بخش 8

جده

امروز پنجشنبه دوم محرم مطابق « بيست و پنجم سنبله » ، در قهوه خانه پياده شده نماز صبح را خوانديم ، مجدداً سوار شده سه ساعت از دسته گذشته رسيديم به « جده » كه آن را « بحره » هم مي گويند و تا « مكه » پنج شش فرسخ ^{( 3 )} بيش مسافت ندارد ، و ما در ظرف دوازده ساعت ، مسافت مزبوره را طي كرده ايم . سابقاًكه شنيده بوديم ، ده پانزده ساعت حاجي
سوار شتر است ، گمان مي كردم ده پانزده فرسخ طي طريق مي كنند ، حال معلوم شد كه مطلب اين طور نيست ، و شتر هر دو ساعت يك فرسخ راه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ اصطلاحي است كه برخي از اهل سنت درباره شيعه بكار مي برند .

2 ـ آرام آرام و به تدريج .

3 ـ فاصله مكه تا جده حدود 70 كيلومتر است .

176

مي رود ، اين است كه به نظر ، مسافت بين منازل دور مي آيد .

در « جدّه » ، چادرهاي حجاج را بيرون قصبه در صحرا زده بودند ، و باد سامي كه هر ساعت انتظار وزيدن آن را داشتيم بحمدالله امروز نيامد ، در همين « جده » بود كه وقت رفتن به « مكه » من و تمام رفقايم حالت بسيار سختي داشتيم ، و در همين « جده » بود كه قبل از ورود ما در موقع تشرف به « مكه » شصت هفتاد نفر از باد سام تلف شدند ، و در همين جا بوده است كه چند سال قبل مرحوم « حاج شيخ فضل الله » را دستبرد زده مجروح و زخم دار كردند .

امروز عصر مجلس عزاداري در چادر خودمان منعقد كرده ، « جناب حاج شيخ عباسعلي خراساني » ما را مستفيض كردند ، و از مشارٌاليه دعوت كرديم كه همه روزه در هر منزلي حاضر شده روضه بخواند .

طرف مغرب پس از اداي فريضتين ، سوار شده حركت كرديم و هر چه به « جده » نزديك تر مي شديم هوا حبس تر و گرمتر و مرطوبتر مي شد ، آب شيرين و گواراي « قنات زبيده » را هم كه در قربه ها ^{( 1 )} همراه آورده بوديم تمام شد ، و مبتلا به آبهاي بد مزه و كثيف « جده » شديم ، « محمد » و « سعيد » كه به عنوان شاگرد عكامي پيش ما آمده اند ، در راه مراقبت كجاوه ها با آنها است ، امشب تا صبح حالت وجد و طرب و نشاط غريبي داشتند و لاينقطع مشغول خواندن شعر و تصنيف و رقصيدن بودند از جمله اين شعر به خاطرم ماند :

قالوا حَبيبُكِ مسافر يا ليلي * * * انا قلت ليت السفر لم يكن يا ليلي يا ليلي ^{( 2 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ مشك ها .

2 ـ شعر در متن به همين شكل آمده ، ليكن با سياق شعري سازگار نيست .

177

زيارت حضرت حوّا

امروز جمعه سوم محرم مطابق « بيست و ششم سنبله » ، صبح قبل از طلوع آفتاب رسيديم به منزل ، يعني به چادرهائي كه در خارج شهر « جده » براي حجاج زده بودند ، شب را در اينجا لنگ كرديم ، ^{( 1 )} بعد از ظهر براي رفع خستگي خوابيديم ، و به واسطه رطوبت زمين و هوا ، حال من بعد از بيدار شدن خيلي بد بود ، و به اصطلاح تخته بند شده بودم ، بعد از ساعتي تب شديدي كردم ، رفقا به زيارت « حضرت حوا » رفتند و من نتوانستم .

امروز و امشب از جهت كم آبي و بدي آب هاي خوراكي در زحمت بوديم ، و معادل هشت روپيه كه تقريباً دو تومان ماست ، پول آب خريداري سهم ما شد .

امروز شنبه چهارم محرم مطابق « بيست و هفتم سنبله » ، صبح بحمدالله تب من قطع شده بود ، رفقا به شهر رفته بعضي مايحتاج خريداري كرده آوردند و براي دو ساعت به غروب مانده قافله حركت كرد و تا صبح طي طريق مي نموديم .

ذهبان

امروز يكشنبه پنجم محرم مطابق « بيست و هشتم سنبله » ، نيم ساعت به طلوع آفتاب مانده به منزل رسيده ، نماز صبح را آنجا خوانديم . اسم اين منزل « ذهبان » است كه املاي صحيح آن را نمي دانم و بر طبق تلفظ اهالي نوشتم ، در اينجا دو قطعه زمين مشجر به درختهاي خرما ، و چند چادر از اعراب موجود بود . و از مايحتاج قافله فقط هيزم و علوفه داشتند كه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ توقّف كرديم .

178

مي فروختند ، و آب چاه ها شيرين و شور بالإختلاف فروخته مي شد .

از « جده » تا « ذهبان » چهارده ساعت سوار شتر بوديم ، و مسافت آن قريب شش يا هفت فرسخ مي شود ، امروز هم مثل روزهاي گذشته مجلس روضه در چادر ما منعقد بود .

قافله از ظهر شروع به حركت كرد ، ما هم به نوبه خود براي چهار ساعت به غروب سوار شديم ، مدت روز تا نيمه شب كه مهتاب داشتيم راحت بوديم ، ولي از نصف شب تا صبح چندين دفعه از جلو و عقب ما ، صداي ضجّه و ناله و فرياد زياد بلند شد ، مي گفتند حرامي ( دزد ) دست برد زده است ، تمام مردم در وحشت و اضطراب بودند .

حمله حرامي ها

امروز دوشنبه ششم محرم مطابق « بيست و نهم سنبله » ، نزديك به طلوع آفتاب رسيديم به منزل « كُظَيْمه » بالتصغير ، كه تا « ذهبان » هفت فرسخ فاصله دارد و ما در ظرف پانزده ساعت طي كرديم « كظيمه » در واقع يك قصبه اي است كه ده پانزده باب دكاكين ، و چندين خانه خشت و گلي دارد . هيزم و علوفه و نان و هندوانه و خربزه و ليمو و انواع آذوقه در آنجا بود .

امروز معلوم شد كه شب گذشته حرامي ها ، چند رأس الاغ را با بار برده ، و چندين بار شتر را شكافته ، اسباب آنرا دزديده و چندين نفر را زخم زده ، از جمله مجروحين « حاج سيد محمّد كاشاني » ساكن نجف بوده است كه با سر شكسته و بدن خون آلود به چادر ما آمد و مي گفت چند نفر حرامي به سرم ريختند و چون مقاومت مي كردم ، مرا زدند و الاغم را با خورجين بردند ، و از قراري كه شيخ حمّود جمّال اطلاع داد شب آينده حرامي زيادتر خواهد بود ، خداوند ترحم فرمايد و ما را از شر اين

179

وحشيان قسيّ القلب حفظ نمايد .

نزديك ظهر چند نفر اعراب با تفنگ و خنجر به چادرها آمده و از هر نفري يك قروش به عنوان حق الارض اين چند ساعت توقف گرفتند ، و براي نيم ساعت از ظهر گذشته سوار شده با قافله به حركت افتاديم ، اراضي اين حدود به واسطه مجاورت با دريا ، كه از دور نمايان بود به كلي مرطوب و گل آلود بود .

اول شب عكام ها و جمال ها سفارش مي كردند كه امشب نخوابيد و غفلت نكنيد ، زيرا كه خطر حرامي در پيش است و تا مهتاب بود اثري از حرامي ظاهر نشد ، لكن بعد از غروب ماه ، در تمام قافله كه طول آن يك فرسخ ، و مركّب از چهار پنج صف در رديف يكديگر بود ، مشعل هاي زياد روشن كردند و از هر گوشه تفنگ شليك مي نمودند ، و به محض اين كه يك تير تفنگ صدا مي كرد ، تمام عكامها و شاگرد عكامها ، يك دفعه فرياد مي كشيدند « بره بره » بعد به فاصله يكي دو دقيقه ، دسته ديگري فرياد مي زدند « اذبحوه اذبحوه » جمله اول كنايه از اين است كه بيابان را به پائيد حرامي در بيابان است ، جمله ثاني كنايه است از اين كه حال كه حرامي را زديد او را بكشيد و سرش را ببريد ، هر چند عموماً در وحشت بوديم لكن نمايش باتماشائي داشتيم ، اتفاقاً امشب حرامي دستبردي نزد و فقط « حاج حسّون » حمله دار چون روز با جمال ها نزاع كرده بود ، شب او را غافلگير و به اسم حرامي كتك مفرط و زخم زيادي به او زدند .

رابغ

امروز سه شنبه هفتم محرم مطابق « سي ام سنبله » ، قبل از طلوع آفتاب رسيديم به « رابغ » ، چادرهاي ما را در خارج قصبه زده بودند ، و براي

180

گردش به داخل قصبه هم رفتيم ، دكاكين زيادي در طرفين يك كوچه به
شكل بازار بود ، و از خوراكي فقط گوشت و مرغ زنده و خرما براي فروش داشتند ، و اطراف قصبه باغات زيادي مشجر به درخت خرما بود ، روغن بليسان اصل ، در « رابغ » فراوان است ، رفقا خريداري كردند . از قرار معلوم استخراج آن در اين نواحي به عمل مي آيد و به « مكه » و ساير نقاط به عنوان مال التجاره فرستاده مي شود .

هواي « رابغ » به واسطه اتصال و مجاورت آن با دريا ، مرطوب و عفوني است و آب هاي آن از چاه كشيده مي شود و خيلي شور و بدمزه است ، در كنار صحرائي كه چادرهاي حجاج را زده بودند چاه هاي كثيري كنده اند ، و كنار هر چاه گودالي حفر نموده اند به شكل حوض ، كه از آب چاه پر مي كنند ، و حجاج يك قروش داده ، در آن گودال آب شستشو مي كردند ، اما نمي گذاشتند كسي در آن صابون بزند ، اين گودال هاي آب ، براي ما چندان محتاج اليه نبود ، و براي حجاج شامي كه به « مكه » مي روند ساخته شده اند ، زيرا كه ميقات شامي ها « جحفه » است كه در اين زمان مخروبه و غيرمسكون است و « رابغ » كه محاذات با « جحفه » دارد ، امروز محلي است كه حجاج شامي از آن مي گذرند و بايد آنجا محرم شوند ، و اين گودال هاي آب براي غسل احرام آنها تهيه شده است . امشب را معمولا در « رابغ » لنگ كرديم .

عزاداري در كاروان

امروز چهارشنبه هشتم محرم مطابق « اول ميزان » ، ^{( 1 )} علاوه بر مجلس روضه ما ، چندين مجلس ديگر در قافله منعقد شده بود ، و به مناسبت ليله

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ هفتمين ماه فلكي مطابق با مهرماه .

181

تاسوعا عزاداري خوبي به عمل آمد ، اما افسوس كه در « مدينه منوره » نبوديم .

اهالي « رابغ » در تعصب و عداوت با روافض مشهوراند ، و به حالت عزاداري ما مي خنديدند و استهزاء مي كردند ، و حمله دارها و عكام ها ، آنها را تهديد و دفع مي كردند ، از قرار مذكور قديماً هيچ كس در اين حدود جرأت نداشت اظهار تشيع كند ، و نماز را هم مجبور بود از راه تقيه دست بسته بخواند والاّ خون او مباح و هدر بود ، لكن اين ايام بحمدالله ، ما در كمال آزادي بوديم .

امروز قافله كه در « جده » از ما عقب افتاده بود رسيد ، و از قرار مسموع حرامي به آنها هم اذيت و آزار كرده است ، امشب بنا بود ما حركت كنيم لكن نمي دانم به چه سبب باز لنگ كردند ، شايد علتش سه چهار قروشي بود كه چند نفر عرب شبانه در چادرها آمده و به عنوان حق الحفاظ از هر حاجي مي گرفتند .

روز تاسوعا

امروز پنجشنبه نهم محرم يوم التاسوعا ، مطابق « دوم ميزان » ، سه ساعت از روز گذشته ، قافله حركت كرد ، و طرف عصر زمين ها و جلگه هاي مسطح تمام شده ، داخل يك رشته كوهستاني شديم كه معبر آن خيلي تنگ و پرپيچ و خم بود ، و هرچند حركت ما در وسط روز بود ، به واسطه وزش نسيم هوا خنك بود و بد نگذشت .

امروز يك نفر حاجي خراساني كه سوار « شوپايه » بود ، غفلتاً سرش گيج رفت و هر چند جمالها او را روي شتر نگاه داشتند و نگذاشتند بيفتد بالأخره افتاد ، و بعد از نيم ساعت مرد و جنازه اش را به روي شتر بسته

182

حمل نمودند ، تا در منزل به خاك بسپارند ! نزديك غروب هر چه گفتيم
قافله را نگاه دارند نماز بكنند قبول نشد ، و هركس خود پياده شده به عجله نمازي خوانده و دوان و دوان خود را به كجاوه رسانيد ، و براي سه ساعت از شب گذشته رسيديم به منزل ، يعني در چادرهائي كه براي حجاج در دامنه كوه زده بودند ، و از خستگي افتاده و خوابيديم .

روز عاشورا

امروز جمعه دهم محرم يوم العاشور ، مطابق « سوم ميزان » در تمام قافله صداي ندبه و زاري و عزاداري بلند بود ، و بيشتر دل سوزي از اين داشتيم كه چرا چنين روزي در بيابان مانده و موفق نشديم در خدمت « حضرت رسول الله » ( صلّي الله عليه وآله ) ، مشاركت در عزاداري فرزند دلبند و اولاد امجادش بنمائيم ، يا لااقل عرض تسليت تقديم آن بزرگوار كنيم .

باري اين منزل موسوم است به « بئرالبركه » ، و مناسبت آن اين است كه چاهي در اينجا هست بي آب ، و شاگرد عكامها پائين آن رفته با دست ، شن هاي كف چاه را پس و پيش مي كنند و آب مي جوشد ، و هر اندازه از اين آب برداشته ظرفها و قربه ها را پر مي كنند تمام نمي شود ، چيزي كه هست آب از سطح كف چاه بالاتر هم نمي آيد ، من خود به تماشا رفته مدتي نگاه مي كردم ، ابداً مقدار آب از برداشتن كاسته نمي شد ، علاوه بر حجاج كه تماماً از اين چاه استشراب ^{( 1 )} نمودند ، جمعي زنهاي عرب هم از پشت كوه مي آمدند و آب مي بردند ، گفته شد كه يك قبيله در آن طرف كوه اقامت دارد و آب از اين جا مي برند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آب برداشتن ، آب نوشيدن .

183

تقريباً نيم ساعت از ظهر قافله حركت كرد و تماماً از پست و بلنديها و پيچ و خم هاي كوهها عبور مي كرديم و براي نماز ظهر و عصر و مغرب و عشا ، به زحمت دو دفعه پياده و سوار شديم ، و تقريباً ساعت شش از شب به منزل رسيده استراحت كرديم .

ام البئار

شنبه يازدهم محرم مطابق « چهارم ميزان » ، منزلگاه ما موسوم به « اُمّ البِئار » است ، يعني مادر چاهها . و وجه تسميه آن ، چاه بزرگي است كه آب زياد دارد ، و كفايت از مصارف تمام قوافل مي كند ، و چون تا دريا چهار پنج فرسخ فاصله دارد ، آبش نسبتاً شيرين و گوارا است .

در اين جا چند دكان حصيري بود كه علوفه و گوشت و هندوانه براي فروش داشتند ، آثار ديگري از آباداني ظاهر نبود و بعد از ذكر مصيبت و صرف نهار و اداي فريضه ، براي چهار ساعت به غروب مانده حركت كرديم ، و باز در پيچ و خم هاي كوهستان مي گذشتيم ، و با آن كه امشب خيلي خوف از حرامي داشتيم بحمدالله خطري نرسيد ، و ساعت هشت از شب گذشته رسيديم به منزل ، و پس از اداي فريضه صبح ، استراحت كرده قدري خوابيديم .

محله حفا

يكشنبه دوازدهم محرم مطابق پنجم ميزان ، منزل امروز ما موسوم به محله « حفا » است ، وجه تسميه اش چنانچه « حامد مقوم » ذكر كرد اين است كه ، هر كس قدري پاي برهنه آنجا راه برود از اثر طبيعت خاك آنجا پايش سائيده و زخم مي شود ، در اين منزل هم چند دكان حصيري بود كه در آن

184

خرما و علوفه گذاشته مي فروختند ، در اينجا بحمدالله از آب هاي تلخ و
شور چاه ها خلاص شده ، و آب بركه ^{( 1 )} داشتيم كه در كمال شيريني و عذوبت بود ، اين بركه كه از آن آب مي آوردند ، مي گويند خيلي بزرگ است و اگر يك سال هم باران نيايد آب باران سال گذشته كه در آن جمع شده خشك و تمام نمي شود .

از « جده » تا محله « حفا » ، غالباً در جنگل هاي خار مغيلان ^{( 2 )} كه عربي صحيح آن ام غيلان است مي گذشتيم . ولي در اين جا درختهاي نوع ديگري است ، كه شاخه هاي آن انبوه و سبز است و خيلي شباهت دارند به درختهاي گل طاووس ايران .

چهار ساعت به غروب مانده قافله حركت كرد و تا غروب در يك دره عريض صعود مي نموديم ، كه كف آن رمل غلطان ، و طرفين آن تا چشم كار مي كرد مستور از ام غيلان و انواع و اقسام درختهاي كهن جنگلي بود .

اول شب رسيديم به پاي كوه بسيار مرتفعي كه از معبر خيلي تنگ و ناهموار و پرپيچ و خم آن بايد بگذريم ، مسافرين را تماماً پياده كردند و شترها را در يك قطار رديف نمودند ، اين كوه موسوم به « جبل غاير » است و به همين مناسبت اين راه از « مكه » به « مدينه » را ، « طريق غاير » مي گويند .

معابر « كوه غاير » نه فقط تنگ و پست و بلند و پيچ درپيچ است ، بلكه آن قدر سنگلاخ و پرتگاه دارد و آنقدر طولاني است ، كه جان مسافر را به
لب مي رساند ، تا صبح ما و تمام مسافرين پياده مي رفتيم و در هر قدمي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ تالاب ، آب انبار .

2 ـ درختي خار دار است كه در مصر و عربستان فراوان يافت شود و شبيه درخت اقاقيا است .

185

شترهاي افتاده و نيمه جان يا تلف شده در كنار راه مي ديديم ، و هر شتري كه زمين مي خورد و جمالها نمي توانستند حركتش بدهند ، فوراً بار او را برداشته و آن حيوان را به حال خود گذاشته و مي گذشتند ! ! حسن اتفاق اين بود كه امشب ، ماه شب چهارده هم ، با اشعه عالم تابش ما را روشن داشت ، وگرنه ممكن نبود از اين راه در شب تاريك بتوان عبور نمود .

اول طليعه فجر رسيديم به قله كوه كه آن را « رأس الغاير » مي گويند ، بعد وارد شديم به يك زمين هموار و صافي كه موسوم به « سطح الغاير » است ، نماز صبح را آنجا خوانده و به اجازه جمال ها سوار شديم ، و به وسيله يك خواب مختصري دركجاوه ، جبران خستگي هاي شب را نموديم .

بئرخطيه

دوشنبه سيزدهم محرم مطابق « ششم ميزان » ، منزلگاه امروز ما در كنار چاهي بود موسوم به « بئر خطيه » بالتصغير ، وجه تسميه آن را نفهميدم ، لكن آب صاف و گوارائي داشت ، اين محل جزو « سطح الغاير » است و مشجر به « اُمّ غيلان » ، و چندين قسم درخت هاي جنگلي است كه يك قسم از آنها ، گل هاي سفيد كوچك و بسيار معطري داشت ، اسم آنرا پرسيدم گفتند « طرفاء » است ، چندين قسم طيور كوچك ، از قبيل سار سياه و قمري و گنجشك و غيره در اينجا بود ، كه از شاخه اي به شاخه ديگر مي پريدند و فضا را از نغمات خود پر كرده بودند ، هوا هم بي اندازه لطيف و معطر بود واقعاً خستگي هاي چندماهه ما امروز مرمت و جبران شد و خيلي روز خوشي داشتيم .

در اينجا چند باب دكان بود كه در كوه حفر كرده ، و در آن خرما و علوفه گذاشته مي فروختند ، امشب را به واسطه خستگي شترها ، لنگ

186

كردند ، و شب با لحاف و بالاپوش تا صبح خوابيديم .

از جمله چيزهاي قابل ذكر كه براي نمونه از سرسختي و ضخامت جلد اعراب كافي است ، آن كه امروز « سعيد » و « ابراهيم » را كه هر دو شاگرد عكام ما هستند ديدم ، پهلوي هم نشسته آواز مي خواندند ، « ابراهيم » يك سوزن درشتي در دست گرفته ، و شكافهاي كف پاي سعيد را كه يك انگشت در آن جا مي گرفت مي دوخت ، بدون آن كه سعيد ابداً اظهار تألمي كند ، و بعد سعيد يك سيخ آهني روي آتش سرخ كرده ، شكاف هاي پاي « ابراهيم » را داغ مي كرد ، و « ابراهيم » مشغول كشيدن جيگاره و زمزمه اش بود و ابداً متأثر نمي شد ! ! « ابراهيم » به قول خودش از اهالي « سنگال فرانسه » ^{( 1 )} بود ، كه در « مدينه » مجاورت اختياركرده ، و چون چند سال خدمت بزرگان عثماني را كرده معقول و باتربيت است ، اما « سعيد » جواني است از اهل « مكه » و خيلي كثيف و كريه المنظر ، لكن به واسطه لودگي و بيعاري و حركات مضحكه آميز و ادا و اصول هاي خوش مزه اش ، خاطر تمام حجاج را به خود جلب كرده ، و همه با او شوخي و مزاح مي كردند .

بئر علي

سه شنبه چهاردهم محرم مطابق « هفتم ميزان » ، امروز اول آفتاب از « بئر خطيه » حركت كرديم ، و همه جا از اراضي پست و بلند واقعه بين دو كوه مي گذشتيم ، و طرفين جاده هم مستور از درخت هاي جنگلي و مغيلان بود ، امروز يك قافله كوچك پياده ديديم از سياه هاي آفريقا ، كه هر كدام يك ظرف آب و خوراك و يك نيزه و يك تير و كمان با خود داشتند و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آن زمان سنگال مستعمره فرانسه بوده است .

187

پياده مي رفتند ، و انسان را بياد وضعيت نظامي دو سه هزار سال قبل مي انداختند ، از قراري كه خودشان گفتند اين ها جملگي شيعي مذهب ، و از مردمان فقير « سودان » و « حبشه » هستند .

باري طرف غروب رسيديم به منزل و چون شب بود چادر نزده بودند ، اين منزلگاه موسوم به « بئر علي » است وجه تسميه آن چاهي است در اينجا كه آب فراوان و خوشگواري دارد ، امشب هم از لطافت و خنكي هوا ، با لحاف و بالاپوش تا صبح خوابيديم .

مسجد شجره

امروز چهارشنبه پانزدهم محرم مطابق « هشتم ميزان » ، بعد از طليعه فجر قافله به راه افتاد ، و از دور و نزديك بعضي از اعراب ديده مي شدند ، كه جمالها مي گفتند اينها حرامي هستند ، و هرچند در وحشت بوديم لكن بحمدالله خطري پيش نيامد و هر چه پيشتر مي رفتيم درخت هاي اطراف ، كوچك تر و كوتاهتر ، و اراضي سنگلاخ بيشتر مي شد ، و اواسط راه ديگر درخت و گياهي ديده نمي شد ، و زمين پوشيده بود از قلوه سنگ هاي سياه مشبكي از جنس سنگ پا ، و اين منظره تا « مدينه » امتداد داشت ، تقريباً دو ساعت از ظهر گذشته ، مناره ها و آثار « مسجد نبوي » از دور نمايان شد ، و مسرت و نشاط و شعف فوق العاده اي در تمام مسافرين ايجاد گرديد ، و به يكديگر تبريك و شادباش مي گفتند .

ورود به مدينه

متدرجاً آثار مساجد و بناهائي در اطراف ظاهر گرديد ، از آن جمله « مسجد ذوالحليفه » كه ميقات گاه حجاجي است كه از « مدينه » به « مكه »

188

مشرف مي شوند و به « مسجد شجره » مشهورتر است ، و براي دو ساعت به غروب مانده وارد كوچه هاي « مدينه منوره » شده ، و پس از ساعتي در محله « نخاوله » ورود نموديم ، و در خانه اي كه قبلا حاجي علي عكام آمده و اجاره كرده بود نزول كرديم ، و همان ساعت با كمال خستگي كه متوجه به آن نبوديم ، به زيارت سرا پا سعادت « حضرت سيدالمرسلين ( صلّي الله عليه وآله ) » مشرف و موفق شديم ، و روي عجز و نياز به زمين گذارده ، شكر چنين توفيقي را پس از آن همه صدمات و مصائب به جا آورديم . خداوند جميع دوستان و خويشان و آرزومندان را نصيب فرمايد ، پس از طواف و زيارت و اداي فريضه براي ساعت سه از شب به منزل آمده ، صرف شام نموده بالاي بام خوابيديم .

بقيع

امروز پنجشنبه شانزدهم محرم مطابق « نهم ميزان » ، صبح به خارج شهر در « بقيع » رفته ، به زيارت ائمه اربعه ( عليهم السلام ) يعني « حضرت امام حسن مجتبي » و « حضرت زين العابدين علي بن الحسين » و « حضرت باقر محمد بن علي » و « حضرت جعفر الصادق » ( عليهم السلام ) كه در يك بقعه و يك ضريح مدفون اند ، و همچنين « حضرت عباس بن عبدالمطلب » و « حضرت فاطمه بنت اسد » كه در ضريح ديگري در همان بقعه مدفون اند مشرف ، و فيض مند شديم ، باز هم خداوند براي جميع خويشان و دوستان و آرزومندان نصيب فرمايد .

روضه معمولي خود را امروز در آن جا خوانده ، و عرض تسليت شهادت جد مظلوم را ، خدمت پسر و برادر بزرگوارش تقديم نموديم ، بعد به « حرم مطهر نبوي » مشرف شده ، و پس از زيارت به منزل مراجعت كرديم .

189

طرف عصر مجدداً اقامه عزا در « بقيع » نموده ، شب در « مسجد نبوي » مشرف شديم ، تمام مدت مسافرت ما از « مكه » تا « مدينه » پانزده روز طول كشيد ، با آن كه ده منزل بيش نيست و علت تأخير ، لنگ هاي بي مورد بود كه در راه كردند .

زيارت حضرت فاطمه ( عليها السلام )

امروز جمعه هفدهم محرم مطابق « دهم ميزان » گذشته از زيارت « حضرت رسالت » و « ائمه بقيع » ( عليهم السلام ) ، « حضرت صديقه طاهره » جده مظلومه ـ سلام الله عليها ـ را به زيارت كامل اختصاص داديم يعني آن حضرت را در موارد خمسه كه موافق روايات بايد مدفن آن بزرگوار در يكي از آنها باشد زيارت نموديم ، اول در خانه آن حضرت كه داخل مسجد شده است ، و امروز گوشه شمالي ضريح مقدس نبوي است .

دوم بين ضريح و محراب نبوي كه بالاي يك ستوني در آنجا حديث « ما بين قبري و منبري روضة من رياض الجنة » به خط درشت نوشته شده است .

سوم در ضريح « ائمه بقيع » ( عليهم السلام )

چهارم در ضريح « عباس » و « فاطمه بنت اسد »

پنجم در « بيت الاحزان » كه در قبرستان بقيع واقع است ، و در موضع اخير خيلي بر مظلوميت آن بزرگوار گريستم و مدت دو سه ساعت در آن جا به عزاداري فرزند دلبندش مشغول بوديم ، طرف عصر و شب هم در « مسجد مطهر نبوي » به زيارت و دعا اشتغال داشتيم .

امروز شنبه هيجدهم محرم مطابق « يازدهم ميزان » ، علاوه بر زيارت حرمين شريفين ، گردش مفصلي در « قبرستان بقيع » كرديم و حضرت

190

« عقيل بن ابي طالب » را كه بقعه عليحده دارد ، و نيز « حضرت ابراهيم » فرزند « پيغمبر ( صلّي الله عليه وآله ) » را كه بقعه مخصوص دارد زيارت كرديم ، و نيز « بنات رسول الله » « زينب و رقيه و ام كلثوم » را كه در يك بقعه مدفون اند زيارت كرديم ، و همچنين « حليمه سعديه » را در بقعه مخصوصي زيارت نموديم ، و براي بعضي « زوجات پيغمبر » كه هشت نفر آنها در يك بقعه مدفون اند ، و هشت قبر عليحده دارند فاتحه خوانديم ، از زوجات فقط « حضرت خديجه » است كه در « مكه » در « حجون » مدفون است ، مابقي در « بقيع » اند و نيز به ديدن بقعه عاليه « عثمان بن عفان » كه در آخر بقيع واقع است رفتيم ، و با آن كه دستگاه عالي و باشكوهي دارد رفت و آمدي حتي از اهل سنت در آن جا نمي شود و متروك است ، و نيز در داخل حصار شهر به زيارت « حضرت اسماعيل بن جعفر الصادق » رفتيم ، كه بقعه بسيار باشكوهي دارد و علاوه بر جماعت اسماعيليه ، كه آن جناب را امام منصوص مي دانند ، و به زيارتش مي روند ، اهل تشيع نيز بسيار آن حضرت را زيارت مي كنند ، قسمت عصر و شب را به زيارت « حضرت رسالت » و صرف شام و خواب گذرانيديم .

مجادله با حمله داران

امروز يكشنبه نوزدهم محرم مطابق « دوازدهم ميزان » ، « حاج سيد جعفر » و ساير حمله دارها به حجاج اطلاع دادند كه بر حسب قراردادي كه ما و مقومين با جمال ها در « مكه » گذارده ايم ، مدت توقف در « مدينه » پنج روز بوده است ، و فردا بايد حركت كرد .

ما و تمام حجاج اظهار عدم رضايت و تسليم كرديم ، و كار منجر به مجادله با جمال ها و مقومين شد ، گفتند پس بايد روزي دو مجيدي ( قريب

191

به يك تومان ) خرج هر شتري را بدهيد ، ضمناً رفتند به « قائم مقام » ، يعني
حاكم شهر مدينه تظلم كردند ، و مشاراليه فرستاد در ميان حجاج جار كشيدند ، كه هركس فردا حاضر به حركت از « مدينه » نشود ، حقي به وجهي كه براي كرايه داده است ندارد .

( توضيح آنكه مسافت از « مكه » به « مدينه » دو برابر مسافت از « مدينه » به « ينبع » است و كرايه تمام اين دو مسافت را مقومين و جمال ها در « مكه » قبلا گرفته بودند ، و مقصود قائم مقام اين بوده است ، كه در هر حال فردا جمال ها ، شترهاي خود را مي برند ، و هركس با آنها نرود ، يك ثلث از پولي كه داده به هدر خواهد رفت و حق مطالبه ندارند ) .

و اين مسئله جار كشيدن هرچند موجب تفرق آراء حجاج گرديد ، و بعضي حاضر براي حركت شدند ، لكن بر جديت و لجاجت اغلب مردم افزود و حق هم داشتند ، زيرا كه :

اولا : مدت اقامت « مدينه » خيلي كم بود .

ثانياً : حجاج مستقيماً قراري با جمال ها در باب توقف نبسته بودند .

ثالثاً : قافله معظمي از حجاج طهراني و آشنايان ما ، در راه يك روز از ما عقب افتادند ، و در مدت پنج روز توقف ما هنوز به « مدينه » نرسيده بودند ، بعلاوه دو سه روز بود كه زمزمه مي شد آنها در راه مصادف با خطراتي از قتل و غارت شده اند ، بنابراين جمعي از وجوه حجاج ، از علما و تجار ، طرف عصر اجلاسي ^{( 1 )} كرده و در اين خصوص مذاكره و مشاوره نمودند ، بالأخره قرار شد كاغذي مبني بر شكايت از قائم مقام به « امير
مدينه » نوشته ، جمعاً مهر كنند و توسط من بفرستند كه شفاهاً هم مذاكراتي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ با هم نشستن براي گفتگو و مشاوره .

192

بكنم ، و پس از مذاكراتي راجع به طرز نوشتن و تعيين مواد شكايت ، قرار شد من شخصاً و به نمايندگي از طرف آقايان رفته شفاهاً شكايت و تعيين تكليف نمايم .

شكايت به امير مدينه

بناء عليه ، من به همراهي « حاج سيد ابوطالب ماهوتچي » برخاسته رفتيم ، و مدتي در كوچه هاي شهر سراغ از منزل امير مي گرفتيم ، كسي نمي دانست . و بعضي خانه « قائم مقام » را نشان مي دادند ، بالأخره فهميدم كه لفظ امير مصطلح نيست ، و تعبير به مقصود كردم از قبيل منصوب از طرف « سلطان حسين » ، يا كسي كه بر « مدينه » و مضافات آن ^{( 1 )} حكومت دارد يا كسي كه شكايت از « قائم مقام » را به او بايد كرد ، عاقبت معلوم شد كه مطلوب ما « شريف الشخاص احمد بن منصور » است ، منزل او را پرسيده دلالت شديم ، و پس از صعود از پله هاي سرسرائي ، وارد چند بالاخانه تو در تو شديم ، كه در يكي از آنها چند نفر عرب به روي صندلي هاي حصيري نشسته ، و چون تشخيص رئيس از مرئوس داده نمي شد ، قدري تأمّل كرديم ، دو نفر وارد شدند و دست به سينه گذارده سلام كردند ، و پيش روي يكي از آن چند نفر زانو به زمين گذارده ، دست او را بوسيده به چشم ماليدند ، معلوم شد كه « شريف » همان است .

من هم وارد شده سلام كردم و پهلوي خودش كه جايم داد نشستم ، و عنوان مطالب را با عذرخواهي از اين كه هرگاه عربي را فصيحاً تكلم نكنم معذورم بدارد آغاز كردم .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ نواحي اطراف آن .

193

مشاراليه ابتدا حق به جمالها و مقومين داد ، زيرا كه گفت معمولا توقف حجاج در « مدينه » پنج روز است ، و قرارداد با جمال ها همه توسط مقومين و بدون اطلاع حاجي ها بسته مي شود ، و البته شما بايد يا صرف نظر از ثلث كرايه متعلقه به « مدينه » تا « ينبع » بكنيد ، و جمال ها بروند پي كار خود ، و يا مخارج شترهاي آنها را روزانه بدهيد و هرچه مي خواهيد توقف كنيد ، منتها اگر دو مجيدي زياد باشد ممكن است بگوئيم كمتر بگيرند ، بعد به مناسبت پرسش از مملكت و شهر و شغل و خانواده من ، داخل يك رشته سؤالات راجع به وضعيت حكومت حاضره ايران ، و سياست دولتين « روس » و « انگليس » در آن مملكت و غيره گرديد ، و جالسين را به غير از يك نفر مرخص كرد ، من هم بدون اظهار عقيده شخصي ، جوابهائي مطابق افكاردسته جات سياسي دادم ، معلوم شد مشاراليه ، خيلي علاقه مندي به اين امور و كليه مسائل مربوط به ممالك اسلامي دارد ، و شايد از صحبت هاي من هم مشعوف شد ، در خاتمه انجام حاجت خود را تكرار و تمنا كرده و ضمناً اشعار نمودم ، كه ممكن است تا به دربار متبوع خودمان در « طهران » يا به مقام « جلالة الملك » در « مكه » تلگراف و تظلم كنيم ، جواب داد اميدوارم مقصود شما به عمل آيد ، فعلا شما آسوده باشيد ، و راجع به قافله عقب مانده نيز نگراني نداشته باشيد ، زيرا كه آنها فردا وارد « مدينه » خواهند شد . بعد از اميدواري و اطمينان كامل ، مرخص شده خبر خوشحالي براي رفقا برده به منازل خود متفرق شديم .

امروز دوشنبه بيستم محرم مطابق « سيزدهم ميزان » ، عصر جمال ها آمدند ، و با كمال ادب و معقوليت قرار گذاردند روزي يك مجيدي براي علوفه هر شتري ، يعني نيم مجيدي از هر نفري بگيرند ، تا چند روز ديگر لنگ باشند ، معلوم شد « شريف الشخاص » از آنها رضايت حجاج را

194

خواسته است ، و نزديك غروب همانطور كه شريف خبر داده بود ، قافله عقب مانده وارد « مدينه » گرديد ، و هرچند صدمه جاني به كسي نرسيده بود ، لكن از قراري كه خودشان نقل كردند ، در راه مصادف خطرات و دچار وحشي گري هاي اعراب شده بودند ، در هر حال از تجديد ديدار آنها مشعوف و خوشوقت شديم ، و صبح و شب به زيارت « حرمين شريفين » ^{( 1 )} برگزار شد .

روزهاي خوش مدينه

امروز سه شنبه بيست و يكم محرم ، مطابق « چهاردهم ميزان » ، به زيارت و عزاداري و ديدن آشنايان طهراني كه ديروز وارد شدند برگزار شد ، اين ايام هواي « مدينه » خيلي معتدل و لطيف بود ، و شب ها روي بام خانه با لحاف مي خوابيديم ، ميوه جات و بقولات ، ^{( 2 )} از قبيل هندوانه و خربزه و خيار اعلا و انار و كدو و سبزي جات بسيار لطيف و نازك موجود بود ، كه قيمت آن ها نسبت به « مكه » ارزانتر ، و نسبت به مملكت ما گران بود ، و انواع و اقسام خرماهاي خيلي خيلي لطيف و خوش خوراك نيز به حد وفور بود ، غالباً خريده صرف مي كرديم و مقداري از خرماي منسوب به « فدك » خريده ، در سبدها و قوطي هاي حلبي ريخته ، براي سوغاتي متبرك تدارك نموديم از آب بسيار گوارا و شيرين قنات معروف به
« عين الزرقاء » ، كه در شربه ها و كوزه هاي سفالي نازك ، در هر خانه حاضر دارند مي آشاميديم ، و به تلافي آب هاي شور و تلخ بين راه ، در شرب و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ مراد حرم پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) و حرم ائمه بقيع است .

2 ـ جمع بَقَل است به معني سبزيجات و تره بار .

195

آشاميدن آن افراط هم مي نموديم ، و روي هم رفته از هر جهت روزهاي خوشي داشتيم جاي دوستان خالي .

شهداي احد

امروز چهارشنبه بيست و دوم محرم ، مطابق « پانزدهم ميزان » ، پس از مراجعت از « حرم نبوي » ، به عزم زيارت « شهداي احد » برخاسته ، و با چند نفر ديگر دو عربانه كرايه كرديم ، و سوار شده رفتيم . لكن مستحفظين ^{( 1 )} دروازه اُحُد نگذاشتند برويم ، به عذر اين كه جمعيت كم است و روز بلند نشده و خطر حمله حرامي در پيش است ، و بعد از دو سه ساعت معطلي چند عربانه ديگر رسيد و به اتفاق رفتيم ، و پس از طي نيم فرسخ راه كه در جانب شمالي « مدينه » پيموديم ، به بقعه مباركه « حضرت حمزه سيدالشهداء » ( عليه السلام ) و به قدر يك ساعتي در آن مكان شريف مشغول زيارت آن جناب و ساير شهداي « غزوه احد » بوديم ، و بعد در مسجدي كه معروف است دندان مبارك حضرت رسالت در آن جا شكسته شده ، نماز خوانده و قدري تلاوت قرآن نموديم و نيز « عبدالله بن جحش » برادر « زينب زوجه پيغمبر » را زيارت كرديم ، و از ساير « شهداي احد » ابداً آثار قبر يا بقعه نديديم ، و قدري در دامنه كوه به تماشاي تنگه هاي « احد » رفتيم ، كه از مواضع تاريخي است زيرا كه در غزوه معروف « احد » ، « حضرت رسالت » جمعي را ، به محافظت اين تنگه ها مأمور نموده بود ، و پس از آن
كه آثار مغلوبيت و عقب نشيني در قشون خصم ظاهر شد ، آنها به طمع غنيمت ، قرارگاه خود را ترك گفته مشغول غارت و جمع غنيمت شدند ، و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ نگهبان ها .

196

دسته هاي لشكر مخالف ، از همان تنگه سرازير شده و بر قشون اسلام تاختند ، و چنان شكست و لطمه فاحشي را بر مسلمين وارد آوردند .

باري پس از دو سه ساعت سوار شده به شهر مراجعت كرديم . طرف عصر جمال ها آمدند نفري يك مجيدي خرج علوفه شترها را گرفتند ، امروز عصر كه در حرم « ائمه بقيع » مشرف و مشغول زيارت و عزاداري بوديم ، مقارن غروب ، خدام ها خواستند مردم را مثل روزهاي گذشته بيرون كنند و درب حرم را ببندند ، و در نتيجه تعجيل و خشونت آنها ، كار به مشاجره و منازعه كشيد ، و جمعي به منزل « قائم مقام » رفته ، شكايت از كج رفتاري ها و سوء سلوك خدام كردند ، باقي شب به زيارت « مسجد نبوي » و صرف طعام و خواب گذشت .

كتابخانه مدينه

امروز پنجشنبه بيست و سوم محرم ، مطابق « شانزدهم ميزان » ، پس از زيارت حرم مطهر ، به تماشاي كتابخانه عمومي كه در خارج « مسجد نبوي » و متصل به آن است رفتيم ، كتابخانه بسيار مفصل و بزرگي است و مشتمل بر يك صحن و چند اطاق بزرگ تو در تو است ، و داراي چند صد هزار ، كتاب هاي كوچك و بزرگ خطي و چاپي در فنون مختلفه از فقه و حديث و تفسير و تاريخ و ادبيات و غيره است ، كتب فارسي و تركي و هندي نيز دارد ، و يك نفر مدير و سه چهار نفر كتابدار مراقب آن ، و مواظب پذيرايي واردين و انجام حاجت آنها هستند .

در وسط اطاق بزرگ ، يك ميز كوتاه و عريض و طويلي گذاشته شده است ، هر كس وارد مي شود تعارف مي كنند كنار آن ميز مي نشينند ، و فهرست هاي كتب را كه به روي ميز است برداشته مطالعه مي كنند ، و هر

197

كتاب را كه خواست مي طلبد و كتابدار مطابق نمره فوراً حاضر مي كند .

من چندين كتاب را يكي يكي خواستم و پس از نظر مختصري رد كردم ، كتابدار ابداً اظهار كراهت نمي كرد ، بلكه در جواب عذرخواهي من گفت : اگر تمام كتابها را بخواهيد ، ما در ساعاتي كه اين جا هستيم مكلفيم آورده به شما ارائه بدهيم ، بعد مدتي از پشت شيشه هاي قفسه ها ، كه دور تا دور كتابخانه بود تماشاي كتابها يعني اسامي آنها را كه به روي جلد نوشته شده بود مي كردم ، و غالب كتب اهل تشيع را نيز ديدم ، و حتي ديوان هاي « سعدي » و « نظامي » و « حافظ » هم در آنجا بود ، و تمام اين كتاب ها با جلدهاي قشنگ و در كمال نظافت و پاكي نگاهداشته شده است ، و حتي يك جلد كتاب پاره يا چرك و كثيف نديدم ، درها و ديوارهاي كتابخانه هم به قدري پاك و تميز بود كه انسان ميل مي كرد همان جا بماند ، مدتي هم با مدير و كتابدارها مشغول صحبت بوديم و خيلي اظهار محبت و حسن خلق نمودند مقارن ظهر به منزل برگشتيم .

اين خانه كه ما منزل كرده ايم متعلق است به « عطية الله نخاوله اي » ، كه بسيار آدم نجيب و عفيف و خوش خلقي است ، در اين مدت خود و عيالش « مريم » و دخترش « زينب » و پسرش « علي » ، منتهاي محبت و حسن خدمت نسبت به ما بجا آوردند ، مخصوصاً چون دو سه روز است « حاج ابوالحسن طباخ » ، از ما قهر كرده و رفته ، « مريم » غذاهاي خيلي مطبوع و لذيذ براي ما تهيه مي كند .

ساختمان شهر مدينه

ساختمان شهر « مدينه » خيلي شبيه به شهرهاي « كربلا » و « نجف » و « كاظمين » است ، يعني داراي كوچه هاي تنگ و پرپيچ و خم ، و عمارات دو

198

سه طبقه است كه به كوچه نگاه مي كند ، و مشابهتي با ساختمان شهر « مكه »
و « جده » ندارد ، لكن حجاج شيعه عموماً در محله « اعراب نخاوله » كه خارج شهر است منزل مي كنند ، و منازل در اين محله بر دو قسم است :

يك قسم ميدان هاي وسيعي است شبيه كاروان سرا كه دور تا دور آن منزل ساخته است ، يعني يك محوطه سطح الارض ، شبيه سرپوشيده هاي ما كه مخصوص موقع گرما است ، و يك بالاخانه به روي آن كه محل استراحت و گذاشتن اسباب و اثاثيه است ، و هر يك از اين محوطه ها در عقب ساختمان ، داراي يك چاه آب و يك حوض كوچك و مطبخ و مستراح است .

و قسم ديگر از منازل ، خانه هاي خود « نخاوله » است ، كه تقريباً ساختمان آنها با تفاوت كوچكي و بزرگي يك شكل و متشابه است ، از درب خانه كه وارد مي شوي يك قسم سرپوشيده مي بيني كه دو طبقه را فرش مي كنند ، و محل نشستن روز و پذيرائي واردين است ، در صفه ديگر ، يك حوض كوچك و يك چاه است ، كه هر روز از چاه آب كشيده و حوض را لبالب مي كنند ، و يك چهارپايه بزرگي است كه روي آن دو سه حُبّ سفالي ، يعني ظرف آب گلي گذاشته و همه روزه سقّاها آنرا از آب « عين الزرقا » پر مي كنند ، و بالاي چهارپايه چندين شربه كه قلقلك هاي ^{( 1 )} دهان گشاد است ، با چند ظرف كوچك آب خوري گذاشته شده است و بالاي اين سرپوشيده عمارت فوقاني نيست ، بلكه پشت بام است كه براي
خوابيدن شب به درد مي خورد ، و ساير قسمت هاي محتاج اليها ، ^{( 2 )} در عقب

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ كاسه هاي كوزه اي شكل .

2 ـ مورد نياز .

199

سر پوشيده است . روي هم رفته با آن كه اين منزل تماماً خشت و گلي است ، لكن براي زندگاني خيلي راحت است ، اما خانه هاي داخل شهر با آن كه با گچ و آجر و مصالح قيمتي ساخته شده است چندان خوش بنا نيست .

بقيع تا صبح باز است

امروز عصر خبر رسيد كه درب ائمه بقيع ، از امشب به بعد تا هر وقت حجاج آنجا باشند باز خواهد بود ، معلوم شد « قائم مقام » براي استرضاء ^{( 1 )} و استمالت ^{( 2 )} از حجاج شيعه ، در نتيجه واقعه روز گذشته اين حكم را كرده است ، ما هم به يكديگر اطلاع داده شب را به زيارت « ائمه بقيع » و اقامه عزا در آن جا اختصاص داديم .

از درب « مسجد نبوي » تا « دروازه بقيع » ، در تمام كوچه ها چراغ نصب كرده بودند ، و بيرون دروازه هم تا بقعه ائمه ( عليهم السلام ) ، چند مشعل و دو دستگاه چراغ بلند زنبوري گذاشته بودند ، كه تمام محوطه روشن بود و فاصله به فاصله ، پليس جهت محافظت مردم ايستاده بود ، واقعاً شب جمعه خوشي داشتيم و تا ساعت چهار از شب مشغول به روضه خواني و عزاداري بوديم ، در حالتي كه روزهاي سابق و همچنين سنوات سابقه ، معمولا اول غروب درب « بقعه مطهره » و درب « دروازه بقيع » را مي بستند ، و ديگر احدي جرأت رفت و آمد در آن جا نداشت .

از اين اقدام و مساعدت « قائم مقام » و « شريف الشخاص » كه در نتيجه

اتحاد و جديت هاي خودمان به عمل آمد ، نهايت تشكر و امتنان دست داد ، ساعت چهار از شب مأمورين پليس ما را دسته دسته با مشعل به منازل خودمان رسانيدند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ طلب رضايت كردن .

2 ـ دلجويي .