بخش 7

ورود به مكه

امروز جمعه پنجم ذي الحجّة مطابق « بيست و نهم اسد » ، نماز صبح را در يك قهوه خانه ديگري خوانده باز حركت كرديم ، چون گرماي هوا ساعت به ساعت اشتداد مي كرد ، مال ها ديگر به سرعت نمي رفتند ، ما هم آن قدر خسته و عاجز شديم كه براي دو ساعت به ظهر بي اختيار در يك قهوه خانه فرود آمديم و آب خريداري كرده به سر و بدن خود مي پاشيديم ، اتفاقاً خورجيني كه آذوقه و نان ما در آن بود ، روي شتر و زير پاي « آقا ميرزا بزرگ » بود كه از ما جلو افتاده و رفته بود . در قهوه خانه هم جز آب و چاي هيچ چيز يافت نمي شد ، گرسنگي هم مزيد بر علت گرديد ، بعد از يك ساعت راحتي خواستيم سوار شويم ، دو نفر از كسبه « مكه » كه از « جده » آمده بودند ما را منع كردند و گفتند اگر از اين جا بيرون برويد ، فوراً همگي از مسموميّت باد و هوا تلف خواهيد شد ، تا « مكه » دو ساعت بيش نمانده ، صبر كنيد عصر با ما حركت كنيد . چون مردمان معقول و نجيبي به نظر مي آمدند ما هم پذيرفتيم ، و براي دو ساعت به غروب سوار شده ، و در

151

نهايت خستگي و فرسودگي و ناتواني براه افتاديم ، و اول غروب به « مكه معظمه » وارد شديم .

رفيقوهمسفرما « آقا سيدابوطالب ماهوتچي » كه در « كراچي » از ما جدا شد ، و با « كشتي همايون » حركت كرد قبل از ما به « مكه » رسيده و منزلي گرفته منتظر ما بود ، در همان منزل وارد شده فوراً نماز خوانده خوابيديم .

عبدالرحمان مطوف

امروز صبح شنبه ششم ذي الحجه مطابق « سي ام اسد » ، « عبدالرحمان مطوف » كه در « مكه » معروف به تشيع ، و امورات حجاج شيعه به او سپرده است ، يك نفر از خدام حرم را ، براي تعليم و راهنمائي به منزل ما فرستاد و رفقا عازم حركت شدند ، من هم با آن همه سوابق كسالت و مرض ، و با آن كه از « جدّه » تا « مكّه » هم تب سوزان داشتم ، چون امروز حال خود را خوب ديدم و به شكرانه وصول به « مكه معظمه » مسرت و فرح فوق العاده داشتم ، و چون تخلف از رفقا را در به جاآوردن اعمال مايه زحمت دانستم ، از جاي برخاسته يك سره رفتيم به كنار « بركه ابوطالب » ، و در بركه يعني استخري كه آن را با چاه توسط گاوها پر مي كنند تنظيف و غسل نموده ، جامه هاي احرام را تطهير و تجديد كرديم ، و به زيارت حرم مطهر و اجراي اعمال عمره تمتع روانه شديم ، و پس از هفت بار طواف خانه « كعبه » ، و دو ركعت نماز طواف در « مقام ابراهيم » ، و هفت بار سعي بين « صفا » و « مروه » در كنار دكاني نشسته ، به ناخن گرفتن و شارب زدن تقصير كرديم ، و نسبت به بيست و چهار چيز كه بر خود حرام كرده بوديم جز سر تراشيدن ، مُحلّ شديم . سپس طواف نساء ^{( 1 )} را با دو ركعت نماز آن بجا آورده بعد از

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ عمره تمتع طواف نساءندارد ، لذا يا درعمل و يا درنوشتن اين اشتباه از سوي مؤلف صورت گرفته است .

152

ظهر به منزل مراجعت كرديم ، و شيخ مطوف را كه همه جا براي دلالت همراه بود مرخص نموده و باقي روز را با شب راحت كرديم .

زيارت حرم مطهّر

يكشنبه هفتم ذي الحجه مطابق « سي و يكم اسد » ، ديشب باز من تب شديدي كردم ، و امروز پس از مشاوره با رفقا ، « حاج عبدالله » صاحب خانه چند نفر طبيب را معرفي كرد ، و استخاره نموديم مراجعه به « حكيم محي الدين » خوب آمد ، به راهنمائي « حاج عبدالله » و همراهي آقاي « آقا سيد عزيزالله » به منزلش رفته ، و دستور گرفته مراجعت كرديم ، شب را به زيارت حرم مطهر مشرف شده ، سپس مراجعت و استراحت نموديم .

مِـنـي

امروز دوشنبه هشتم ذي الحجه مطابق اول « برج سنبله » ، ( يوم التروية ) ^{( 1 )} چند صورت تلگراف تهيه ، و به « طهران » مخابره نموديم و قيمت هر كلمه را سه مجيدي ، كه معادل شش روپيه و تقريباً دو تومان پول ايران است پرداختيم .

امروزمجدداً نزد « حكيم محي الدين » رفته ، چون عازم « مني و عرفات » بوديم ، دستور چهار روزه گرفتم ، و براي يك ساعت به غروب ، پس از محرم شدن جهت حج تمتع ، توسط الاغ هائي كه « حاج محمد حمله دار » برايمان كرايه كرده بود ، به طرف « مني » كه تا « مكه » يك فرسخ است حركت كرديم ، و شب در چادري كه قبلا برايمان زده بودند بيتوته نموديم .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ روز هشتم از ماه ذي حجّه .

153

عرفات

امروز اول صبح سه شنبه نهم ذي الحجه مطابق دوم « برج سنبله » ، ^{( 1 )} ( يوم العرفة ) سوار شده براي « عرفات » كه تا « مني » يك فرسخ متجاوز است حركت كرده ، آنجا هم چادر برپا كرده بودند ، وقوف در « عرفات » كه دوم از واجبات حج است به عمل آمد ، دعاي عرفه معروف « حضرت سيدالشهدا » ـ سلام الله و صلواته عليه ـ و دعاي « حضرت سيدالساجدين » هر دو قرائت ، و حال خوشي دست داده بود ، خداوند جميع خويشان و دوستان و ما را براي بار ديگر و بار ديگر نصيب فرمايد .

در استخري كه از آب « قنات زبيده » پر مي شود ، آب تني كرديم قدري هم به تماشاي چادرهائي كه در تمام سطح زمين و كوه « عرفات » زده شده بود رفتيم و اول غروب سوار شده به « مشعرالحرام » كه تا « عرفات » يك فرسخ كمتر است رسيده ، شب را در چادر خودمان بيتوته كرديم و وقوف به « مشعر » كه سوّم از واجبات حج است به عمل آمد ، و به قدر كافي سنگريزه مخطط منقط ، ^{( 2 )} از دامنه كوه جهت رمي جمرات جمع كرديم .

عيد أضحي

امروز چهارشنبه دهم ذي الحجه مطابق « سوم سنبله » ، صبح پس از طلوع آفتاب سوار شده ، از « مشعرالحرام » حركت و به « مني » كه نيم فرسخ فاصله دارد نزول نموديم ، بدواً رمي جمره به عمل آمد ، و بعد از يكي دو
ساعت كه مشغول خريداري گوسفند ، و دقت در تحقق شرايط و اوصاف آن بوديم ، ذبح هدي را كه از واجبات حج است به عمل آورديم ، و براي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ ششمين ماه فلكي مطابق با شهريور ماه .

2 ـ خط دار و نقطه دار ، نقش و نگار دار .

154

حلق رأس مدتي انتظار سلماني را كشيديم زيرا كه براي آن همه جمعيت ، پنج شش نفر سلماني بيشتر نبود ، و آنها هر كدام در دست چندين نفر بودند كه به التماس و خواهش آنها را كشيده مي بردند ، بالأخره نزديك ظهر حلق رأس نموديم ، و غير از زن و صيد و بوي خوش ، مابقي بيست و چهار چيز از محرمات حج تمتع بر ما حلال شد ، و من از ترس تابش آفتاب و صدماتي كه شنيده بودم به سر وارد مي آيد ، از « طهران » تا اينجا كه نزديك چهار ماه طول كشيده ، سر خود را ، نه تراشيده و نه كوتاه كرده بودم .

باري هرچند فضيلت در آن است كه حاجي روز عيد به « مكه » مشرف شده باقي اعمال را بجا آورد ، و جمعي هم رفتند . لكن ما از جهت خستگي زياد و حرارت فوق العاده بعد از ظهر ، و عدم قدرت نتوانستيم درك اين فضيلت را بنمائيم و باقي روز و شب را در « مني » مانديم .

شليك توپ

امروز صبح و ظهر و غروب هر دفعه چندين توپ خالي كردند ، « شريف حسين » خود با جمعي از عشيره و درباريانش نيز مُحرِماً به « مني » نزول نمودند ، و موكبي مركب از دسته اعراب تفنگ چي و نيزه دار و موزيك چي همراه داشت ، و « محمل عايشه » را هم در همين موكبه با تجليل و تعظيم تمام وارد كردند ، امسال « محمل پيغمبر » را نياورده اند زيرا كه معمولا از « شام » حركت مي داده اند ، و امسال چون « فرانسوي ها » « شام » را تصرف كرده اند و مليّون و احرار ، با آنها در جنگ اند تمام حدود « شامات » منقلب است ، و ابداً حاج شامي به « مكه » نيامده است ، تا چه رسد به آوردن محمل ، شب را از اول غروب تا دو ساعت آتش بازي مفصلي از طرف شريف كردند .

155

رمي جمرات

امروز پنجشنبه يازدهم ذي الحجه « چهارم سنبله » ، بعد از طلوع فجر نماز صبح را ، در « مسجد خيف » كه با چادرهاي ما خيلي نزديك بود خوانديم و بعد از صرف چاي ، رمي جمرات ثلاثه كه « جمره اولي » و « جمره وسطي » و « جمره عقبه » است نموديم ، سپس سواره به « مكه معظمه » رانديم و به زيارت « مسجدالحرام » موفق شديم ، و از بجا آوردن اعمال از « طواف » حج تمتع ، و دو ركعت « نماز طواف » در « مقام ابراهيم » و سعي بين « صفا و مروه » و « طواف نساء » و دو ركعت « نماز طواف نساء » ، از آداب و مناسك « مسجدالحرام » خلاص شديم ، و سه چيز ديگر از بيست و چهار چيز كه براي ما به حرمت باقي مانده بود بر ما حلال شد ، يعني استشمام بوي خوش بعد از سعي بين « صفا و مروه » حلال شد ، و زن و صيد ^{( 1 )} بعد از نماز « طواف نساء » .

بعد از ظهر بود كه از اعمال فارغ شده به منزل رفتيم ، صرف طعامي كرده در « بركه ابوطالب » شستوشو و تغيير جامه نموديم ، و براي يك ساعت به غروب مجدداً سوار شده به طرف « مني » رانديم ، و شب را در آنجا بيتوته كرديم ، امشب هم از طرف « شريف حسين » آتش بازي كردند ، و مردم يك يك و دسته دسته به ديدن يكديگر و تجسس رفقا و آشنايان خود مي رفتند . سماورها در چادرها آتش و مشغول پذيرائي همديگر بودند ، و لفظ حاجي در جلو تمام اسامي جاي گرفته بود ، و آثار خوشحالي و مسرت فوق العاده در همگي ظاهر بود ، من هم از اين به بعد هر كجا در اين اوراق اسمي از رفقاي هم سفر خود ذكر كنم به لفظ « حاج سيد احمد آقا » و « حاج سيد عزيزالله » و « حاج سيد ابوطالب آقا بزرگ » و « حاج

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ صيد براي حاجيان در حرم حلال نمي شود و ربطي به پايان اعمال حج ندارد .

156

محمّدحسين » خواهد بود ، واقعاً شب خوشي داشتيم و تا ساعت پنج و شش از شب در حركت بوديم ، از كثرت چادرها و خيام غالباً راه را گم
مي كرديم و از ناحيه خودمان پرت مي شديم .

در اين صحرا و دامنه وسيع ، به هر طرف كه شخص نگاه مي كرد چادر بود و چراغ ، هوا هم امشب و چند شب پيش بي نهايت لطيف
بود ، عموماً براي خوابيدن محتاج به لحاف و روپوش بوديم ، آب « قنات زبيده » را كه در غايت عذوبت و گوارائي است ، در شربه ها ^{( 1 )} جلو نسيم مي گذاشتيم ، و مثل آب چشمه هاي كوهستانهاي مملكت خودمان خنك
و سرد مي شد ، و آن خطراتي را كه از وقوف در « مني و عرفات و
مشعر » قبلا شنيده بوديم ، از گرماي شديد و عفونت هوا و تلفات حجاج ، بحمدالله امسال هيچ وجود نداشت ، و حتي يك نفر هم نشنيديم تلف
شده باشد .

دكان هاي مِني

امروز جمعه دوازدهم ذي الحجه مطابق « پنجم سنبله » ، صبح پس از رمي جمرات ثلاثه ، قدري به ديد و بازديد و تجسس از حال آشنايان سفر برگزار كرده ، و قدري به تماشاي دكاكين « مني » رفتيم ، اين دكاكين دو قسم است :

يك قسم عبارت است از چادرهاي كوچك بسياري كه كسبه « مكه » در اين ايام اين جا آورده ، و در صحرا در رديف دو خط مستطيل زده اند ، و ميان اين دو رديف چادر يك خيابان عريض درست شده است ، كه حجاج در آن گردش و عبور مي كنند و جميع مايحتاج را ، از ميوه جات و اطعمه و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ حوضچه هاي گرداگرد نخلستان كه براي آبياري نخل هابه كار مي رفت ليكن در اينجا مرادكوزه ها است .

157

اغذيه مي توانند از كسبه خريداري كنند .

قسم دوم عبارتست از يك عده بناهاي سنگ و آجري كه در تمام سال دائر و متعلق به سكنه « مني » است ، از قراري كه كه حمله دارها و عكام ها نقل كردند ، سابقاً در « مني » ، هيچ آبادي و سكنه نبوده است ، ليكن بنا بر آن چه امسال مشاهده مي كنيم آبادي « مني » ، از خانه ها و دكاكين به درجه يك قصبه است ، امشب هم كه شب سيزدهم بود باز آتش بازي كردند و ما به ديد و بازديد و گردش و استراحت برگزار كرديم .

كوچ به مكه

امروز شنبه سيزدهم ذي الحجه ^{( 1 )} مطابق « ششم سنبله » ، صبح از « مني » كوچ كرده ، و در حال سواري رمي جمرات نموده ، به « مكه معظمه » مشرف شده در خانه خود ورود نموديم .

رفت و آمد اين چندروزه ما از « مكه » به « مني » و « عرفات » و « مشعر » و مراجعت ، تماماً توسط الاغ بود كه براي اين كار بهترين و آسانترين و راحت ترين مراكب و نواقل است ، لكن عموماً حجاج توسط كجاوه و شقدف ، كه ارزانتر تمام مي شود رفت و آمد مي كنند .

امروز پس از شستوشو و تغيير جامه ، به حرم مشرف شده ، طواف و آداب مستحبه به نيت پدر بزرگوار و مادر گرامي خود بجا آورده ، به منزل « حكيم محيي الدين » رفتيم و دستورالعمل سه روزه گرفتم ، چون كه هنوز رفع كسالت و ضعف از من نشده بود ، سپس به منزل برگشته پس از صرف طعام خوابيديم ، اما گرماي هوا شدت كرده بود و مانع خواب بود .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ ماندن حاجيان در مني تا ظهر روز دوازدهم واجب است ، و معلوم نيست چرا مؤلف همراه با ديگران ، شب سيزدهم را مانده است !

158

احضار پادشاه

امروز صبح يكشنبه چهاردهم ذي الحجه مطابق هفتم سنبله « عبدالرحمن مطوف » به ديدن ما آمده ، ضمناً اظهار نمود كه « اعليحضرت پادشاه » ، ـ سابقاً شرفاء مكه را به عنوان « حضرة الشريف » خطاب و تعبير مي كرده اند ، لكن از دو سال قبل كه « شريف حسين » در ضمن جنگ بين المللي ، اعلان استقلال حجاز را داده ، و تأسيس « حكومة الهاشمية العربيه » نموده او را به عنوان « جلالة الملك » تعبير و خطاب مي كنند ، كه تقريباً به زبان ما « اعليحضرت پاد شاه » گفته مي شود ـ امروز جمعي از محترمين حجاج ممالك و ديار مختلفه را احضار و دعوت كرده اند ، و من از جانب ايشان شما را براي تشرف حضور دعوت مي كنم .

تقريباً براي چهار ساعت به غروب با چند نفر از آقايان تجار طهراني به دربار حكومتي رفتيم ، قبلا در بالاخانه خيلي بزرگي كه با قالي هاي يك تخته ايران مفروش بود نشستيم ، جمعي از بزرگان اعراب « حجاز » و « مصر » و « عراق » و غيره نيز بودند كه جمعاً سي چهل نفر مي شديم ، بعد از ربع ساعتي اجازه حضور داده شد ، و وارد اطاق ديگري شديم كه از دو طرف [ مي توان ] به خيابان نگاه كرد ، فرش هاي آن تماماً قالي و قاليچه هاي قيمتي ايران ، و دور تا دور صندلي هاي چوبي و حصيري گذاشته شده بود ، و در يك سمت اطاق ، تابلوي بسيار بزرگي به ديوار منصوب بود كه پارچه آن مخمل مشكي ، و به روي آن به خط نسخ درشت با زردوزي اين آيه مباركه نوشته شده بود { قُلْ لاَ أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَي } ^{( 1 )}
و شخص « سلطان حسين » كه به نظر پيرمرد هفتادساله مي آمد ، با لباس و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ شوري : 23

159

عمامه سفيد در يك گوشه اطاق به روي يك صندلي دسته داري نشسته ،
« شريف زيد » ولد اكبرش ، با چند نفر ديگر از درباريان طرفين او بودند ، و پس از ورود و اجازه جلوس ، شخص سلطان با يك بيان بسيار فصيح عربي نطق غرّائي ^{( 1 )} ايراد نمود كه خلاصه و ما حصل ترجمه آن اين بود :

آقايان علت احضار شما چند امر بوده :

اولا : مي خواستم تبريك « عيد سعيد اضحي » و موفقيت به مناسك و اعمال حج را به شما گفته ، و خوشوقتي و مسرت خودم را از اين كه امسال آداب « مِني » و « عرفات » با كمال سلامتي و خوشي و امنيت انجام گرفت اظهار نمايم .

ثانياً : مي خواستم در خصوص مراجعت به اوطان و تشرف به « مدينه منوره » با شما مذاكره و مشاوره نمايم .

اما قسمت اول : چون مملكت « شام » امروز تحت تصرف و استيلاي نظامي « فرانسه » است ، و به واسطه طغيان قبايل و مخالفت احرار در هر گوشه جنگ و خون ريزي و شورش برپا است ، وسائل حركت به آن جا از هر جهت مقطوع است ، و بنابراين ممكن نيست « شام » را طريق مراجعت قرار داد و راه منحصر است به طريق « جده » به دريا ، و در باب تشرف به « مدينه منوره » تمام راهها باز و دائر و امن است ، لكن من خط سير از طريق « رابغ » و « غاير » به « مدينه » و از آن جا به « يَنْبُعْ » را اصلح مي دانم معذلك براي استماع نظريات آقايان حاضرم كه موافقت با تمايلات ايشان بنمايم .

آقاي « حاج سيد محمّد واعظ كاظميني » از طرف ما ايرانيان تقديم
تشكرات و ادعيه صميمانه و اظهار تسليم به اوامر حضرت سلطان

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ غرّاء به معني فصيح و شيوا است .

160

نمودند ، و چند نفر ديگر نيز به نمايندگي اهالي ممالك خود ، تبادل
تعارفات و عرض اطاعت كردند و برخاستيم .

امروز هوا خيلي گرم شده بود و صدمه خورديم ، شب هم به واسطه گرماي شديد و حبس هوا نتوانستيم بخوابيم .

قبرستان ابوطالب

امروز دوشنبه پانزدهم ذي الحجه مطابق « هشتم سنبله » ، صبح به حرم مشرف شده باقي روز را از شدت گرما در منزل بوديم ، طرف عصر رفتيم به « حجون » كه به قبرستان « ابي طالب » مشهورتر است ، و تا شهر يك ميدان فاصله است اول « حضرت عبد مناف » و « حضرت عبدالمطلب » را كه در يك بقعه مدفون و هريك صندوق عليحده دارند زيارت كرديم ، بعد « حضرت ابي طالب » را زيارت نموديم كه بقعه اش نزديك بقعه سابقه است ، و بعد به زيارت « حضرت آمنه » ^{( 1 )} و « حضرت خديجه » كه در بقعه جداگانه مدفون اند رفتيم ، واقعاً كاشي هاي دو بقعه اخيره قابل توجه و تماشا بود و چشم را از خوبي و ظرافت خيره مي كرد ، همچنين در اطراف بقاع مزبوره ، سنگ قبرهاي مرمر خيلي عالي و قشنگ و قيمتي موجود بود ، كه مدفن بزرگان از علماء و قضات و اعيان عثماني ها است ، شب را پس از تشرف « بيت الله » به منزل مراجعت ، و باز هم از گرما خواب راحت نداشتيم .

حركت به مدينه

امروز سه شنبه شانزدهم ذي الحجه مطابق « نهم سنبله » ، صبح و شب

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ مؤلف محترم اينجا اشتباه كرده ، حضرت آمنه مادر رسول گرامي اسلام در بين مكه و مدينه در محلّي به نام « ابواء » مدفون شده اند .

161

باز به حرم مشرف شده ، و من هر دفعه طوافي به نيت يكي از اخوان و عشيره خود حياً و ميتاً به جاي آوردم ، امروز از طرف « سلطان حسين » جار كشيدند كه حجاج مي توانند از تاريخ بيست و دوم به بعد براي « مدينه منوره » از طريق « رابُغْ » و « غاير » حركت و از راه « يَنْبُع » به « جده » مراجعت كنند ، حمله دارها غالباً ناراضي بودند و مي گفتند رفتن و برگشتن از طريق « جده » و « يَنْبُع » آسان تر و ارزان تر بود ، و سلطان براي اين كه تمام قبائل و عشاير بين الحرمين را از حجاج منتفع و از خود خوشنود نمايد ، اين طريقه را اتخاذ نمود .

امروز چهارشنبه هفدهم ذي الحجه مطابق « دهم سنبله » ، بعضي ديدن هاي لازمه از آشنايان بين راه كرديم و عموماً بعضي نشريات راجع به اغتشاش « بين الحرمين » و عدم تمكين قبايل عرب از « سلطان حسين » نقل مي شد ، امروز و امشب را هم به زندگاني مسافرتي و زواري گذرانيديم .

روز عيد غدير

پنجشنبه هيجدهم ذي الحجه « يوم الغدير » ، مطابق « يازدهم سنبله » ، مثل ديشب و امروزي ما در « ايران » عيد مي گيريم ، و رسومات و آدابي بجا مي آوريم لكن اين جا هيچ اثري و خبري از عيد نبود .

امروز بعضي از رفقا رفتند به ميقاتگاه براي بجا آوردن عمره مفرده ، لكن من به واسطه عجز از سواري نتوانستم موفق شوم ، زيرا كه هنوز ضعف و ناتواني كه در نتيجه ناخوشي هاي دريا عارض شده بود برطرف نشده ، و همه روزه تحت معاينه و معالجه طبيب بودم ، طبيب من حكيمي بود معروف به « محيي الدين » كه پيرمردي هفتادساله و اصلا « هندي » است ، لكن چهل سال است كه مجاورت « بيت الله » اختيار كرده ، مشارٌاليه اهل

162

ذوق و عارف مسلك و دائم الذكر است ، اتفاقاً با من خيلي محبت و مؤانست پيدا كرده بود ، و همه روزه صبح و عصر كه پيشش مي رفتم مرا به صحبت مي گرفت ، و از وضعيات جغرافيائي « ايران » و آداب و رسوم ايرانيان استفسار مي كرد ، و با آن كه فارسي هيچ نمي دانست حرف بزند غالباً در ضمن صحبت به مناسبتي از اشعار « مولوي » و « حكيم سنائي » مي خواند ، پسر بزرگش « عبدالغني » هم كه از معلمين مكاتب متوسطه است ، و « انگليسي » و « تركي » هم مي داند خيلي با من مأنوس شده بود .

اقامه نماز جمعه

امروز جمعه نوزدهم ذي الحجه مطابق « دوازدهم سنبله » ، اقامه نماز جمعه به امامت شخص « سلطان » ، با يك شكوه قابل تماشائي انجام گرفت ، عده مأمومين كه به طور دائره اطراف خانه كعبه صف بسته بودند دوازده هزار نفر بل متجاوز مي شد ، امروز و امشب هم به زندگي معمولي برگزار شد و براي يادداشت چند مسئله را مخصوصاً ذكر مي كنم :

اولا : راجع به نقود ، پول هاي رائجه « مكه » همان پول هاي قديم « عثماني » است كه واحد آن مجيدي و معادل بيست قروش است ، و هر قروش چهار هلاله است ، و هر هلاله ده پاره است ، كوچك ترين پول ها نيم هلاله است كه به روي آن پنج پاره نوشته شده و بزرگترين پول ها « ليره عثماني » است كه معادل بيست و پنج مجيدي است و « ليره انگليسي » كه « جنيه » مي گويند ، و معادل با بيست و شش مجيدي و دو قروش داد و ستد مي شود .

« روپيه هندي » كه خيلي متداول است ده قروش و نيم معامله مي شود و به حساب پول ايران كه روپيه را دو ريال خريديم ، هر مجيدي معادل پنج

163

قران و ده شاهي ، هر قروش تقريباً پنج شاهي و هر هلاله تقريباً يك شاهي
مي شود ، و پول هاي ديگر نيز از قبيل « فرانك » و « ريال فرانسه » و « پول هلندي » به طور تجاري داد و ستد مي شود و عموماً هر پولي كه قدري سكه آن صاف شده باشد بر نمي دارند و مي گويند « هذا منسوخ » ، « هذا بطل » ^{( 1 )} .

مدارس مكه

ثانياً : در خصوص معارف ، هر چند به واسطه تعطيلي مدارس در ماه ذي الحجه نتوانستم گردش در مدارس بكنم ، لكن موافق تحقيقاتي كه از « عبدالغني » پسر « محيي الدين » و دو نفر ديگر از معلمين و نظام نامه ها و پروگرام هائي كه « عبدالغني » نشان داد ، در « مكه معظمه » ده باب مكتب ابتدائي چهار ساله ، و پنج باب مكتب ثانوي ( متوسطه ) و يك باب مدرسه راقيه است ، مدرسه اخيره به جاي « دارالفنون » ما است ، و پروگرام ^{( 2 )} آن ها عموماً حساب و جغرافي و نحو و صرف و فقه و تفسير است ، و در مدرسه راقيه ، ^{( 3 )} تحصيل زبان انگليسي نيز مي شود ، و تحصيلات ديگر از رياضيات و علوم طبيعي و غيره ابداً در كار نيست ، و اين پروگرام براي امروزه « جزيرة العرب » بسيار مناسب و كافي به نظر مي آيند ، و تمام مكتب هاي ابتدائي و ثانوي مجاني ، و خرج آن با حكومت است ، و فقط در
مدرسه راقيه شهريه مي گيرند ، اين ايام دو روزنامه در « مكه » با صفحه بزرگ منتشر مي شود ، يكي « الفلاح » ديگري « القبله » كه هر شماره را دو هلاله يا صد دينار ما مي فروشند ، و نسبت به قيمت جرائد ايران خيلي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ اين پول از رايج بودن خارج و باطل گرديده است .

2 ـ لفظي فرانسوي است و به معنوي دستور و برنامه تعليمات مدارس به كار مي رود .

3 ـ پيشرفته ، مدارسي شبيه دارالفنون .

164

ارزان است ، و از اين جهت همه روزه من خريداري مي كنم .

ميدان بزرگ مكه

ثالثاً : در باب ميدان بزرگ « مكه » كه خانه و منزل ما به آن نزديك است ، عموماً تمام بارهاي آذوقه و علوفه و ميوه جات و حبوبات و غيره كه از « طائف » و سائر نقاط به « مكه » مي آيد ، در محلي فروخته مي شود كه آن را « محطّه » ^{( 1 )} و « حلقه » مي گويند ، و تمام اين بارها كه شب وارد مي شود ، از اول طليعه فجر تا يكي دو ساعت بعد از آفتاب ، به طور مزايده و حراج فروخته مي شود و به توسط مأمور حكومتي قپان مي شود ، و حكومت وجهي بابت حق قپان از فروشنده مي گيرد و بعد از دو سه ساعت از آفتاب ، ديگر چيزي خوراكي يافت نمي شود و در شهر « مكه » دكان سبزي فروشي و ميوه فروشي و حتي قصّابي نيست گوشت را هم صبح در محطّه مي فروشند .

مسجد تنعيم و قبرستان شهداي فخ

امروز شنبه بيستم ذي الحجه مطابق « سيزدهم سنبله » ، من به همراهي آقاي « حاج سيد عزيزالله » براي انجام عمره مفرده از « مكه » حركت كرده و رفتيم غسل كرده ، مُحرِماً مراجعت و اعمال عمره را در بيت الله الحرام به جا آورديم ، اين عمل را من به نيابت مرحوم اخوي « آقا نجفي » به جا آوردم ،
و آنطور كه تصوّر مي كردم چندان صدمه از سواري و رفت و آمد نكشيدم .

« مسجد تنعيم » تا « مكّه » يك فرسخ فاصله دارد كه توسط الاغ هاي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ محل فرود آمدن كاروان ، ايستگاه .

165

كرايه مي روند و برمي گردند ، بين راه كنار جاده چندين دستگاه قهوه خانه هاي حصيري نيز هست كه براي رفع خستگي ، مسافرين پياده شده چاي مي خورند و قبرستان « شهداي فخّ » نيز در يك طرف جاده به فاصله كمي واقع است ، چند بقعه آنجا بود كه يكي از آنها مدفن « عبدالله بن عمر بن الخطاب » است .

هواي « مكه » چند روز است خيلي گرم و عفوني شده است ، و صبح زود و عصر كه مي توان از خانه بيرون آمد ، از هر طرف شخص جنازه مي بيند كه حركت مي دهند ، و غالب اموات از اهالي « جاوه » و « مغاربه » است ، حجاج ايراني غالباً به همين جهات و براي تنگي نان و آذوقه و اخبار وحشتناك كه از « بين الحرمين » شنيده اند ، دسته دسته به « جده » مي روند كه بدون زيارت « مدينه منوره » مراجعت به اوطان خود نمايند .

باران شديد

ديشب و امروز يكشنبه بيست و يكم ذي الحجه مطابق « چهاردهم سنبله » ، هوا ابر غليظي داشت و گرما به شدتي بود كه ما در منزل لخت بوده ، و دائماً آب به سر و بدن خود مي ريختيم ، طرف عصر باد تندي گرفت و باران شديدي متعاقب آن آمد ، اين باران كه يك ساعتي طول كشيد آنقدر تند بود كه از بالا خانه نگاه مي كرديم ، تمام كوچه ها و خيابان هاي « مكه » مثل رودخانه هائي شده بود غير قابل عبور ، و صداي آب كه در اين كوچه هاي پرنشيب و فراز روي هم مي ريخت همه را به وحشت انداخته بود ، و مسلماً بناي خانه هاي « مكه » اگر از سنگ نبود تماماً زير اين سيل بنيان كن رفته بود ، و بعد از قطع شدن باران هوا برخلاف معمول گرمتر و عفوني تر شد .

166

كوه ابوقبيس

امروز دوشنبه بيست و دوم ذي الحجه مطابق « پانزدهم سنبله » ، صبح پس از اداي فريضه در « مسجدالحرام » من با « حاج محمّدعلي خياط طهراني » به طرف كوه « ابوقبيس » قدم زنان رفتيم ، قبلا در مسجد « مولدالنبي ( صلّي الله عليه وآله ) » دو ركعت نماز بجا آورديم ، اين مسجد اوّل خانه بوده است كه ارثاً به حضرت رسالت پناهي رسيد ، و آن حضرت ، آن را به « عقيل بن ابي طالب » پسر عم خود بخشيد ، و پس از نقل و انتقالات ، « زبيده » زن « هارون الرشيد » آن را مبدل به مسجدي نمود كه زيارتگاه عامه است ، و از قرار مذكور اهالي « مكه » خصوصاً طبقه نسوان در شب مولود پيغمبر ( صلّي الله عليه وآله ) به آنجا رفته هلهله و اظهار مسرت و شادماني مي كنند ، و اشعار و قصائدي در مدح آن حضرت مي خوانند .

از آن جا دامنه كوه را گرفته بالا رفته به مسجد ديگري رسيديم كه بالاي آن نوشته بود « هذا مولد اميرالمؤمنين علي بن ابي طالب » ـ رضي الله عنه ـ ، و با آن كه ما مولد آن جناب را « خانه كعبه » مي دانيم دو ركعت نماز بجا آورديم ، سپس از كوه متصاعد شده به « مسجد شق القمر » رسيديم كه خادم آن دو نفر زن بودند ، و پس از زيارت رفتيم به ماذنه هلال كه يك چهارطاقي آنجا ساخته شده ، و مسلّط ترين نقاط كوه به « مكه » است و تمام « مسجدالحرام » و كوچه ها و خانه هاي شهر و اطراف آن در آنجا پيدا است و منظرگاه باشكوهي است .

و پس از قدري استراحت و رفع خستگي از همان خطي كه رفته بوديم مراجعت كرديم ، و در بين راه چندين مسجد و بقعه ديگر نشان مي دادند كه خانه ها و منازل اعمام و بني اعمام حضرت رسالت بوده ، و مسلماً اين راه همان محلي است كه در كتاب ها به « شعب هاشم » معروف

167

است و امروز مسكون و معمور نيست .

و بعد از سه چهار ساعت از روز به منزل رسيديم ، گرما و عفونت هوا ساعت به ساعت در تزايد است ، من و دو سه نفر از رفقا چند شب است كه براي خوابيدن ، مي رويم به قهوه خانه اي بيرون شهر كه مشهور به قهوه خانه قنبر است ، و در سر جاده « مني » واقع شده ، به واسطه نسيمي كه از تنگه راه « مني و عرفات » مي آيد خيلي خنك تر از شهر است ، و عده كثيري از اهالي « مكه » نيز آنجا مي آيند ، و در كنار جاده و اطراف صحرا مي خوابند ، و قهوه چي تختخواب هاي حصيري زيادي آنجا گذاشته كرايه مي دهد ، اين تخت خوابها را سرير مي گويند و كرايه شبانه هر كدام در پائين دو قروش است كه تقريباً ده شاهي ما مي شود ، و كرايه شبانه هر سريري در بالاي بام پنج قروش است كه به پول ما يك ريال مي شود ، و يك شربه آب ، و يك لولهنگ كوچكي از منضمات آن است و ما اين چند شب از سريرهاي پشت بام گرفته ، با لحاف تا صبح مي خوابيديم و جبران بي خوابي هاي شب هاي سابق را نموديم چند نفر از محترمين « مكه » هم آنجا را مركز استراحت شبانه خود قرار داده بودند ، و چند دقيقه با آن ها اُنس و صحبت مي داشتيم .

ورود به كعبه

امروز سه شنبه بيست و سوم ذي الحجه مطابق « شانزدهم سنبله » ، صبح من و « حاج محمّدحسين يراقچي » براي تشرف به « كعبه منوره » و تنظيف كامل به حمام رفتيم ، و موافق آن چه مسموع شد شهر « مكه » فقط اين يك حمام را دارد ، كه از اول رجب تا آخر ذي الحجه براي حجاج داير و باز است ، خود اهالي در خانه ها و منازل تنظيف و استحمام و غسل

168

مي كنند ، اين حمام عظيم البنا است و دور تا دور آن شيرهاي آب گرم و سرد دارد ، و پاي هر شيري يك حوضچه مرمري گذاشته شده كه شخص پاي آن مي نشيند و باصابون و كيسه هائي از ليف خرما تنظيف مي كند ، بعلاوه يك حوض از آهن سفيد گوشه حمام گذاشته شده ، كه سه چهار كر آب مي گيرد و براي غسل ارتماسي به كار مي رود ، و پس از تنظيف و غسل و تجديد لباس بيرون آمده به مسجدالحرام مشرف شده ، از نردبان كوچكي كه پاي درب خانه گذاشته بودند بالا رفتيم .

دو نفر از « بني شيبه » كه از قديم الايام به درباني و كليدداري خانه كعبه مفتخراند جلو درب ايستاده ، و از هر نفري دو مجيدي مي گرفتند ، و پس از ورود به « كعبه منوره » و بجا آوردن نماز در چهار گوشه حرم و انجام آداب و ادعيه وارده ، چشم به ديوار انداخته چندين قطعه سنگ حجاري شده منصوب به اطراف حرم ديدم ، كه سلاطين قديم شرح تعميرات و خدمات خود را نسبت به « مسجدالحرام » به روي آن ها نوشته و حجاري كرده به يادگار گذاشته ، خواستم از روي آنها بامداد بنويسم دربان ها آمدند و مانع شدند و گفتند تا شيخ اجازه ندهد ممكن نيست ، و مقصود از شيخ ، رئيس آنها بود كه گفتند فقط روزهاي جمعه مشرف به حرم مي شود ، اجمالا در روي يك سنگ اسم « سلطان محمّد خان عثماني » بود ، و به روي سنگ ديگر اسم « ملك الاشراف برسباي » و اسم « خادم الحرمين قايتباي » بود كه دو پادشاه اخير از سلاطين « چراكسه » بوده و در حدود قرن نهم هجري در « مصر » و « حجاز » و « شامات » سلطنت مي كرده اند .

امروز پاگذاشتن در صحن مسجد زحمت داشت ، و از شدت گرما پا مي سوخت ، طرف عصر دفعه ديگري به « حجون » رفته « حضرت عبد مناف » و « عبدالمطلب » و « ابي طالب » و « آمنه » و « خديجه » ( عليهم السلام ) را زيارت

169

كرديم ، اهالي « جاوه » ^{( 1 )} و « مغاربه » ^{( 2 )} قسمتي رفته و مابقي مشغول تهيه و تدارك مراجعت به اوطان خود هستند ، و شهر نسبتاً خلوت شده است ، و ايراني ها براي مراجعت به وطن يا تشرف به « مدينه منوره » در وسوسه و ترديد افتاده اند ، زيرا كه تخلف حركت به « مدينه » از روز بيست و دوم ، همچنان كه از طرف « سلطان » جار كشيده بودند مؤيد صحت خبر اغتشاشات « بين الحرمين » است تا خدا چه خواهد .

ذبح گوسفند

امروز چهارشنبه بيست و چهارم ذي الحجه مطابق « هفدهم سنبله » ، صبح بدون تشرف به حرم ، من و آقاي « حاج سيد احمد » ، از قهوه خانه بيرون شهر كه خوابگاه قرار داده بوديم ، حركت به ميداني كرديم كه گوسفند مي فروشند ، و براي تقصيرهائي كه كرده بوديم ، گوسفند خريده ذبح و بين فقرا تقسيم كرديم .

من دو تقصير كرده بودم ، يكي استظلال در « جده » به واسطه شدت گرما و مرض ، و يكي سرپوشيدن در راه بين « جده » به « مكه » به علت حدوث رعاف ، ^{( 3 )} و يكي از تقصيرات آقاي « حاج سيد احمد » اين بود كه در موقع عمره اشتباهاً مباشرت به تقصير واجب شخص ديگري كرده ، و با مقراض ^{( 4 )} قدري از شارب او را زده بود .

طرف غروب پس از تشرف به حرم ، به منزل مراجعت كرديم چند

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ بزرگترين و معتبرترين جزيره اندونزي است .

2 ـ مغربي ها .

3 ـ خون دماغ شدن و خون از بيني آمدن .

4 ـ قيچي .

170

شب است كه من و چند نفر از رفقا ، پس از خروج از مسجد در دكه كوچكي نزديك « صفا » بستني مي خوريم ، و هرچند اين مسئله قابل ذكر به نظر نمي آيد ، لكن براي كساني كه متجاوز از يك ماه است ابداً يخ يا آب خنكي نديده اند و گرماي « اسد و سنبله » را آن هم در « جزيرة العرب » تحمل كرده اند خيلي خيلي قابل اهميت است ، اين بستني را يك نفر حاجي هندي ، با اسباب و دواهاي مخصوص درست مي كند و ابداً تفاوتي با بستني هاي ما كه با يخ مي سازند ندارد ، و واقعاً پس از خوردن ، چشم انسان روشن و قلب فرحناك مي شود ، و رفع گرفتگي و انقلاب حاصل از گرماي روز را مي كند ، و تعجب در اين است كه اين شخص هندي بستني مصنوعي مي سازد و به قيمت گران مي فروشد ، لكن از ساختن يخ مصنوعي كه در « بمبئي » و « كراچي » و « بصره » و « بغداد » متداول و شايع است اظهار عجز مي كند .

كتابخانه مسجدالحرام

امروزپنجشنبه بيست وپنجم ذي الحجه مطابق « هيجدهم سنبله » ، بعد از زيارت و طواف حرم ، به تماشاي « كتابخانه مسجد » كه در زاويه مقابل « ركن عراقي » واقع است رفتم ، و گمان مي كردم كه كتاب هاي خطي و تاريخي زيادي درآنجاهست ، لكن موافق فهرستوصورت هائي كه خواستم ونشان دادند ، دويست سيصد جلد كتاب هاي چاپي يا خطي بي اهميت بيش نبود ، و در نتيجه تعجب من ، كتابدار گفت : آن قدر سالي نيست كه اين كتابخانه دائر شده ، و مؤسس آن « سلطان عبدالحميد خان عثماني » بوده ، فقط يك كتاب خطي مهمي ديدم كه پشت جلد آن نوشته شده بود ( هذاترجمة الزبور بخطّ مولانا علي بن أبي طالب ـ رضي الله عنه ـ ) ،

171

و چون آشنائي به خط كوفي نداشتم چيزي نفهميدم ، و در صورت صحت اين انتساب كتاب مزبور زيور كتابخانه است ، در هر حال آنرا بوسيدم و به ديدگان ماليدم ، رجاء واثق آن كه تا آخر عمر از نور بصر محروم نمانم .

چند روز است به واسطه رفتن « حجاج هندي » و « مغاربه » از « مكه » ، قيمت ها ارزان و ميوه جات روبه تنزل گذاشته ، و به قيمت مناسب مي توان خريد .

حجاج باقيمانده كه غالباً ايراني هستند ، مشغول خريد سوغاتي از تسبيح يُسر و روغن بليسان و موميائي و غيره ، و تدارك وسائل حركت به « مدينه منوره » هستند ، ما هم به واسطه سابقه شناسائي با « حاج سيد جعفر حمله دار » و اصرارهاي زياد او مجدداً قرار ديدار رفتن به « مدينه » را با « مشاراليه » داده ، و بنا هست با حمل او حركت كنيم .

تهيه كجاوه و روپوش و آذوقه بين الحرمين را هم ديده ايم ، امروز طرف عصر به مناسبت ليله جمعه ، دفعه ديگري به « حجون » رفته ، به فاتحه اهل قبور و زيارت « حضرت عبد مناف » و « عبدالمطلب » و « ابوطالب » و « آمنه » و « خديجه » ( عليهم السلام ) موفق شديم .

كتاب فروشي هاي مكّه :

جمعه بيست و ششم ذي الحجه مطابق « نوزدهم سنبله » ، امروز پس از تشرف به حرم چند ساعتي در دكان هاي كتاب فروشي كه طرف « درب بني شيبه » است براي بدست آوردن چند كتاب گردش و تفحص مي كردم و پيدا نكردم ، ضمناً چند جلد كتاب ديگر ديده خريداري كردم ، يكي « مخلاة شيخ بهائي » ـ عليه الرحمه ـ كه در « طهران » كمياب است ، ديگر كتاب « تأريخ الأُمم الإسلامية والدولة العباسية » كه جديداً به اسلوب بسيار

172

خوبي تأليف شده ، و از تاريخ خلفاء عباسي و موجبات تشكيل سلسله خلافت آنها ، و علل ارتقاء و انحطاط و زوال آنها بحث ، و ضمناً وضعيات ملل مختلف اسلامي را در زمان آنها تحت مطالعه مي گذارد .

ديگر كتاب « خلاصة الكلام في بيان اُمراء البلد الحرام » كه در تاريخ شرفاء و « امراء مكه » از زمان پيغمبر تا ده سال قبل از اين نوشته شده است .

ديگر كتاب موسوم به « الإعلام بأعلام بيت الله الحرام » كه تاريخ بناي « مسجدالحرام » و تغييراتي كه در ازمنه مختلفه توسط خلفا و سلاطين در آن داده شده ، و تاريخ بناي مشاهد و مقابر و آثاري كه در « مكه » و اطراف آن است شرح مي دهد ، ديگر كتاب « رحله ابن بطوطه » كه عبارت از شرح مسافرت « ابن بطوطه » است در قرن هفتم هجري در ممالك « الجزيره » و « تونس » و « مصر » و « شام » و « رومية الكبري » و « حجاز » و « عراق » و « ايران » و « هندوستان » و « چين » و غيره و فقط از كتابهائي كه تجسس مي كردم و بدست آوردم همين كتاب اخيرالذكر است كه وصف آنرا شنيده بودم ، و اسم شخص « ابن بطوطه » را در تواريخ شرق ديده بودم كه با اهميت ذكر مي كنند و مورخين فرنگ ، مخصوصاً استناد به اقوال او مي نمايند .

وداع با مكه

امروز شنبه بيست و هفتم ذي الحجه مطابق « بيستم سنبله » ، به همراهي « حاج ابوالحسن طباخ » و « حاج علي » ، كه به عنوان عكامي بين الحرمين پيش ما آمده ، آذوقه و لوازم سفر را خريده مرتب كرديم ، و پارچه جهت روپوش كجاوه ها ابتياع و دوخته شد .

173

امروز يكشنبه بيست و هشتم ذي الحجه مطابق « بيست و يكم سنبله » ، طرف عصر اسباب و اثاثيه و كجاوه ها را بردند بيرون شهر ، در محلي كه بايد تمام حجاج آن جا متدرجاً جمع شده حاضر باشند ، و مجتمعاً به طرف « مدينه منوره » حركت كنند شب را براي راحتي در « مكه » به سربرديم .

به طرف مدينه

امروز دوشنبه بيست و نهم ذي الحجه مطابق « بيست و دوم سنبله » ، صبح پس از تشرف به « حرم مطهر » و زيارت وداع ، به خارج شهر كه چادرهاي حجاج آنجا زده شده بود رفتيم ، و هر چند مفارقت از « مكه معظمه » ، و محرومي از زيارت « بيت الله » ، تأسف و ملال بود ، لكن از جهت آن كه بر خلاف اكثر حجاج ، پشت پا به زيارت « حضرت رسالت پناه » نزده بوديم ، و به اميد آن كه ايام تاسوعا و عاشورا را ، در « مدينه منوره » صرف عزاداري « حضرت خامس آل عبا ( عليه السلام ) » خواهيم نمود ، كمال خرسندي و خوشوقتي و مسرت داشتيم .

امروز طرف عصر باد گرمي وزيد و اسباب زحمت شد ، بدتر آن كه حركت امشب هم به تأخير افتاد و شب را در همان بيرون شهر ماندني شديم .

ناامني در حرم :

امروز سه شنبه سلخ ذي الحجه مطابق « بيست و سوم سنبله » ، صبح مجدداً به زيارت « مسجدالحرام » مشرف ، و به منزلگاه خود در خارج شهر مراجعت كرديم ، و هرچند شب از حيث خنكي هوا راحت بوديم ، لكن

174

روز از جهت گرماي شديد صدمه داشتيم ، و معلوم شد كه امشب هم در
همين جا خواهيم بود ، و مسلم گرديد كه ايام « تاسوعا » و « عاشورا » به « مدينه » نخواهيم رسيد ، زيرا كه تا « مدينه » ده منزل راه است ، و دو سه روز هم لنگ دارد ، اين مسئله بي اندازه موجب ملامت عموم حجاج شده بود ، اين محلي كه چادرهاي حجاج را زده اند موسوم به « جروه » است و تا « مسجدالحرام » يك ربع فرسخي فاصله دارد ، و آن جا يك دستگاه قلعه بزرگ مستحكمي است كه گفتند سابقاً « اردوگاه ترك ها » بوده ، و هميشه چهار پنج هزار نفر قشون در آن جا ساخلو ^{( 1 )} داشته ، اما امروز « دارالحكومه مكه » است ، در « جروه » يك عدد ازچادرهاي حصيري از طرف كسبه « مكه » اين ايام زده شده است ، كه ميوه جات و آذوقه و بعضي مايحتاج حجاج را آورده در آن جا مي فروختند ، بستني فروش هندي رفيق ما هم ، كه هر شب نزديك « كوه صفا » به ما بستني مي داد ، اين جا آمده چادر به چادر مي گشت و به حجاج بستني مي فروخت ، بعضي كسبه هم متاع خود را در دست يا بر روي سر گرفته از هر طرف مي دويدند و داد و فرياد مي كردند ، يكي صدا مي زد « انارالخوب » يكي مي گفت « ماست الخوب » ديگري فرياد مي زد « دوغ الخنك » رفيقش از عقب به شوخي صدا مي كرد « دوغ الداغ » و بالجمله حركات و صداهاي آنها بي تفريح نبود ، شب را خواستيم به حرم مشرف شويم گفتند مراجعت خطرناك است و دچار حرامي ( دزد ) خواهيد شد .

حركت قافله

چهارشنبه غره محرم الحرام مطابق « بيست و چهارم سنبله » ، صبح

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ لفظي تركي است به معني پادگان .

175

زود به حرم مشرف شده ، قدري در بازارها و كوچه ها گردش كرديم كه
ببينيم اهالي « مكه » به مناسبت تجديد سال ، اظهار شادماني و عيش و نوش چنانچه شنيده بوديم مي كنند يا خير ؟ چيزي نفهميديم و از بعضي كسبه آشناي مكاري ، كنجكاوي و استفسار كردم گفتند : در قديم معمول بوده ، لكن شريف سابق غدغن سخت كرد و اين عادت را چون موجب رنجش و تألم رافضي ها ^{( 1 )} بود متروك نمود .

پس از مراجعت به « جروه » ، خبر رسيد كه امشب مسلماً حركت خواهيم نمود ، مقارن ظهر باد گرم سختي آمد و از دو ساعت به غروب ، حجاج مشغول باربندي و تهيه حركت بودند تا غروب ، و پس از اداي فريضه مغرب و عشا ، متدرجاً ^{( 2 )} سوار كجاوه ها شده و حدود نيم ساعت ، سه ربع از شب رفته ، تمام قافله به حركت افتاد و تا صبح چندين مرتبه در حال سواري خوابيده و بيدار شديم .