بخش 6

مسافران در انتظار

در خيابان مسافرين را ديديم كه به حال اجتماع به خانه حاكم مي آمدند ، و « حاج عبدالغني » به مناسبت نظامي بودن شهر گفت : اين جمعيت را متفرق كنيد و در مسافرخانه منتظر جواب تلگراف باشيد ، به همين ترتيب رفتار كرده به مركز خودمان برگشتيم ، لكن اين اقدامات و مذاكرات ابداً ما را اميدوار نمي كرد ، و يقين داشتيم كه امسال از زيارت

126

« بيت الله » محروم شده ايم .

« مشهدي محمّدحسين » هم سفر ما چون نتوانسته بود راهي به كشتي پيدا كند ، از اسكله برگشت و خبر توقيف حجاز را آورد . ضمناً « حاج سيد جعفر » حمله دار هم از كشتي پياده شده پيش ما آمد و گفت : من براي شما چند نفر مذاكره سري با كاپيتان كرده ام بليط حاضر است بيائيد سوار شويد و به ديگران كاري نداشته باشيد لكن ، ما قبول نكرديم . به علاوه جمعيت « خراساني » و « ترك » از مذاكرات محرمانه « حاج سيد جعفر » با ما سوءظن بردند ، و از گوشه و كنار جمع شده ما را در اطاق محاصره كردند ، و با حالت گريه و زاري و بلكه تهديد ، گفتند ممكن نيست بگذاريم شما از اين اطاق خارج شويد تا تكليف ما معلوم شود !

« حاج سيد جعفر » مأيوسانه به كشتي برگشت و تا دو ساعت به غروب خبر نرسيد ، ما به كلي مأيوس شديم و ضمناً اشتغال به ذكر مصائب « حضرت سيدالشهداء » و توسل به « ائمه طاهرين » ، و قرائت حديث شريف كسا داشتيم ، ضجه و ناله و گريه و زاري از هرطرف برپا بود .

تا آن كه درست در خاتمه روضه « آقاي سيد احمد » جناب « آقا ميرزا محمّدعلي طهراني عينك چي » از در درآمد ، و با كمال عجله پاكتي به من داد و گفت ببينيد چه نوشته ! من بدون آنكه عنوان پاكت را ملاحظه كنم فوراً آن را باز كردم ، به زبان انگليسي كه فقط خواندن آن را مي دانستم و از تكلم عاجز بودم نوشته بود : « « آقاي شيخ عبدالقادر » موافق تلگراف واصله ، « حجاز نوراني » براي باقيماندگان حجاج معين شده ، آنها را به اسرع اوقات به « بمبئي » حركت دهيد ، كه با دويست نفر باقيماندگان حجاج آن جا ، به طرف « جده » حركت كنند » . همين كه مضمون كاغذ را ترجمه كردم ، يك مرتبه صداي خنده و فريادهاي مسرت آميز از جمعيت

127

بلند شد ، و يك محفل گريان نالان محزون و ماتم زده ، مبدل به يك محيط
خنده و فرح و شادماني گرديد .

عكام ها ^{( 1 )} و شاگرد عكام ها و بعضي مسافرين درست مشغول رقصيدن و بشكن زدن و تصنيف ^{( 2 )} خواندن شدند ، و به قدري صدا در صدا پيچيد كه نتوانستيم آنها را آرام كنيم ، كاغذ را گرفتند و به همين حال رفتند درب اطاق « شيخ عبدالقادر » ، و مجالي ندادند كه من عذر باز كردن پاكت را ، كه بعد فهميدم به عنوان او بوده است بخواهم . در هر حال شيخ دستور داد كه كارها و بارهاي خود را شبانه مرتب كنيد كه صبح بايد حركت كرد .

به همين طريق عمل كرديم و ساعت چهار از شب ، شيخ آمد و تذكره ها و جوازهاي ما را رد كرد و گفت ، از اين جا تا « بمبئي » با ماشين يا كشتي مجاناً خواهيد رفت ، و بليط كشتي نوراني را در « بمبئي » بايد بگيريد ، و از اسكله خبر رسيد كه « كشتي همايون » طرف غروب به راه افتاد و رفت ، معلوم شد كه حاكم توقيف آن را همان ساعت مرتفع نموده ، ما بعد از دو روز و دو شب بيخوابي و دوندگي ، امشب ساعت شش از شب به خواب راحتي رفتيم .

حركت به بمبئي

امروز سه شنبه هفدهم ذي القعده مطابق « دوازدهم اسد » ، صبح اول آفتاب ، دوچرخه و گاري هاي زياد در مسافرخانه حاضر شد ، و هر دسته از مسافرين اسباب هاي خود را ، در يكي از آنها جا دادند و حاضر و قبراق

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ شترداران .

2 ـ ترانه خواندن .

128

آماده حركت شدند .

مدتي حال بر اين منوال گذشت و خبري نيامد . ظهر شد و نهار خورديم باز هم اجازه حركت نرسيد . چند نفر نزد « شيخ عبدالقادر » رفته علت تأخير را پرسيديم ، گفت : انتظار ورود يك كشتي پستي را داريم كه از « بصره » برسد و فوراً شما را به « بمبئي » حركت بدهد ، و اگر نرسيد شما بايد با ماشين غروب حركت كنيد ، چيزي كه هست اين كشتي پستي هرگاه بيايد ، يك روز شما را به « بمبئي » مي برد ، ولي ماشين چون در شهرها معطل مي شود و راهش مستقيم نيست دو سه روز طول خواهد داد تا به « بمبئي » برسد .

درست چهار ساعت به غروب داشتيم كه « شيخ عبدالقادر » به مسافرخانه آمد و اجازه حركت داد ، يك دفعه تمام گاريها كه حاضر و آماده بودند به حركت افتادند ، و غالب مسافرين با مجاني بودن گاريها سوار درشگه و اتومبيل هاي كرايه شده ، به طرف اسكله رفتند .

دو ساعت به غروب مانده تمام مسافرين آنجا حاضر بودند و يك نفر آمد و به هر مسافري يك بليط كشتي داد كه رويش ( ده روپيه ) نوشته شده بود ، و از قراري كه نقل مي كردند قيمت تمام چهارصد بليط و كرايه گاري ها را شخص « حاج عبدالغني » داده بود ، « حاج رمضان » نام كه از محترمين « كراچي » و شيعه است ، و فارسي را شيرين حرف مي زند امروز خيلي خيلي به ما اظهار محبت و دل جوئي مي كرد ، محبت هاي او و بالخصوص « حاج عبدالغني » فراموش نشدني است .

باري براي يك ساعت به غروب گفتند : بسم الله و با آن كه كشتي حاضر ، پستي بود در كنار اسكله نيامده بود ، به قدر يك ميدان دور از
ساحل لنگر انداخته بود و ما مجبوراً بايستي توسط قايق ها به پاي كشتي

129

برويم ، باران نم نم شروع به باريدن كرد ، باد تندي هم بنا به وزيدن نمود ،
ما سوار قايق شديم و دريا طوفاني گرديد ، و امواج به جوش و
خروش افتادند ، از اين همه قايق كه به روي آب حركت مي كرد ، فقط
معدودي كه در قله امواج بودند ديده مي شدند ، بقيه در پستي هاي آب
ناپديد بودند .

دقيقه به دقيقه بعضي قايق ها به روي موج مي آمدند و مرئي مي شدند ، بعضي ديگر سرازير در گودالها و ناپديد مي گرديدند ، و قايق را كه شخص در جلو خود مي ديد سرازير مي شود ، يقين مي كرد كه در آب دريا غرق شد ، ليكن پس از چند دقيقه مي ديد همان قايق خود را از لابلاي موج ها بيرون مي كشد .

اغلب مسافرين از شدت وحشت ، دست به جلو چشم ها گذارده ، واَلله و لبّيك شان بلند ، و تضرع و استغاثه مي كردند ، و كلمه شهادتين بر زبان جاري مي ساختند ، من خيلي كمتر از ديگران متوحش بودم و تماشاي صعود و نزول قايق ها ، و قيافه هاي رنگ پريده مسافرين را مي نمودم . باري به اين كيفيت به پاي كشتي رسيديم ، و چون صد نفر مسافر بيش نبود ، به زودي همگي سوار شدند ، لكن كشتي مهلت نداد كه مسافرين يكديگر را ببينند و اسبابهاي خود را جمع آوري كنند .

اول غروب آفتاب كه آخرين مسافر بالا آمد نردبان را برداشتند و كشتي به حركت افتاد ، باران و باد هم شدت كرد و دريا بر انقلاب و تلاطمش افزوده و كشتي به قسمي پهلو به پهلو مي شد ، و آنقدر به سرعت مي رفت كه هركس بهر حال و در هر محلي بود افتاد ، و تا صبح كسي خبر نداشت ، من هم بعد از خواندن نماز مغرب و عشا بدون غذا خوردن بي حال شده و در گوشه خن كشتي خوابيدم .

130

طوفان دريا

امروز چهارشنبه هيجدهم ذي القعده مطابق « سيزدهم برج اسد » ، صبح بعد از خواندن نماز ، رفقاي خود را صدا زدم نتوانستند برخيزند ، فقط « آقا ميرزا آقا بزرگ » بلند شد و خواست حركت كند ، دوباره به زمين خورد و افتاد براي دو ساعت از روز گذشته من در تمام خَن ها ^{( 1 )} و سطحه كشتي گردش كردم ، ده نفر بيشتر سر پا نديدم ، مابقي مسافرين تماماً افتاده و غالباً مبتلا به مرض « داءالبحر » كه عبارت از انقلاب مزاج و قي و اسهال است بودند ، و اسباب و اثاثيه مسافرين كه به طور نامضبوط ، اين طرف و آن طرف و در هر گوشه و كنار سطحه كشتي ريخته بود ، به قدري باران خورده بود كه يك پارچه آب بود ، و قابليت استفاده نداشت .

بيچاره « حاج ابوالحسن » مستخدم خودمان ، مثل موش آب كشيده شده بود ، باران قطع شده بود لكن تلاطم و انقلاب دريا باقي بود ، به « حاج ابوالحسن » دستور دادم كه آش رقيقي طبخ كند كه براي نهار رفقا به مصرف برسد ، دوباره برگشتم به جايگاه خودمان در گوشه خن تنها نشسته ، مشغول نوشتن يادداشتهاي چند روزه شدم .

مقارن ظهر بالاي سطحه رفتم كه به « حاج ابوالحسن » بگويم نهار بياورد ديدم بيچاره افتاده است ، و چند نفر پاي او را مي بندند ، معلوم شد حركت كشتي منقل آتش را به روي پاي او پرت كرده و سوزانيده است .

باران مجدداً در نهايت شدت باريدن گرفت و گاهگاه امواج دريا در سطحه كشتي مي ريخت ، كشتي هم با كمال تهور و چابكي با برسات ^{( 2 )} دريا

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ خَن ، انبار كشتي و اطاق كه زير كشتي قرار داشته باشد را گويند . مخفّف خانه است .

2 ـ موسم باران هند .

131

و امواج كوه پيكر دست به گريبان بود ، نه باد و باران طوفاني ، نه ابر و مه ظلماني ، هيچ يك او را از كار باز نمي داشت بلكه ساعت به ساعت بر سرعت خود افزوده ، مانند يك حيوان بحري در آب غوطه مي زد .

رفقاي من و اغلب مسافرين نهار نتوانستند بخورند ، و جملگي بي حال و مدهوش افتاده بودند ، بالجمله امروز و امشب تغييري در اوضاع و احوال داده نشد ، هوا هم يك ساعت مي باريد ساعت ديگر آرام مي گرفت ، و عموماً صدا از احدي بلند نمي شد من هم پس از اداي فريضه و صرف شام خوابيدم .

آرامش بعد از طوفان

امروز پنجشنبه نوزدهم ذي القعده مطابق « چهاردهم اسد » ، صبح دريا نسبتاً آرام شده بود ، مسافرين غالباً بهوش و حواس آمدند ، صبح چاي و ظهر نهار توانستند بخورند ، و از حال يك ديگر استخبار مي كردند ، تا ظهر دو سه مرتبه باران رگبار آمد ولي از ظهر به بعد هوا درست آرام گرفت ، كشتي هم از سرعت سيرش كاسته شد .

ديروز و امروز سواحل هندوستان در اغلب نقاط ، در جانب يسار كشتي يعني طرف مشرق نمودار بود ، تقريباً يك ساعت به غروب مانده رسيديم به ساحل « بمبئي » .

ورود به بمبئي

كشتي در كنار اسكله بسيار قشنگي ايستاد و با كمال راحتي از پلكان چوبي كه از ساحل برپا كردند پياده شديم ، « خان صاحب » پسر « شيخ عبدالقادر » را هم ديديم كه با ما پياده شد ، اسباب هاي ما را در اطاق هاي

132

گمركخانه گذاشتند و خودمان را با درشكه فرستادند به مسافرخانه ، ورود ما به مسافرخانه اول مغرب بود .

اين مسافرخانه هيچ شباهتي به مسافرخانه « كراچي » ندارد و عبارت است از يك صحن وسيعي [ است ] كه دور تا دور آن ، عمارت بسيار قشنگ مستحكم دو طبقه ساخته شده است ، و در جلو اطاق هاي هر دو طبقه ، ايوان غلام گردش است ، كه با كمال ظرافت و وسعت بنا شده و اطاقها را به هم مربوط نموده ، و در يك كنار صحن مسجدي است كه نمازگاه مسافرين است ، و يك قطعه تمثال « جعفر سليمان » باني و واقف مسافرخانه به ديوار آن منصوب است ، و براي وضو ساختن چندين شير آب تهيه شده است كه آب آن از كوه توسط لوله آهني مي آيد .

باري يك ساعت از شب گذشته سه دستگاه چراغ هاي توري زميني آوردند و در سه طرف مسافرخانه گذاشتند ، و كنار هر چراغي دو سه نفر نشستند . براي ملاحظه تذكره هاي مسافرين ، و دادن بليط كشتي مسافرين ، يكي يكي يا دسته دسته مي رفتند پاي يك چراغ ، تذكره خود را ارائه داده امضاء مي كردند و به اصطلاح اينجا « قول مي كشيدند » بعد آن را مي بردند نزديك چراغ ديگر ، به مأمورين ارائه داده بر طبق آن ورقه پاس مي گرفتند ، سپس ورقه پاس را پاي چراغ ديگر برده نشان مي دادند و بليط كشتي مي گرفتند ، و قيمت بليط يكسره تا « جده » نود روپيه بود ، ولي ما و اغلب مسافرين ، بليط دوسره به قيمت يكصد و پنجاه روپيه گرفتيم ، و براي ساعت چهار از شب گذشته تمام مسافرين كارشان تمام شده بود .

كشتي نوراني

يك نفر از اجزاي گمرك خانه ، موسوم به « حاجي جوهر » كه

133

شيعي مذهب بود و زبان فارسي را خيلي شيرين تكلم مي كرد ، از ابتداي
پياده شدن از كشتي با ما همراه بود و در راهنمائي و اظهار خدمت ، و حال جوئي و تسلي ، ^{( 1 )} همه قسم كمك و مساعدت و بذل محبت مي كرد و مي گفت : حاكم كراچي ، « خان صاحب » پسر « شيخ عبدالقادر » را مأمور كرده كه شما را در « كشتي نوراني » سوار كرده رسيد بگيرد و برگردد ، و حكمي نوشته است كه شما را به اسرع اوقات به « جده » برسانند و از تمام تكليفات و تحميلات مسافرتي ، از قبيل تفتيش گمرك خانه و قرنطينه و غيره معاف باشيد ، اين است كه شما را امشب در اطاق هاي گمرك خانه نگاه نداشتند ، و كميسيون هاي سه گانه از « قونسول خانه ايران » و « نظميه شهر » و « كمپاني كشتيراني » ، براي قول كشيدن تذكره ها و دادن ورقه پاس ، و پاره كردن بليط كشتي در مسافرخانه فرستادند ، والا معمولا مسافر بايد تمام اسباب و اثاثيه خود را ، در گمرك خانه نشان بدهد و براي ارائه دادن تذكره در « قونسول خانه » و گرفتن پاس از « نظميه » ، و خريداري بليط از اداره كمپاني چند روز وقت و مقداري دوندگي و معطلي لازم دارد .

مغول مسجد

باري مسافرين بعد از چند روز ناراحتي و صدمات ، امشب را در كمال آسايش و خوشوقتي استراحت كرده خوابيدند ، من خوابم نمي برد و ساعت شش از شب برخواسته به خيال تماشاي شهري كه فردا صبح بنا هست از آن حركت كنيم بيرون آمدم .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ اظهار خرسندي ، همدردي و ارآمش دهي .

134

« مشهدي هادي » ميوه فروش « طهراني » هم ، به همين خيال كنار خيابان ايستاده منتظر رفيقي بود . با هم يك درشكه گرفته از مسافرخانه كه
در محله موسوم به « واري بندر » است حركت كرده ، و تا دو سه ساعت در خيابان هاي عريض و قشنگ شهر گردش مي كرديم ، و تمام خيابانها و تمام مغازه ها و عمارات طرفين آن ، عموماً شش و هفت طبقه است با چراغ هاي الكتريك ، هنوز هم مثل روز روشن بود .

كرورها ^{( 1 )} جمعيت تا نيمه شب مشغول گردش و آمد و شد بودند ، اتومبيل ها و درشكه ها و واگون هاي برق هم « لا تُعدُّ ولا تُحصي » ^{( 2 )} حركت مي كردند ، هر چند قدم فاصله ، صداي ساز و آواز و رقص و موزيك از تماشاخانه ها و تئاترها و غيره بلند بود .

قسمت تحتاني عمارات طرفين خيابانها تمام عبارت از مغازه ها و دكاكين و دارالتجاره ها بود ، كه تا آنوقت شب مشغول كار و داد و ستد بودند ، در محله شيعه ها هم كه « مغول محلّه » مي گويند گردش كاملي كرديم مسجد عالي و باشكوه آن را هم كه به « مسجد مغول » معروف است ديديم و قدري مرباي بالنگ بسيار معطر اعلي ، جهت آقاي « آقا سيد احمد » كه مريض شده است خريده به مسافرخانه برگشتيم و خوابيديم .

بازرسي افراد

امروز جمعه بيستم ذي القعده مطابق « پانزدهم برج اسد » ، صبح پس از صرف چاي و اداي فريضه ، مسافرين توسط درشكه و اتومبيل براي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ هزاران .

2 ـ بي اندازه و بي شمار .

135

اسكله حركت كردند ، آنجا در يك محوطه بزرگي كه با آهن ، مسقف و تمام اطراف آن پنجره و شبكه هاي آهني است جمع آوري شدند ، اين محوطه ها را قفس مي گويند و واقعاً اسم بامسمائي است ، بعد آنها را منظماً صف بندي كردند ، دكتر دولتي آمده نبض و قيافه آنها را ديد كه مبادا مريض در آنها باشد ، ولي بحمدالله به مسامحه برگزار كردند و متعرض كسي نشده ، بعد مميزين كمپاني آمدند بليط ها را كه در دست صاحبانش بود ديده ، نصفه آن را كه متعلق به رفتن بود پاره كرده گرفتند ، و نصفه ديگر را كه متعلق به مراجعت بود پس دادند .

بعد از يك طرف قفس خانه ، دربي به طرف اسكله باز كرده مسافرين را به سوار شدن كشتي دلالت كردند ، حمال هاي زياد هم جهت حمل و نقل اسباب حاضر بودند ، تا ظهر تمام كارها مرتب شده و مسافرين هر دسته در جائي منزل گرفتند ، كسبه دوره گرد نان هاي خوب و نارنگي و پرتقال و انبه تازه ، و موز و غيره پاي كشتي آورده مي فروختند ، مسافرين همگي از آنها خريدند .

ديشب و امروز چندين مرتبه باران هاي تند آمد و قطع شد ، و با اين كه نيمه « برج اسد » و به اصطلاح « قلب الاسد » است ، و شهر « بمبئي »
تقريباً تحت « خط استوا » واقع است ، هوا خوب و خنك بود و لطافت فوق العاده اي داشت و از قراري كه نقل كردند سه ماه « سرطان » و « اسد »
و « سنبله » ، فصل زمستان اين جا است ، و ايام برسات هم كه به معني
شدت بارندگي است ، مطابق با اين سه ماه است ، كثرت مركبات
و ميوه جات زمستاني ، مصدّق اين حرف و موجب قبولي آن است ،
در حالتي كه اين ايام هواي ايران ما ، در غايت گرمي و نهايت
خشكي است .

136

حركت كشتي نوراني

خلاصه يك عدّه دويست نفري ، از حجاج « كابلي » و « بخارائي » و غيرهم ، بعد از ما سوار كشتي كه موسوم به « نوراني » است و ما به نام آن در « كراچي » تفأل زديم و موجب اميدواري ما شد گرديدند ، اين كشتي خيلي بزرگ است و به قدر دو هزار نفر مسافر گنجايش دارد ، اما مثل دو كشتي سابق پستي نيست ، بلكه تجاري است و سرعت سير آنها را ندارد و مي گويند پانزده روزه به « جده » مي رسد ، و تا ايام حج كه ما بايد در « مكه » باشيم تقريباً هيجده روز بيشتر مجال نيست ، كه دو سه روز آن هم بايد صرف رفتن از « جده » به « مكه » بشود . خداوند خودش ترحم فرموده و ما را به مقصد و مقصود مقدّس برساند .

بالجمله سه ساعت به غروب مانده جهاز حركت كرد و مدتي به ملايمت مي رفت ، حوالي غروب وارد اقيانوس شد باران شديدي گرفت ، و امواج دريا به جنبش افتادند ، هوا هم خيلي سرد شد ، بيچاره مسافرين از وحشت منظره دريا و سرماي سخت ، در گوشه و كنار خن ها جاي گرفته بعد از نماز و طعام خوابيدند .

امروز شنبه بيست و يكم ذي القعده مطابق « شانزدهم اسد » ، موقع نماز صبح باران به شدت مي باريد ، و براي دو ساعت از روز گذشته شروع به تقسيم آب خوردن شد ، در كشتي هاي سابقه ، آب شيرين آشاميدني فراوان بود ، و در هر موقع مسافرين مي توانستند به قدر كفايت آب از شيرهاي منصوبه به ديوار بردارند ، لكن در اين كشتي ساعت معين از صبح ، آب شيرين را قسمت مي كنند و بهر نفري به قدر يك من تبريز بيشتر نمي دهند .

بعد از ظهر هم يك مرتبه ديگر رگبار شديدي گرفت و ما به وسائلي

137

در عرشه جا گرفتيم ، و قرار شد هر نفري ده روپيه به يك صاحب منصب كشتي ، كه آن محل مختص به او ، يعني ايوان جلو اطاق مخصوص او بود بدهيم . شب را با آن كه برسات شديد بود و كساني كه روي سطحه منزل داشتند زير باران خيس شدند ، جاي ما خيلي راحت بود و در كمال آسودگي خوابيديم .

حجاج كابلي

امروز يكشنبه بيست و دوم ذي القعده مطابق « هفدهم اسد » ، صبح پرنده هاي زيادي به قدر گنجشك نمودار شدند كه هم پرواز و طيران مي كردند ، هم مدتي روي آب مي نشستند و هم به زير آب مي رفتند ، ممكن است در اين نزديكي ها يك جزيره بوده باشد .

طرف صبح تا ظهر حال دريا و مسافرين خيلي خوب بود ، لكن از عصر به بعد بادهاي سختي ميوزيد ، و حركت كشتي كه تا آن وقت از قدام ^{( 1 )} به خلف ^{( 2 )} بود تغيير كرد ، و مبدل به حركت گاهواره يعني از يمين ^{( 3 )} به يسار ^{( 4 )} شد و احوال مسافرين عموماً منقلب گرديده بود و تا صبح اشتغال به تضرع و زاري و دعا داشتند . سرما هم شدت كرده بود و شخص با يك لحاف و روپوش گرم نمي شد .

امروز و امشب يك دفعه بيشتر باران نيامد و از قراري كه عمله جات كشتي مي گويند هرچه از سواحل « هندوستان » دور ، و به حدود

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ جلو .

2 ـ پشت .

3 ـ راست .

4 ـ چپ .

138

« جزيرة العرب » نزديك شويم باران كمتر مي شود ، امشب در حدود ساعت پنج و شش از شب صداي فرياد و فغان زيادي شنيده شد از عرشه به سطحه پائين آمده تفحص كرديم ، معلوم شد حجاج كابلي مشغول دعا و تضرع اند يك دسته پنجاه شصت نفري در يك خني ، ^{( 1 )} حلقهوار ايستاده ، دست به گردن يكديگر انداخته ذكري مي خواندند و جستوخيز مي كردند و فرياد و عربده مي كشيدند و اين حالت آنقدر طول كشيد كه دهان آنها كف كرد و يكي يكي افتادند .

امواج دريا

امروز دوشنبه بيست و سوم ذي القعده مطابق « هيجدهم اسد » ، صبح تا ظهر دريا چهارموجه ، و حركات كشتي به كلي غيرمنظم بود ، غالباً اشخاص در حال حركت به زمين مي خوردند ، سماورهاي آتش كرده با قوري سرنگون مي شد ، اثاثيه و اسباب مسافرين به روي يكديگر مي ريخت ، لكن طرف ظهر به بعد دريا آرام گرفت . كابلي ها كه در خن منزل داشتند ، طرف عصر به روي سطحه آمده صفا كرده بودند ، هر كدام يك چپق حشيش و چرس درست كرده مي كشيدند ، و پس از چند دقيقه تأمل ، در عالم خلسه خودشان و مشاهده امواج دريا ، يك مرتبه جستك زده مشغول وجد و سماع مي شدند و حركات مستانه مي كردند ، ما هم از تماشاي عوالم آنها عالم خوشي داشتيم . اين جماعت تماماً فقيرند بليط كشتي هم نگرفته اند و مجاناً مسافرت كرده اند ، و حتي هيزم و آذوقه هم هرروز از طرف كاپيتان به آنها مجاناً مي دهند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ اطاق پايين كشتي .

139

از غروب به بعد ، مجدداً دريا متلاطم و منقلب شد ، هوا هم بر برودت خود افزود ، و با آن كه با لباس هاي كلفت زمستاني زير لحاف رفته بوديم ، باز سرما اذيت مي كرد ، و تا صبح حركات عنيف ^{( 1 )} كشتي ، و عربده هاي مهيب دريا ، و تراكم امواج كوه پيكر ، خواب را بر مسافرين حرام كردند ، لكن صدا از احدي بلند نمي شد و هيچ كس از جاي خود حركت نمي كرد ، و جملگي در وحشت و دهشت بودند ، و چندين مرتبه آب در كشتي ريخت و يكي دو مرتبه ، در عرشه هم كه منزلگاه ما بود آب دريا ريخت ، با اين كه از سطح دريا تا آن جا ، به قدر ده ذرع ارتفاع بود .

در نيمه هاي شب به خاطرم آمد حكايتهائي كه در « كاظمين » و « بصره » از برسات دريا نقل مي كردند و مي گفتند : گاهي آب دريا به كشتي مي ريزد ، و بعضي اوقات مسافرين به روي يكديگر مي افتند . و فكر مي كردم كه ما تمام ساعتي را كه در كشتي ها بوديم به همين كيفيات ، بلكه به أشد مراتب آن گذرانيده ايم ، خداوند خودش ما را از شرور دريا محفوظ ، و به مقصد مقدس ايصال فرمايد . امروز دو سه نفر در كشتي تلف شده و جنازه آنها نصيب ماهيان و حيوانات بحري شد .

امروز سه شنبه بيست و چهارم ذي القعده مطابق « نوزدهم اسد » ، صبح تا ظهر انقلاب هوا و دريا به حال خود بود ، سه چهار جنازه تلف شدگانِ شب را در دريا ريختند ، دو مرتبه هم باران آمد لكن مقارن ظهر دريا آرام گرفت و هوا باز شد ، و خورشيد جهان تاب ، مسافرين را از ديدار خود محظوظ و بهره مند نمود ، و يك وجد و شعف فوق العاده در
همگي حادث شد ، زيرا كه از بندر عباس كه گذشتيم ، تا امروز بيست روز

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ سخت و خشن .

140

بود كه آفتاب نداشتيم ، و قرص خورشيد را نمي ديديم جز در پس پرده ابرها .

مسافرين به جنبش افتادند و اثاثيه و اسباب خودشان را كه خيس بود در آفتاب خشك مي كردند ، آقاي « آقا سيد احمد » كه از « كراچي » به آن طرف مريض و مبتلا به داءالبحر بود ، حالش افاقه يافت .

« حاج ابوالحسن » طباخ هم كه در كشتي « كراچي » ، منقل آتش به روي پايش ريخت و تاكنون حالش مايه رقت بود بهتر شد و به حركت افتاد ، بعد از نماز عصر مشغول قرائت كلام الله مجيد بوديم ، اتفاقاً به اين آيه مباركه رسيدم :

{ وَالَّذِي خَلَقَ الاَْزْوَاجَ كُلَّهَا وَجَعَلَ لَكُمْ مِنْ الْفُلْكِ وَالاَْنْعَامِ مَا تَرْكَبُونَ * لِتَسْتَوُوا عَلَي ظُهُورِهِ ثُمَّ تَذْكُرُوا نِعْمَةَ رَبِّكُمْ إِذَا اسْتَوَيْتُمْ عَلَيْهِ وَتَقُولُوا سُبْحانَ الَّذِي سَخَّرَ لَنَا هَذَا وَمَا كُنَّا لَهُ مُقْرِنِينَ * وَإِنَّا إِلَي رَبِّنَا لَمُنقَلِبُونَ } . ^{( 1 )}

خود را درست مشمول آيه كريمه ديده ، بي اختيار گريان شده و تا مدتي حال خوشي داشتيم و متوالياً مي گفتيم { سبحان الذي سخّر لنا هذا } و از غروب به بعد هم هوا صاف بود و ستاره هاي معروفه تشخيص داده مي شدند ، سردي هوا هم مثل شب گذشته بود ، لكن دريا به كلي آرام بود ، تا صبح خواب راحتي كرديم .

دره هاي آبي و ماهي هاي عظيم الجثه

امروز چهارشنبه بيست و پنجم ذي القعده مطابق « بيستم اسد » ، صبح

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ زخرف : 12 ، 14

141

تا غروب هوا نيم صاف بود ، لكن بادهاي شديدي از هر طرف ميوزيد و
امواج عظيمه به روي يكديگر خورد مي شدند ، كشتي ما هم گاهي از روي اين كوههاي آبي متصاعد شده ، گاهي در قعر دره هاي آبي نزول مي كرد ، حال ما درست مثل كسي بود كه در يك سلسله دره و ماهور ، اسب تازي مي كند ، و همين كه باد تغيير جهت مي داد امواج دريا از يمين و يسارِ ما به روي هم مي ريختند ، و كشتي را از اين پهلو به آن پهلو مي كردند .

ماهي هاي عظيم الجثه و حيوانات عجيب الشكل بحري دسته دسته ، منظماً ^{( 1 )} كشتي را با كمال سرعت تعقيب كرده و همراه ما مي آمدند ، مثل آن كه براي بلعيدن يك مشت مسافرين نيمه جان دهان باز كرده اند ، طرف عصر چندين قسم مرغ هاي زيادي نمودار شده ، و در خط سير كشتي پرواز مي كردند ، مسلم است كه در اين نزديكي ها بايد جزيره اي موجود باشد . انقلاب دريا از غروب به بعد مرتفع شد و تمام شب را آسوده بوديم .

خبر ناگوار

امروز يك نفر از اجزاي ^{( 2 )} كشتي كه فارسي مي دانست ، در ضمن صحبت هاي راجعه به مسافرت دريا و سرعت كشتي ها گفت : اين كشتي در ايام برسات ، بيست روزه به « جده » مي رود و ما حساب كرديم درست روز عيد اضحي به « جده » خواهيم رسيد ، اول قدري يكّه خورده ، از عمله جات ديگر كشتي كه كمي فارسي مي فهميدند و زبان آنها هندي بود استفاده كرديم ، آنها هم به همين تقريب جواب دادند ، اين مطلب دهان به

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ با ترتيب و نظم .

2 ـ كاركنان .

142

دهان گذشت و عموم مسافرين در يك وحشت و اضطراب فوق العاده
افتادند و حق هم داشتند ، زيرا كه بعد از چند ماه مسافرت ، و تحمل آن همه صدمات و زحمات ، شنيدن چنين حرفي تحمل ناپذير بود .

رفقا قرار دادند كه من خود كاپيتان را ملاقات كرده در اين خصوص و در باب اطلاع دادن در موقع رسيدن به كوه « يلملم » ^{( 1 )} جهت محرم شدن ، و اگر مقتضي باشد براي دادن وعده يك قاليچه به عنوان يادگار مذاكراتي بكنم ، زيرا كه بعض از اجزاي كشتي گفتند ممكن است كاپيتان به طمع دريافت يك رشوه بر سرعت كشتي بيافزايد ، و شما را چند روز زودتر به « جده » برساند .

طرف عصر به ملاقات مشارٌاليه در اطاق مخصوص به خودش رفتم ، و چون غير از « انگليسي » زباني نمي دانست يكنفر از معاونين اش كه « انگليسي » بود و « فرانسه » مي دانست ميانه ما ديلماج ^{( 2 )} شد و خلاصه جواب هائي كه از سؤالات و تقاضاهاي من داد اين بود كه ، اين كشتي از ده الي بيست روز مسافت بين « بمبئي » و « جده » را طي مي كند ، و چند مرتبه است كه هيجده ، نوزده روزه آمده است ، لكن برسات تخفيف يافته و خوشبختانه اين دفعه باد مخالف هم كه از جلو ميوزيد نداشتيم ، بنابراين خيلي كمتر از بيست روز خواهيم به « جده » رسيد و مي توانيم به شما اطمينان بدهم كه شب يكشنبه در « عدن » و سه روز بعد از آن در « جده » خواهيم بود يعني مسافرت از « بمبئي » تا « جده » سيزده ، چهارده روز بيشتر
طول نخواهد كشيد ، و در باب « يلملم » گفت چندين سال است من در اين

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ يكي از مواقيت حج است .

2 ـ مترجم .

143

خط دريانوردي كرده و سالي چند مرتبه حجاج را به « جده » برده مي دانم
در محاذات ^{( 1 )} كوه « يلملم » بايد تغيير لباس بدهند به شما هم به وسيله شيپوري اعلام خواهم كرد ، و در خصوص تعارفاتي كه من كردم گفت ابداً توقعي و طمعي ندارم ، لكن « حاج سيد حسن حمله دار » يك حرفي به من زده است بگوئيد فراموش نكند .

اين مذاكرات را براي رفقا نقل كردم خيلي اميدوار و خوشحال شدند ، « حاج سيد حسن » را صدا زديم آمد ، معلوم شد روز اول سواري كشتي ، وعده دو قطعه قاليچه به كاپيتان داده بود كه زودتر مسافرين را به « جده » برساند ، لذا وجهي از ميانه جمع آوري كرده ، دو قطعه قاليچه از دو نفر مسافر خراساني خريده براي كاپيتان بردند ، ضمناً از مذاكرات كاپيتان معلوم شد كه فرنگي ها كوه « يلملم » را « لملم » مي گويند و در روي نقشه بحري كه به من نشان داد نيز لملم به حروف لاتين نوشته شده بود .

ذكر و رقص !

امروز پنجشنبه بيست و ششم ذي القعده مطابق با « بيست و يكم اسد » ، صبح براي وضو ساختن به سطحه رفتيم ، معلوم شد ديشب باران مفصلي باريده ، و تمام راكبينِ سطحه و اثاثيه آنها را خيسانيده ، نزديك ظهر رسيديم به يك قله كوهي كه در يمين نمودار بود و ارتفاع آن از سطح دريا به نظر پانصد متر مي آمد ، طرف عصر كابلي ها در سطحه مشغول كشيدن بنگ و حشيش و وجد و سماع بودند ، و اول شب در خن مدتي اشتغال به ذكر و رقص داشتند ، تا اين كه دهانشان كف كرد و يك يك افتادند . امروز

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ مقابل ، روبرو .

144

و امشب هوا صاف و دريا آرام بود لكن من از ظهر تب شديدي عارضم شد و نيمه شب عرق كردم .

ملح الاثمار

امروز جمعه بيست و هفتم ذي القعده مطابق « بيست و دوم اسد » ، من ده مثقال « ملح الاثمار » ^{( 1 )} خوردم مفيد واقع شد ، نزديك ظهر يك رشته كوه در طرف يمين نمودار شد كه تا مدت پنج شش ساعت ما مي رفتيم دنباله آن قطع نمي شد ، معلوم است كه هم قله كوه ديروزي ، و هم سلسله امروزه از كوههاي « يمن » است كه ما از جنوب آن مي گذريم و قاعدةً تا فردا يا فردا شب بايد به شهر « عدن » برسيم ، امروز و امشب هم هوا به كلي صاف ، و دريا آرام و سرماهاي سخت مبدل به گرما شده بود .

عدن

امروز شنبه بيست و هشتم ذي القعده مطابق با « بيست و سوم اسد » ، صبح قدري گَنه گَنه ^{( 2 )} خوردم فوراً حالم منقلب شد و مبتلا به مرض « داءالبحر » شدم كه عيناً اثرات دريا را دارد ، تا ظهر از پا در افتاده بيهوش شدم ، براي دو سه ساعت به غروب ، چشم باز كردم ديدم رفقا دور من جمع اند و آب هندوانه به من مي خورانند ، فوراً تمام سطح بدنم قرمز شد
و كهير بيرون زد و تب خيلي شديدي عارض شد ، تا حال فرجي پيدا كردم . از مسرت و خوشحالي رفقا معلوم شد كه در ساحل شهر « عدن » رسيده ايم

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ نوعي نمك كه در مصارف دارويي به كار مي رود .

2 ـ درختي است داراي برگهاي درشت و گل هاي ريز سفيد يا سرخ ، از پوست آن ماده اي گرفته مي شود كه در طب براي مالاريا به كار مي رود .

145

و كشتي لنگر انداخته ، طراده چي هاي « عدني » هندوانه و پر شتر مرغ آورده
به مسافرين مي فروختند ، از بالاي كشتي پول به توسط ريسمان پائين مي رفت و جنسي كه خريده شده بود بالا مي آمد .

براي غروب يك نفر دكتر از ساحل به بالاي كشتي آمد كه مسافرين را معاينه كند ، از خوف قرنطينه در ساحل « قمران » ، من و مسافرين ديگر چنان چابكانه به حركت افتاديم و چنان وانمود مي كرديم كه در كمال صحت و سلامت هستيم بحمدالله از قرنطينه جستيم ، و دكتر اجازه حركت داد لكن بارگيري ذغال كشتي طول كشيد و تا ساعت چهار از شب متوقف بوديم .

عدن قلعه نظامي

منظره كوهستاني شهر « عدن » از بالاي كشتي ، و چراغ هاي برق خيابان ها در ساحل دريا بي تماشا نبود ، شهر « عدن » از زماني كه به تصرف انگليس ها درآمد در حكم قلعه نظامي است ، واَحَدي حق پياده شدن و تماشاي آن را ندارد ، و دولت « انگليس » به قدري در آن تهيه توپ و قورخانه ^{( 1 )} ديده ، كه مي تواند كشتي هاي تمام ممالك « اروپا » را از ورود به « اقيانوس هند » ممانعت و جلوگيري كند ، تقريباً چهار ساعت از شب گذشته ، كشتي حركت كرد و به ملاحظه آرامي دريا مسافرين با كمال راحتي خوابيدند .

امروز يكشنبه بيست و نهم ذي القعده مطابق « بيست و چهارم اسد » ، دريا به كلي آرام بود لكن هوا به قدري حبس و گرم شد كه مسافرين

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ زرادخانه ، كارخانه اسلحه سازي .

146

حسرت ايام برسات را مي خوردند ، مرغ هاي بي شماري كوچك و بزرگ درهواطيران مي كردندودر طرفين كشتي به فاصله زيادي همه جا كوهستاني نمايان بود ، معلوم است كه كوههاي دست راست ما از خاك « يمن » و كوههاي يسار جزو قطعه « سومالي » است ، و در درياي « عدن » مابين قاره « آفريقا » عبور مي كنيم ، از گرما و حبسي هوا شب هم در زحمت بوديم .

محاذات يلملم

امروز دوشنبه غره ذي الحجه مطابق « بيست و پنجم اسد » ، صبحِ زود ، كاپيتان به توسط شيپوري رسيدن به محاذات كوه « يلملم » را اعلام كرد و مردم محرم شدند ، جمعي هم از ديروز به موجب نذر محرم شده بودند ، هوا در تمام روز آن قدر حبس و گرم بود ، كه نفس ها به زحمت از سينه بيرون مي آمد ، من هم يك دفعه ديگر مبتلا به داءالبحر شدم و به كلي قطع حياتم شد ، طرف عصر وقتي به هوش آمدم كه ديدم رفقا مشغول پرستاري من اند ، و آب هندوانه به گلويم مي ريزند باز جوش هاي قرمز زيادي به سطح بدنم ظاهر شد و تب كردم و افاقه ^{( 1 )} يافتم ، به قدر دو سه سير يخ هم ، از عمله جات كشتي به قيمت دو روپيه خريده به من رسانيدند بحمدالله يك دفعه ديگر از چنگ مرگ جستم ، اما ديروز و امروز سه چهار جنازه در دريا انداختند ، گرماي هوا ساعت به ساعت در اشتداد بود .

ساحل جده

امروز سه شنبه دوم ذي الحجه مطابق « بيست و ششم اسد » ، براي دو

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ بهبودي .

147

ساعت به غروب مانده رسيديم به ساحل « جده » و يك مسرت و شعف فوق العاده ، در تمام مسافرين حاصل شده بود ، حق هم داشتند . زيرا كه موجبات محروميت از نيل به مقصد از هر جهت فراهم بود ، شب را در كشتي مانديم زيرا كه چند كشتي قبل از ما به ساحل رسيده و مسافرين آن مشغول پياده شدن بودند ، به علاوه طبيب دولتي هم بايد بيايد مسافرين كشتي را معاينه كند .

امروز چهارشنبه سوم ذي الحجه مطابق « بيست و هفتم اسد » ، بعد از آنكه كشتي هاي وارده قبل از ما مسافرين و بارهاي خود را پائين كردند ، طبيب حكومتي عرب آمد و ما را معاينه كرد و اجازه پياده شدن داد ، مسافرين توسط بلم ها و طراده ها با اثاثيه خود به ساحل شهر در گمركخانه پياده شدند ، و دسته دسته يا يك يك ، تذكره هاي خود را ارائه داده و اثاثيه را توسط گاريها به شهر حمل نمودند .

امروز در گمرك خانه از جهت گرماي فوق العاده و عفونت هوا و ازدحام و مصادمه چند هزار جمعيت در يك محوطه كوچك ، خيلي سخت گذشت اما من با ضعف زياد ، همين كه يك ساعتي در هواي گرم و كثيف گمرك خانه ماندم و چند جنازه و چند نفر محتضر در گوشه و كنار ديدم ، ديگر نفهميدم چه شد براي يك ساعت به غروب ملتفت شدم كه « آقا ميرزا جمال الدين كتابفروش طهراني » در بالاخانه مرا پرستاري مي كند ، و هندوانه به من مي خوراند فوراً تب شديدي كرده به هوش و حواس آمدم ، معلوم شد « آقا ميرزا جمال » كه با « كشتي همايون » از « كراچي » حركت و سه روز قبل از ما وارد « جده » شده ، امروز در گمركخانه به تماشا آمده ، و رفقا مرا كه بي حال بوده ام به او سپرده اند ، خداوند او را ثواب جزيل و اجر جميل عنايت فرمايد .

148

براي غروب مرا پيش رفقاي خودم كه در خانه « سيد عباس » پسر « سيد مختار » منزل گرفته بودند برد ، در كوچه ها و معابر چندين نفر ميت و محتضر به زمين افتاده بودند ، شب را با كمال ناراحتي از گرما و رطوبت هوا به سربرديم .

حضرت حوّا

امروز صبح پنجشنبه چهارم ذي الحجه مطابق « بيست و هشتم اسد » ، رفقا رفتند به زيارت « حضرت حوا » كه بيرون شهر است ، و من با وجود قطع تب قوه رفتن را نداشته ، نشستم و مشغول نوشتن گزارش چند روز گذشته شدم . رفقا برگشتند و « حاج محمد » حمله دار را فرستادند كه شتر و شُقْدُف ^{( 1 )} براي رفتن از « جده » به « مكه » كه ده فرسخ است كرايه كند .

بعد از آن كه در « كراچي » مابين ما و « حاج سيد جعفر حمله دار » جدائي افتاد و او با « كشتي همايون » قبل از ما حركت كرد ، ما خدمات مربوط به حمله داري را به « حاج محمد » نام حمله دار ارجاع كرديم . ( شقدف يك قسم كجاوه اي است كه در اين جا معمول است ، و خيلي سبك تر و جادارتر از كجاوه است )

« حاج محمّد » با يك نفر عرب جمّال برگشت ، و قرار شد همين امشب با شقدف برويم ، يك ساعت ديگر به كلي ورق برگشت ، يعني جمعي از « مغاربه » و حجاج « جاوه » به حكومت « جده » متظلم شده بودند كه « جمال آقا » حجاج عجم را چون پول بيشتر مي دهند ، مرتباً و به زودي
حركت به « مكه » مي دهند ، با اين كه ما ده پانزده روز است در اينجا

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ شُقدُف ، نوعي از هودج معمولي اهالي حجاز است .

149

مانده ايم ، حكومت هم چند نفر از جمالها و حمله دارها را توقيف ، و حكم كرده كه تا مسافرين سابقه حركت نكنند كسي به حجاج تازهوارد شتر ندهد ، ما هم به علت ضيق وقت به « حاج محمد » دستور داديم الاغ كرايه كند ، مكاري ها آمدند و كرايه هر الاغ به قيمت چهار ليره مقطوع شد ، عصر كه آمدند پول بگيرند دبه درآوردند ، يعني گفتند مقصود ما « ليره انگليسي » بوده است ( جنيه ) نه « ليره عثماني » ، ما بعد از گفتگوها قبول كرديم و براي طي ده فرسخ ، هر نفري چهار « ليره انگليسي » كه معادل بيست و چهار تومان مي شد به حساب روپيه پرداختيم .

با آن كه كرايه هر مسافر يك ليره عثماني بود و دو نفر سوار شقدف مي شدند ، اما حق داشتيم زيرا كه اولا اين الاغ ها يك شبه مي روند به « مكه » و شترها يك روز در منزل « جدّه » كه بسيار بدهوا و محلّ باد سام است مي مانند ، ثانياً با ضيق وقت و جلوگيري حكومت ناچار و لابد بوديم كه با هر گونه وسيله ممكنه هست خود را به « مكه » برسانيم .

خلاصه طرف عصر هر كدام خورجين با اسباب مختصري از لباس و احرام يدكي ، و يك لحاف مرتب كرده ، قدري اثاثيه هم گذاشتيم كه « حاج ابوالحسن » بعد از ما با شتر به « مكه » بياورد ، و مقداري اسباب هم كه ما يحتاج كشتي سواري بود در « جده » به امانت گذارديم اول مغرب نماز را خوانده مال ها را آوردند ، با جمعي از آشنايان طهراني سوار شديم .

مكاري يك تقلب ديگر هم به كار زد و به جاي دو الاغ ، يك قاطر و يك شتر هم ضميمه كرد ، باز از ناچاري قبول كرديم و الاغ ها آنقدر به سرعت مي رفتند كه ساعت پنج از شب رسيديم به منزلگاه « جدّه » كه تا « جده » و « مكه » پنج فرسخ فاصله دارد ، و درست وسط است . از زحمت سواري ، آقايان « آقا سيد احمد » و « آقا سيد عزيزالله » تب سختي كرده بودند

150

« آقا ميرزا آقا بزرگ » و « مشهدي محمّدحسين » هم پايشان مجروح شده بود ، ديگر حال من با آن ناخوشي ها و ضعف مزاج معلوم است چه بود .

بالجمله همگي از رفتن عاجز شده بوديم و مكاري ها عجله در رفتن داشتند ، و بعد از مشاجراتي آنها تعرض كردند و ما چند ساعتي در قهوه خانه خوابيديم ، نزديك سحر قهوه چي بيدارمان كرد و گفت : اگر وسط روز بين راه بمانيد ممكن است دچار باد سام بشويد ، چنانچه دو روز قبل شصت هفتاد نفر همين جا مبتلا و تلف شدند ، باري به عجله سوار شده حركت كرديم .