب مسلم است كه پيامبر گاهي از مقر فرماندهي پايين مي آمد ، و مسلمانان را براي نبرد در راه خدا و حمله به دشمن تحريك و تحريض مي نمود . يكبار در ميان مسلمانان با صداي بلند فرمود :

به خدائي كه جان محمد در دست اوست ، هركس امروز با بردباري نبرد كند ، و نبرد او براي خدا باشد و در اين راه كشته شود ، خدا

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ يا محمد اخرج الينا اكفاءنا من قومنا .

70

او را وارد بهشت مي كند . ^{( 1 )}

سخنان فرمانده كل قوا ، آنچنان تأثير مي كرد كه برخي براي اينكه زودتر شهيد شوند ، زره از تن كنده و مشغول جنگ مي شدند . « عمير حمام » ، از رسول خدا پرسيد فاصله من تا بهشت چيست ؟ فرمود : نبرد با سران كفر ، وي چند عدد خرمائي كه در دست داشت به دور ريخت و مشغول نبرد گشت . سپس پيامبر اكرم مشتي خاك برداشت و به سوي قريش ريخت و فرمود :

روهاي شما دگرگون باد ! ^{( 2 )} سپس دستور حمله عمومي داد .

چيزي نگذشت كه آثار پيروزي در ناحيه مسلمانان نمايان گرديد . دشمن كاملاً مرعوب گشته و پا به فرار گذارد . سربازان اسلام كه از روي ايمان نبرد مي كردند و مي دانستند كه كشتن و كشته شدن هر دو سعادت است ، از هيچ عاملي نمي ترسيدند و چيزي از پيشروي آنها جلوگيري نمي كرد .

ميزان خسارات و تلفات

در اين نبرد ، چهارده نفر از مسلمانان و هفتاد نفر از قريش كشته شدند ، و هفتاد نفر اسير گشتند ؛ كه از سران آنها : نضر بن حارث ، عقبة ابن ابي معيط ، ابو غره ، سهيل بن عمرو ، عباس و ابوالعاص بود . ^{( 3 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ والذي نفس محمد بيده ، لا يقاتلهم اليوم رجل فيقتل صابرا محتسبا مقبلا غير مدبر الا ادخله الله الجنة .

2 ـ شاهت الوجوه ـ « سيره ابن هشام » ، 1/628 .

3 ـ « سيره ابن هشام » ، ج 2/706 ـ 708 ؛ « مغازي واقدي » ، ج 1/138 ـ 173 .

71

شهداي بدر ، در گوشه رزمگاه به خاك سپرده شدند . اكنون نيز قبور آنها باقي است . سپس پيامبر دستور داد ، كشته هاي قريش را جمع آوري كنند ، و در ميان چاهي بريزند . ^{( 1 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ از ص57 تا اينجا از كتاب فرازهايي از تاريخ پيامبر اسلام ، آية الله جعفر سبحاني ، نشر مشعر گرفته شده است .