بخش 9

200

تيراندازي و فرار مردم

امروز جمعه بيست و چهارم محرم ، مطابق « هفدهم ميزان » ، صبح صداي چند تير تفنگ در شهر بلند شد ، و يك دفعه شهر به هم خورد و مردم رو به منازل خود فرار كردند ، بعد از دو سه ساعت ، معلوم شد خبري نبوده فقط دو نفر با هم نزاع كرده ، و به طرف هوا شليك نموده است . دو سه دفعه ديگر هم روزهاي گذشته اين قبيل اتفاق افتاد ، معلوم مي شود معمولٌ به و متداول است ، و جهت آن اين است كه تمام مردم با اسلحه حركت مي كنند ، و حكومت قدرت ندارد از همه خلع سلاح بكند ، و هر منازعه جزئي منجر به شليك مي شود ، در شهر كه اين طور باشد از ناامني « راه احد » كه نيم فرسخي شهر است نبايد متعجب بود .

چند روز متوالي است كه ما عزم تشرف به « مسجد قبا » و امكنه متبركه اطراف مدينه ، و همچنين تماشاي « فدك » را داشتيم ، لكن با هركس صحبت مي كنيم مي گويند راهها ناامن است ، و عربانه چي ها و خركچي ها هم جرأت رفتن ندارند .

عزاداري در منزل قائم مقام

طرف عصر از طرف « قائم مقام » پيغام آوردند كه هرچند ديشب خودم در « بقيع » بودم ، و در عزاداري با شما شركت داشتم و خيلي مستفيض شدم ، لكن براي توسل به « حضرت سيدالشهدا » و فيض مندي

201

كامل ، امشب و دو شب ديگر مجلس عزاداري در خانه شخصي خودم تهيه ديده ام ، خواهشمندم اين سه شب را زودتر از « بقيع » مراجعت نمائيد ، در خانه مشتركاً عزاداري كنيم .

ضمناً تقاضا نموده بود كه روضه خوان هم از خودمان همراه ببريم ، و شام هم در آنجا صرف كنيم ، ما هم با تقديم تشكرات از نظريات عاليه ايشان ، كه مبني بر ميهمان نوازي و ايجاد اتحاد بين فرق اسلام است ، قبول نموده اول شب در « بقيع » عزاداري و سينه زني مختصري كرده ، به راهنمائي مشعل دارها به طرف خانه « قائم مقام » رفتيم .

يك باغچه مصفاي قشنگي بود ، كه تمام آن را با چراغ هاي زنبوري
و فانوس روشن كرده بودند ، در يك طرف ، ايوان خيلي بزرگي را با اطاق هاي مجاور آن مفروش كرده بودند ، خود « قائم مقام » و پسرهايش
و « شريف الشخاص » با چند نفر ديگر ايستاده ، و با نهايت خوش روئي و تواضع ، از واردين پذيرائي مي كردند ، و اشاره به جلوس در اطاق ها و
ايوان مي نمودند ، و پيشخدمت ها براي هركس يك فنجان قهوه مي آوردند ، دو ساعت از شب گذشته شروع به روضه توسط چهار نفر روضه خوان عرب و عجم كه قبلا معين كرده بوديم شد ، و عزاداري و سينه زني به
عمل آمد و الحق جناب « حاج شيخ عباسعلي خراساني » كه ختم مجلس
با او بود ، داد سخن به مناسبت مجلس و مقام از حيث ذكر فضائل ائمه
و مظلوميت آنها ، و لزوم وحدت مسلمين عالم داد ، و تمام مستندات كلام را آيات قرآني و اخبار وارده از طريق اهل سنت قرار داد ، و با اين حال
ابداً از نزاكت لازمه در چنين مجلس ، كه يك ثلث آن سني مذهب اند
خارج نشد ، پس از ختم مجلس و صرف چاي ما رفتيم و جمعي مانده صرف شام كردند .

202

كتابفروشي هاي مدينه

شنبه بيست و پنجم محرم ، مطابق « هيجدهم ميزان » ، مدت يك هفته بود كه من در دكان هاي كتابفروشي « مدينه » تجسس از بعضي كتب مي نمودم و كتاب مهمي نيافتم ، جز يك جلد كتاب موسوم به « وفاء الوفاء باخبار آل المصطفي » كه در واقع تاريخ زندگاني « حضرت ختمي مرتبت » است ، با تفصيل بناي « مسجد نبوي » و تغييراتي كه توسط خلفاي سلاطين ، در ازمنه مختلفه در آن داده شده ، و شرح تمام مقامات متبركه و مساجد و « مشاهد » مدينه و اطراف آن . ضمناً با يك نفر كتابفروش موسوم به « سيد حسن اوليازاده » آشنا و مأنوس شده بودم ، و با مشاراليه در دكانش كراراً مباحثات مذهبي مي كردم ، و خيلي مستعد و متمايل به تشيع بود .

و امروز بر حسب وعده اي كه با مشاراليه و « حاج شيخ عباس علي واعظ خراساني » كرده بوديم در محضر « قاضي عبدالغني كابلي الأصل » مجاور « مدينه » رفته ، و مدت مديدي با قاضي مزبور كه مردي فاضل و عالم و مطلع از جميع كتب شيعه و عقايد و فتاواي علما ما بود ، و در فن محاوره و مجادله يد طولائي داشت مشغول مباحثه بوديم . موضوع صحبت از اين بود ، كه حكم الهي در باب تعيين جانشنين براي رئيس مسلمين چيست ؟ هرگاه عدم تعيين و تنصيص و يا تفويض به جماعت مسلمين بوده ، چنان كه مي گويند « پيغمبر اكرم » كرده ، پس « خليفه اول » چرا برخلاف آن رفتار ، و « خليفه ثاني » را جانشين خود قرار داد ؟ و اگر نصب جانشين لازم بوده چرا « پيغمبر » و « عثمان بن عفان » نكردند ؟ و اگر رأي جماعت در انتخاب خليفه لازم بوده ، چرا خليفه ثاني ، امر را به نظر چند نفر احاله نمود ، و اين حق را از ساير مسلمين سلب كرده ؟ و نيز مدتي صحبت از عدم اختصاص « آيه تطهير » به « خمسه طيبه » چنانچه عامه

203

قائل اند بود ، با آن كه ضماير ما قبل و ما بعد آيه مباركه ، همه جمع مؤنث و راجع به « نساء نبي » است ، و ضماير اين آيه جمع مذكراند ، كه مرجع آنها « اهل البيت » است ، و به وضعيت همين آيه مباركه و عدم مراعات ترتيب آيات « مكي » و « مدني » در جميع قرآن ، استناد به تحريف وضعي آن مي شد .

بالأخره مجلس بدون تسليم احدالطرفين ختم ، و « سيد حسن اوليازاده » بر مراتب تمايل و اجتذاب اش به مذهب تشيع افزوده گرديد ، و مي گفت ان شاءالله از اين شهر فوراً به « عراق » رفته مجاور خواهم شد .

امروز بعد از ظهر خبر آوردند ، كه پس فردا بناي حركت است . و معلوم شد كه همان روزهاي اول « شريف الشخاص » براي جلب رضايت و انجام خواهش ما ، يك ثلث كرايه را از جمالها كه از اهالي « بين الحرمين » بودند گرفته ، و آنها را مرخص كرده و با همان وجه از جمال هاي « يَنْبُعي » شتر به قدر كفايت كرايه كرده است ، ضمناً مكشوف شد كه اين روزي يك مجيدي كه از حجاج به عنوان خرج لنگ گرفته است بي اساس بوده ، و حمله دارها و مقومين آن وجوهات را خودشان جمع كرده و خورده اند .

زيارت حضرت عبدالله

امروز طرف عصر به زيارت « حضرت عبدالله بن عبدالمطلب » پدر بزرگوار « حضرت سيدالمرسلين » رفتيم ، كه در جانب شمال غربي « حرم مطهر نبوي » در حدود اواخر شهر مدفون است ، و بقعه و صحن قشنگي دارد . بعد در خارج دروازه باب السلام ، قدري در خيابانها گردش كرده ، در « مسجد علي » و « مسجد غمامه » و « مسجد ابي بكر » نماز بجا آورده تماشائي نموديم ، بعد به « حرم مطهر نبوي » مشرف شده به جانب « بقيع »

204

رفتيم ، ضمناً بار ديگر « حضرت اسمعيل بن جعفر الصادق » را زيارت
نموديم ، و نيز « حضرت عقيل بن ابي طالب » را بار ديگر زيارت كرديم ، شب را بعد از يكي دو ساعت زيارت و عزاداري ، به طريق ليله ماضيه ، ^{( 1 )} مشعل چيان ما را به طرف خانه « قائم مقام » دلالت كردند ، در آن جا هم به شرح شب گذشته عزاداري كامل به عمل آمد ، و الحق « قائم مقام » و خانواده اش ولو بنا به مصلحت و صورت ظاهر بود ، درست با ما شركت در عزاداري و سوگواري كردند و نهايت احترامات و پذيرائي از ما نمودند ، و باز « حاج شيخ عباسعلي خراساني » مجلس را به بيانات جامع سودمند براي فريقين ، و ذكر فضائل « اهل البيت ( عليهم السلام ) » مزين ، و به دعاي علما و امراء و پادشاهان اسلام ، خاصه « پادشاه ايران » و « سلطان حجاز » ختم نمود امشب هم جمع كثيري را نگاهداشته اطعام نمودند .

راه آهن مدينه

امروز يكشنبه بيست و ششم محرم ، مطابق « نوزدهم ميزان » ، پس از زيارت « حرم نبوي » ، هرچه سعي كرديم مركوبي جهت رفتن به « مسجد قبا » يا « فدك » تهيه كنيم فراهم نيامد ، و مي گفتند راهها امن نيست . بار ديگر به زيارت « حضرت عبدالله بن عبدالمطلب » رفتيم ، بعد به تماشاي گارد راه آهن « مدينه » به « شام » رفتيم كه اين ايام به واسطه انقلابات « شام » ، و شورش هاي « مليّون » آنجا بر ضد مداخلات دولت « فرانسه » و لنگ بودن ،
شمن دوفر ^{( 2 )} به كلي خالي و غير دائر است ، مؤسس اين شمن دوفر نزديك

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ شب گذشته .

2 ـ لفظي فرانسوي است به معني قطار و راه آهن .

205

گارد ، يك مسجد خيلي قشنگ و باشكوهي ساخته است كه قابل تماشا است ، تمام در و ديوار و ايوان ها و سقف مسجد ، از سنگ هاي سياه تراشيده بنا شده است ، و به قدري فواصل قطعات سنگها را تنگ گرفته اند ، كه تا شخص نزديك نرود آن فواصل را نمي بيند ، و از داخل و خارج گمان مي كند كه مسجد يك قطعه سنگ سياه يك پارچه حجاري شده است .

در مراجعت از آن جا به « باب السلام » ، تمام خيابانها و دكاكين آئين ، و در چند موضع طاق نصرت جهت ورود « امير عبدالله » پسر « سلطان حسين » بسته بودند . تاكنون چه در « مكه » و چه در « مدينه » هرجا اسم « سلطان حسين » را ديديم ، با القاب ( جلالة الملك ، يا مؤسس الحكومة العربية ، يا رئيس الدولة الهاشمية ) و جز آن تعبير شده بود ، امروز در طاق نصرت ها ، به خط درشت او را به عنوان ( خليفة رسول الله ) اسم برده بودند ، چون اين تشريفات به دستور حكومت تدارك شده است ، معلوم مي شود كه « سلطان حسين » داعيه خلافت مطلقه نيز دارد .

در مراجعت يك دفعه ديگر به تماشاي كتابخانه « مسجد مطهر » كه شرح آن داده شده است رفته به خانه برگشتيم ، و بعد از آن كه چند روز بود صحبت حركت از « مدينه » ، و اخبار بي اساس راجع به اغتشاش طريق « يَنْبُع » و غيره در بين بود .

امروز طرف عصر خبر قطعي حركت رسيد ، و حجاج كه قسمتي از آنها خسته و نگران شده بودند ، بناي حركت و نقل مكان به خارج شهر ، و بيرون دروازه « احد » گذاشتند ، ما هم اسباب و اثاثيه را توسط « حاج علي عكام » و « حاج ابوالحسن طباخ » كه دو سه روز بود آشتي كرده و پيش مان آمده بود ، حمل و نقل به خارج شهر نموديم و خودمان در شهر توقف ، و دستور پذيرائي به « عطية الله » صاحب خانه داديم .

206

سادات مدينه

امروز و چند روز پيش ، جمعي از « سادات حسني » ساكنين قراء اطراف « مدينه » ، دسته دسته به ديدن محترمين حجاج آمده ، و هركس به فراخور حال خود ، به آنها اعانت و دستگيري مي كرد ، و مايه تعجب اين بود كه اين جماعت ، عربي را خيلي فصيح تر و شيرين تر از اهالي و ساكنين « مكه و مدينه » تكلم مي كردند ، « حاج سيد خليل » حمله دار مي گفت ، علتش اين است كه اين ها عربي الاصل مي باشند ، و اغلب سكنه « مكه و مدينه » از مجاورين اند كه اصل آنها « هندي » و « كابلي » و « ترك » و غيره است .

غروب در « مسجد نبوي » نماز خوانده ، به زيارت « ائمه بقيع » مشرف شديم ، امشب هم مثل دو شب گذشته ، چراغ هاي توري و مشعل ها به امر « قائم مقام » در « بقيع » روشن ، و پليس ها مراقب انتظام و امنيت بودند ، افسوس كه اين تشريفات ، همين چند شب براي احترامات ما بعمل آمده ، و بعد از اين باز اول غروب تمام « بقيع » تاريك و غير قابل عبور و مرور خواهد گرديد . باري پس از عزاداري به دستور دو شب قبل به خانه « قائم مقام » رفتيم ، و پس از ختم روضه و سينه زني به منزل برگشته صرف طعام و استراحت نموديم .

زيارت وداع

امروز دوشنبه بيست و هفتم محرم ، مطابق « بيستم ميزان » ، صبح زيارت وداع در « حرم نبوي » و « حرم ائمه بقيع » به جا آورده ، رفتيم به خارج « دروازه احد » كه خيام حجاج را در آنجا زده بودند ، و معلوم شد كه امروز و امشب هم لنگ است ، و هزاران صحبت راجع به عدم امنيت راه

207

« يَنْبُع » ، و احتمال مراجعت از طريق « غاير » و « رابُغ » به « جده » شنيده مي شد ، از اين جهت و از جهت گرماي فوق العاده ما به شهر مراجعت كرديم ، و ضمناً بار ديگر به مسجد و « حرم نبوي » مشرف شديم .

وضعيت مسجد امروزه به شرح ذيل است :

يك محوطه كه طول آن از شمال به جنوب است به دو قسمت شده :

اولا : قسمت شمالي كه سرگشوده و در حكم صحن مسجد است ، در سه طرف غربي و شرقي و شمالي ، شبستانهائي دارد كه مسقف است ، كه عرض آن دو سه طاق است ، و طاق ها به روي ستون هاي سنگي قرار گرفته .

ثانياً : قسمت جنوبي كه تماماً مسقف و در حكم چهل ستون هاي مصطلح ما است ، كه ستونها از سنگ مرمر يا سنگ معمولي است ، و « ضريح مطهر » در اين قسمت در جانب مشرق واقع شده ، و اين قسمت تماماً مفروش از سنگ هاي مرمر قدي است ، كه به روي آن همه جا حصيرهاي بسيار لطيف و نازك و قيمتي پهن است ، و در فواصل ستون ها چراغ هاي برق و چراغ هاي روغن زيتون در شب روشن است ، سطح تمام مسجد و صحن شبستانها ، متساوي و در منتهاي نظافت و پاكيزگي است ، و ابداً عبور و مرور جز براي نماز و زيارت نمي شود .

ويژگي هاي مسجد نبوي

مسجد شريف پنج در دارد ، « باب مجيدي » در شمال ، « باب الرحمن » و « باب السلام » در طرف مغرب ، « باب النساء » و « باب فاطمه » كه آن را « باب جبرئيل » هم مي گويند در طرف مشرق ، و در بيرون تمام پنج درب ، كفش داران براي نگاهداري كفشها در همه وقت نشسته و حاضراند .

« مرقدمطهرنبوي » دوضريح دارد ، و ضريح داخلي محفوف و ملفوف به پرده هاي ماهوت اعلي است ، و به فاصله چند ذرع ضريح ديگري است

208

كه از آهن و به طور مشبك ساخته شده ، جزء قسمت جنوبي آن در طرف قبر « خليفه اول و ثاني » است و از برنج ساخته شده ، خانه « حضرت صديقه ( عليها السلام ) » درمحلي بوده كه امروزقسمت شمالي و داخلي ضريح ثاني است .

مستخدمين حرم سه طبقه اند : اول كفشداران ، دوم زيارتنامه خوان ها ، سوم خادمين ، اين طبقه اخيره به نوبت در « صفه » معيني قرائت قرآن مي كنند و حفظ انتظامات مي نمايند و چراغ ها را روشن مي كنند ، و تمام يك پيراهن سفيد و بلند در بر ، و عمامه سفيد بر سر دارند ، و به قدري ظريف و پاك و پاكيزه اند كه گويا همه روزه صابون مي زنند و لباس عوض مي كنند و مطلقاً اخاذي و طلب انعام نمي كنند .

ضريح مطهر

ضريح مطهر چند درب دارد :

اول در طرف مشرق كه غروب به غروب باز مي شود و خدام با يك آداب واحترامات مخصوصي چراغ هاي شمعي را برده در ضريح مي گذارند .

دوم در جانب شمال ، كه بالاي آن در آهن نوشته شده است « أنشأ هذه المقصورة الشريفة السلطان الملك الأشرف أبو النصر قايتباي في عام ثمان و ثمانين و ثما نمائة من الهجرة النبوية »

سوم در جانب مغرب كه بالاي سر محسوب است و بالاي درب ، عبارت سابقه نوشته شده است با جزئي تفاوت .

و در بالاي « محراب تهجد نبوي » نوشته شده است { وَمِنَ اللَّيلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَكَ عَسي أنْ يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مقاماً مَحْموداً } ^{( 1 )}

بالاي محراب نبوي نوشته شده است { كُلَّما دَخَلَ عَلَيْها زَكَرِيَّا

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ اسراء : 79 .

209

الْمِحْرابَ } ^{( 1 )} دست راست آن { هذا مُصَلّي رسول الله } دست چپ آن { قال رسول الله : اَلصَّلاةُ عِمادُ الْدِّين } ^{( 2 )} پشت محراب ( بسم الله الرحمن الرحيم و صلّي الله علي سيّدنا محمّد ، أمر بعمارة هذا المحراب الشريف النبوي العبد الفقير المعرف بالتقصير ، مولانا السلطان الملك الأشرف أبوالنصر قايتباي خلّدالله ملكه ، بتأريخ شهر ذي الحجة الحرام ثمان و ثمانين و ثمانمائة من الهجرة النبوية }

بالاي منبر نبوي چند شعر نوشته شده كه اول آن اين است :

أرسل السلطان مراد بن سليم * * * مستزيداً خير زاد للمعاد

و به اين شعر ختم مي شود :

قال سعد ملهماً تأريخه * * * ( منبر عمّره سلطانْ مراد )

پشت محراب عثمان نوشته شده است : « أنشأ هذا المحراب المبارك ، الملك المظفّر السلطان سليمان شاه ابن السلطان سليم خان ابن السلطان بايزيد خان أعزّ الله أنصاره بمحمد و آله ، تأريخ شهر جماد الأول سنة ثمان وتسعمائة من الهجرة النبوية » .

لفظ جماد الاول ^{( 3 )} غلط و استعمال آن در چنين موضع و چنين شهري به غايت مايه تعجب است .

بالاي درب « باب النساء » اين دو آيه مباركه مرقوم است : { لِلرِّجَالِ نَصِيبٌ مِمَّا اكْتَسَبُوا وَلِلنِّسَاءِ نَصِيبٌ مِمَّا اكْتَسَبْنَ } ^{( 4 )} ، { وَمَنْ يَقْنُتْ مِنْكُنَّ للهِِ

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ آل عمران : 37 .

2 ـ كنز العمال ح18869 .

3 ـ صحيح آن جمادي الأوّل است .

4 ـ نساء : 32

210

وَرَسُولِهِ وَتَعْمَلْ صَالِحاً نُؤْتِهَا أَجْرَهَا مَرَّتَيْنِ } ^{( 1 )}

و علاوه بر كتيبه ها و آيات قرآني و اسامي اصحاب پيغمبر ، كه دور تا دور به روي آهن و چوب ، و به طور گچ بري به ديوارها نوشته شده است ، قطعات و تابلوهائي به خطوط خيلي عالي همه طرف منصوب است ، كه در اغلب آنها اخبار وارده از طريق اهل سنت نوشته شده است از قبيل :

« إنّ حول العرش ، ستّون ألف عالم يستغفرون لمحبّ أبي بكر و عمر ، ويلعنون مبغض أبي بكر و عمر » ، « شفاعتي لأهل الكبائر من أمتي » ، « إنّ الإيمان ليأزر إلي المدينة كما أنّ الحيّة تأزر إلي جحرها » ، « لكلّ نبيّ رفيق في الجنّة ورفيقي فيها عثمان ابن عفّان » .

ورود اميرعبدالله به مدينه

الحاصل پس از صرف نهار در خانه « عطية الله » ، طرف عصر رفتيم به خارج شهر ، براي تماشاي ورود « امير عبدالله » تمام خيابانها را آئين بسته بودند ، و فاصله به فاصله طاق نصرت زده بودند ، و همه جا بيرق هاي « حكومة العربية الهاشمية » در اهتزاز بود . شاگردان مدارس جديد ، منظماً با لباسهاي مخصوص ، و اهالي شهر دسته به دسته به استقبال رفته بودند .

براي دو ساعت به غروب ، غرش توپها ورود امير را اخبار نمود و پس از نيم ساعت « امير عبدالله » سواره آمد ، در حالتي كه تفنگداران و دسته جات نظامي جلو و عقب او پياده مي آمدند ، و دسته شيپورچيان و موزيكيان ، مقدم بر همه بودند ، نزديك دروازه ، امير با چند نفر همراهان و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ احزاب : 31

211

مستقبلين سواره اش ، از اسب ها پياده شده و پياده به زيارت « مسجد مطهر
نبوي » شتافتند ، و پس از طواف و زيارت ، به منزلگاهي كه براي پذيرائي « امير » معين شده بود بازگشتند .

از قرار مذكور « سلطان حسين » چهار پسر دارد : اول « شريف زيد » كه اكبر از همه است ، و از زمان تصدي پدرش به امر سلطنت ، مشاراليه داراي منصب شرافت « مكه » و توليت « مسجدالحرام » مي باشد .

دوم « امير عبدالله »

سوم « امير فيصل »

چهارم « امير علي » .

دراين ايام كه « شامات » و « عراق » از « دولت عثماني » مُجزّي ^{( 1 )} و منتزع شده است ، « امير فيصل » و « امير عبدالله » هر كدام براي سلطنت يكي از اين دو مملكت سعي و كوشش مي كنند . « تاياركه راخواهد و ميلش به كه باشد » .

ليله سه شنبه بعد از زيارت و روضه خواني به منزلگاه خود در خارج شهر رفته ، و در چادر خودمان استراحت نموديم . امشب در شهر به مناسبت « امير » آتش بازي مفصلي كردند .

وداع با حسرت

امروز سه شنبه بيست و هشتم محرم ، مطابق « بيست و يكم ميزان » ، از اول صبح تمام قافله حاضر براي حركت بودند ، و هر ساعتي حمله دارها و جمال ها آمده ، خبر مي دادند كه حاضر باشيد نيم ساعت ديگر بايد سوار شد ، به اين طريق تا ظهر معطل شديم ، و در ضمن هزاران اخبار صحيح يا سقيم گفته مي شد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ جدا .

212

قبايلي كه ما بايد از قلمرو آنها بگذريم ، خاوه و حق العبور را از مقومين نگرفته اند ، و در كم و زياد آن گفتگو دارند ، و اعلام كرده اند كه قافله را غارت خواهند كرد ، بعد مسموع شد كه « امير عبدالله » مشايخ و رؤساي قبايل مزبوره را خواسته و بهر شكل بوده آنها را راضي و قانع نموده ، بالأخره چهار ساعت به غروب مانده قافله بناي حركت را گذارد ، ما هم يك سلام وداع ديگري از همان جا خدمت « حضرت رسالت ( صلّي الله عليه وآله ) » و « ائمه بقيع » و « صديقه طاهره » ( عليهم السلام ) داده ، و با كمال حسرت و نگراني ، خواهي نخواهي سوار كجاوه شديم ، و تا غروب همه جا در اطراف خود آبادي ها و قراء و باغات سبز و خرم مي ديديم .

« مسجد شجره » يا « ذوالحليفه » هم به فاصله نيم فرسخ از جاده ديده شد ، در دو نقطه خط آهن شام را ديده و از عرض آن عبور كرديم ، و از اوائل شب وارد اراضي واقعه بين كوهها ، و مشجر به درختهاي جنگلي و ام غيلان شده ، تا صبح طي طريق مي نموديم .

تمام مدت اقامت ما در « مدينه منوره » چهارده روز شد و « بحمدالله والمنّه » به خوشي و خوبي و كمال خرسندي گذشت ، و چنانچه حركت از « مدينه » را مبدء مراجعت به وطن قرار دهيم ، مسافت « طهران » تا امروز پنج ماه و دو روز شده ، اميد است كه به فضل الهي و لطف « ائمه طاهرين ( عليهم السلام ) » ، صحيحاً سالماً به زيارت « اعتاب مقدسه عراق » موفق ، و سپس به ديدار خويشان و ياران در وطن عزيز نائل و خوشوقت گرديم .

بئر درويش

امروز چهارشنبه بيست و نهم محرم ، مطابق « بيست و دوم ميزان » ، اول طليعه فجر به منزل رسيده پياده شديم ، اين منزلگاه موسوم به « بئر

213

درويش » است ، به مناسبت چاهي كه در اين جا است ، و كفايت از شرب و مصارف تمام قافله مي نمايد ، علائم و آثار آباداني ديده نشد ، هوا نسبت به هواي « مدينه » خنك تر بود .

بعد از صرف نهار و اداي فريضتين ، براي سه ساعت به غروب مانده قافله به حركت افتاد ، هوا ابر و خيلي خنك بود ، آفتاب ابداً اذيت نمي كرد ، از اين كه تمام آشنايان طهراني و غيرهم را امروز در قافله ديديم خوشوقت بوديم .

تا غروب درخت هاي جنگلي و كوه هاي مرتفع همه جا نمايان بود ، ساعت شش از شب گذشته ، صداي چند تير تفنگ شنيده شد ، قافله از حركت افتاد ، و بعد از يك ساعت مجدداً به راه افتاديم ، گفته شد كه جمعي از اعراب بدوي سر راه قافله را گرفته و پول مي خواستند ، مقومين به جلو رفته آنها را راضي كردند ، تمام شب را تا صبح در حركت بوديم .

بئر عباس

امروز يوم پنجشنبه غره صفر المظفر ، مطابق « بيست و سوم ميزان » ، قبل از آفتاب رسيديم به منزلگاه موسوم به « بئر عباس » ، كه جز يك چاه از آباداني اثري ديگر ندارد ، و چون بعضي اعراب خرما و گوشت آورده مي فروختند ، معلوم مي شود در اين نزديكي ها مسكن و ماوائي دارند .

قافله براي پنج ساعت به غروب حركت كرد ، و چون آفتاب رو برو بود و از كوهستانهاي ييلاقي هم خارج شده بوديم ، گرما اذيت مي كرد . دو باب قهوه خانه حصيري سر راه ديده ، و همه جا زنهاي عرب هندوانه و بادزنهاي خيلي قشنگ در دست گرفته ، همراه قافله مي آمدند و التماس خريداري مي كردند .

214

نزديك غروب رسيديم به يك قريه خيلي بزرگ و آبادي موسوم به « جُدَيْده » بالتصغير ، و در حال سواري ، باغات سبز و خرم ، و دكاكين معتبر و قهوه خانه هاي آن را تماشا كرديم . هواي بسيار لطيف و آبهاي جاري فراواني داشت ، در دامنه كوه يك مقبره بزرگ عالي ديده شد ، از جمال ها استعلام كردم گفتند ، مدفن « عبدالرحيم البرعي اليمني » است كه از شعراي معروف بوده ، و به مناسبت ناهمواري و پست و بلندي جاده ، از اول شب به بعد در زحمت و خوف سقوط بوده ، ساعت پنج از شب رسيديم به منزل و استراحت نموديم .

صفراء

امروز جمعه دوم صفر ، مطابق « بيست و چهارم ميزان » ، منزلگاه ما در كنار قريه اي بود موسوم به « صفراء » ، كه داراي يك نهر بزرگ آب جاري است ، و غالباً حجاج در آن آب تني و شستوشو كردند ، اين آب را گفتند از يك چشمه در دامنه كوه بيرون مي آيد ، و تمام باغات و مزارع « صفراء » را مشروب مي كند .

محلي كه چادرهاي حجاج را زده بودند ، يك دره است مابين دو كوه ، و عبارت از يك قطعه دهستاني است كه پا در آن فرو مي رود ، و در اين جا بعض شكافهاي عميق در زمين ، و چندين نخل ها و اشجار از كمر شكسته ، يا در رمل فرو رفته ديديم ، و از جمال ها استفسار كردم گفتند : سيل اينطور كرده و « عوان » نام جمال حكايت كرد كه دو سال قبل يك قافله هزار نفري ، از حجاج « جاوه » و « هند » و « مغاربه » در اينجا نزول كردند ، كه من نيز در آن قافله بودم . اول غروب صداي رعد و برق مهيبي بلند شد و باران سختي آمد ، به فاصله يك ساعت سيل عظيمي از كوه

215

سرازير شد و در قافله افتاد ، و هركس توانست در تاريكي شب خود را به دامنه كوه رسانيد ، من با چند نفر جمال ديگر ، و بعضي حجاج نجات يافتيم صبح كه پائين آمديم ديديم كه تمام حجاج و شترها و شقدفها و اثاثيه و بارها را يا آب برده ، و يا به زير رمل ها مدفون كرده و فقط پنجاه شصت نفر باقي مانده بودند .

قبر حضرت ابي ذر

امروز جمعي از اعراب ، نان و خرما و هندوانه و توتون و حناي فراوان و روغن بليسان خيلي ارزان در دست گرفته و در قافله مي گشتند و مي فروختند ، و از قرار نقل جمال ها ، در اين حدود سي چهل مزرعه و آبادي است ، كه جملگي آنها را « وادي الصفراء » مي گويند ، و نيز در اين حدود آبادي هاي ديگر هست كه آنها را « وادي الحمراء » مي نامند و يكي از آنها موسوم به « حمراء » است ، و نيز در يك فرسخي اين محل ، قبر « حضرت ابي ذر ( عليه السلام ) » است ، كه من از جمال ها خواهش كردم قافله را از آن جا عبور بدهند تا زيارت آن بزرگوار را بنمائيم ، گفتند ممكن نيست و « آقا سيد جعفر » حمله دار وعده كرد با قاطر سواري خودش مرا به زيارت ببرد ، امروز و امشب تمام حمله دارها با حجاجي كه در حمل آنها بودند ، مشغول محاسبه تفريق حسابهاي خودشان بودند و تمام نشد ، و شب را لنگ كردند . حمله دارها گفتند ما همه ساله اينجا با حاجي هاي كم اعتبار تفريق حساب مي كنيم ، و مطالبات و حقوق خود را بهر سختي كه باشد مي گيريم ، زيرا كه دو روز مانده است به « يَنْبُع » ، و همين كه مسافر به كنار دريا رسيد مي تواند بهر وسيله خود را از چنك ما خلاص كرده به يك طرفي برود ، معلوم شد لنگ امشب به تقاضاي حمله دارها بوده است .

216

مطالبات حمله داران

امروز شنبه سوم صفر ، مطابق « بيست و پنجم ميزان » ، صبح زود بهر سختي و داد و فريادي بود ، حمله دارها مطالبات خود را از ضعفاي حجاج گرفتند ، بعد مسموع شد كه « شيخ محل » اجازه عبور به قافله نداده ، مطالبه « خاوه » و حق العبور مي كند ! بعد از صحبت هاي زياد ، مقومين حمله دارها رفتند و پس از ساعتي برگشته ، مابين خود پول جمع كرده و بردند ، و تقديم شيوخ محل نمودند و اجازه عبور گرفتند ، اين صورت ظاهر قضيه بود ، ولي از باطن اين گونه امور و اين صورت سازي ها كسي سر در نمي برد .

در هر حال اشتغال « حاج سيد جعفر » باعث محرومي ما از زيارت قبر « حضرت ابي ذر » گرديد ، و قافله براي سه ساعت به غروب مانده حركت كرد ، و مقارن غروب رسيديم به يك قبرستان ، كه چهارطاقي بزرگي در آن بود ، از قرار قول جمال ها قبر « ابوعبيدة بن الحارث » ابن « عم رسول الله ( صلّي الله عليه وآله ) » است .

بدر و حنين

اين اراضي كه ما از آن مي گذشتيم موسوم به « بدر » است كه غزوه معروف « بدر » در آن واقع شده ، اراضي « حنين » را هم گفتند در همين نزديكي هاست ، مقارن غروب رسيديم به يك راه سرازير و سنگلاخ و پرپيچ و خم ، كه تا دو سه ساعت به زحمت و وحشت زياد از آن مي گذشتيم ، بالأخره ساعت شش از شب گذشته ، رسيديم به منزلگاه و در چادرها استراحت نموديم .

217

بئر سعيد

يكشنبه چهارم صفر ، مطابق « بيست و ششم ميزان » ، منزلگاه امروز ما موسوم به « بئر سعيد » است كه داراي آبادي مختصري است ، و هواي لطيف و خنكي دارد ، اول ظهر از آنجا حركت كرده رانديم ، و به همان نسبت كه پيش مي رفتيم كوهها كوتاهتر مي شد ، و متدرجاً مبدل به تل هاي خاكي گرديد . و اول غروب جاده به كلي صاف و مسطح شد ، و وارد صحراي شن زاري شديم ، و از نصفه هاي شب هوا متدرجاً مرطوبي و حبس ، و مسلم گرديد كه به يَنْبُعْ و سواحل دريا نزديك شده ايم .

يَنْبُع

امروز دوشنبه پنجم صفر مطابق « بيست و هفتم ميزان » ، صبح قبل از آفتاب پياده شده نماز خوانديم و مجدد سوار شده رانديم ، و يكي دو ساعت به ظهر مانده وارد شهر يَنْبُعْ شديم ، اين منزل اخير ما طويل ترين منازلي بود كه طي كرديم ، و مدت بيست و دو سه ساعت تمام ، سوار شتر بوديم و چون در « ينبع » ، خانه ها و منازل كثيف و عفوني است ، چادرهاي ما را در ميدان وسيعي كنار دريا زده بودند ، طرف عصر به تماشاي شهر رفتيم و آن طورها كه از كثافت و عفونت و كثرت مگس آن نقل كرده بودند نمي ديديم ، و جميع مايحتاج مسافرت از اجناس محلي و امتعه خارجه در آن موجود بود ، شب هواي لطيف و خنكي داشت و با كمال استراحت خوابيديم .

كشتي سويسي

امروز سه شنبه ششم صفر مطابق « بيست و هشتم ميزان » ، از صبح تا

218

عصر هوا به غايت گرم و عفن و حبس بود ، اگر گاهي نسيمي ميوزيد از دريا به ساحل بود ، و مايه ازدياد رطوبت هوا مي شد ، و تمام اثاثيه و لباس هاي ما خيس شده بود ، و افسوس داشتيم كه چرا در شهر منزل نگرفتيم ، و از طرف عصر نسيم از ساحل به دريا وزيدن گرفت ، و متدرجاً هوا خنك و خشك و آزاد گرديد ، نزديك غروب مدتي در لب دريا تماشا مي كرديم ، ماهي هاي بزرگ و كوچك بسياري در آب بود كه در نهايت قشنگي و ظرافت بودند ، و سطح بدن آنها به الوان مختلفه مخطط و منقط بود ، و به علاوه آن قدر حيوانات كوچك با رنگهاي گوناگون و اشكال عجيبه و صور غريبه لابلاي سنگهاي ساحل بود ، كه انسان از تماشاي آنها سير نمي شد ، چندين باب قهوه خانه هم در ساحل دريا ساخته بودند كه منظرگاه خوشي داشت .

اوّل شب گفته شد كه يك كشتي براي روز شنبه از « سويس » مي آيد ، كه به « جده » برود ، حمله دارها رفتند و بليط خريداري كردند ، دو ساعت از شب گذشته تلگرافي از « جده » رسيد كه « جهاز همايون » حركت كرد و فردا به « يَنْبُعْ » مي رسد كه حجاج را به جده حمل نمايد ، حمله دارها با كمال عجله بليط هاي كشتي « سويسي » را برده پس دادند ، و بليط « كشتي همايون » گرفتند ، « كشتي همايون » همان جهازي است كه در شهر « كراچي » ما را جا گذاشت ، و به شرحي كه ذكر شد حركت به « جده » كرد و چون بارگير جهاز مزبور هزار نفر بيش نيست ، و عده قافله ما از دو هزار نفر متجاوز بود ، مدتي گفتگو و مشاجره بين حجاج و حمله دارها درگرفته بود ، و بالأخره چون در اين مورد اختيار از دست حجاج خارج است و مسافت « ينبع » تا « جده » يك روز بيش نيست ، حجاج تماماً حاضر به رفتن با همان جهاز شدند .

219

جهاز همايون

امروز چهارشنبه هفتم صفر مطابق « بيست و نهم ميزان » ، صبح كه از خواب ناراحت برخاستيم ، تمام لباس و اثاثيه خود را خيس ديديم ، مثل آن كه آن را در آب فرو برده و درآورده اند ، نزديك ظهر « جهاز همايون » رسيد و در ساحل لنگر انداخت ، و فوراً تمام حجاج به جنبش آمده و يك دفعه مشغول جمع آوري اسباب و حمل آن به اطاق هاي كشتي شدند ، و به واسطه گرمي هوا و تزاحم دو سه هزار نفر جمعيت كه مي خواهند بر يكديگر سبقت بگيرند ، خيلي صدمه به مردم وارد آمد ، و همين كه قريب نصف حجاج با اثاثيه در قايق ها جاي گير شدند ، يك نفر « هندي » از جهاز به ساحل آمد و گفت زحمت نكشيد ، امروز كشتي بايد محمولات خود را كه متعلق به حكومت است پياده كند ، و نوبت سواري شما فردا است ، بيچاره مردم مجدداً برگشته در خانه ها يا صحرا منزل گرفتند ، ما هم برگشته در بالاخانه منزل كرديم ، و هرچند امروز صدمه كشيديم ، لكن خنكي و خشكي و تميزي منزل رفع خستگي كرد ، و به خواب راحتي رفتيم .

امروز پنجشنبه هشتم صفر مطابق « سي ام ميزان » ، از سحر حجاج اثاثيه خود را در قايق ها جا دادند ، و يك ساعت از آفتاب گذشته اجازه سوار شدن از طرف « كاپيتان » داده شد ، و تا ظهر مردم مشغول سوار شدن بودند و خيلي صدمه ديدند . يك نفر هم در آب افتاد و غرق شد ، و در تمام قسمت هاي كشتي از خن و سطحه و عرشه آنقدر جمعيت جا گرفته و پهلو به پهلوي همديگر نشسته بودند ، كه محل عبور و مرور بلكه مجال تنفس نبود ، و جاي ما در عرشه مقدم كشتي و نسبتاً خوب بود ، مقارن ظهر جهاز حركت كرد و ما به واسطه ارتفاع مكان و عدم ازدحام جمعيت ، هواي لطيف و نسيم خنكي داشتيم ، و به واسطه صدمات و خستگي از اول

220

شب استراحت نموده خوابيديم .

جــده

امروز جمعه نهم صفر مطابق « اول عقرب » ، ^{( 1 )} از صبح سواحل « جده » نمودار شد ، و قريب سه ساعت از آفتاب گذشته كشتي در كنار ساحل رسيد و لنگر انداخت . تمام مسافت از « ينبع » تا « جده » را كه شتر در خشكي شش روزه مي پيمايد ، كشتي در دريا مدت بيست ساعت طي كرد ، و به مجرد توقف كشتي تمام مسافرين اثاثيه خود را ، با طناب در قايق ها ريخته ، و خود از نردبان پياده شده به ساحل شتافتند .

ما هم به نوبه خود توسط قايقها از آب هاي كم عمق و رنگارنگ ، و خطوط پرپيچ و خم كه مخصوص ساحل « جده » است عبور كرده ، در خشكي پياده شديم و چون دو شهر « يَنْبُعْ » و « جده » هر دو متعلق به يك حكومت است ، ديگر ما را تفتيش گمركي نكردند ، و فقط از هر نفري پنج قروش بابت كرايه قايق گرفتند ، و از خصايص « جده » اين است كه تمام قايق ها متعلق به دولت و يا در كنترات دولت است ، و كرايه را مأمورين گمرك از مردم مي گيرند و قايق بانها حق اخذ كرايه ندارند ، و مثل قايق بانهاي سواحل ديگر آزاد نيستند .

باري از گمرك خانه به زودي خارج و در شهر رفتيم ، و يك دستگاه بالاخانه بزرگي در طبقه چهارم عمارتي كرايه كرديم به قيمت سه ليره ، تا هر موقعي كه در « جده » توقف خواهيم نمود ، و سايرين منازل خود را
روزانه اجاره كردند ، اتفاقاً بيست روز در « جده » معطل و به انتظار ورود

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ هشتمين ماه فلكي مطابق با آبان ماه .

221

كشتي امرار ايام نموديم .

بيست روز در جدّه

و چون قضاياي روزانه نداشتيم من شرح گذران اين بيست روزه ايام توقف را ، با بعضي مطالب در ضمن چند جمله يادداشت نمودم :

اولا : روز دوم ورود ما به « جده » « كشتي همايون » مسافر سوار كرده به طرف « بمبئي » حركت نمود ، و ما به خيال آن كه بليط دو سره كشتي نوراني داريم آسوده نشسته بوديم ، در حالتي كه بعد معلوم شد هر دو كشتي متعلق به يك كمپاني است ، و بعضي همان بليط كشتي نوراني را با بليط « كشتي همايون » تبديل كرده سوار شدند و رفتند ، و دو روز بعد كشتي موسوم به « كويت » رسيد ، و بليط فروخته مستقيماً رفت ، و ما چون بليط دو سره داشتيم و مجبوراً بايستي به « بمبئي » برويم باز هم مانديم ، و جمعاً به قدر يك هزار نفر حجاج باقي ماند ، و از آن به بعد چندين كشتي آمد و رفت كرد ، لكن جملگي خط سيرشان « اروپا » و « هند » يا بالعكس بود و توقف مي كردند .

هرچند هواي « جده » نسبت به دو ماه قبل كه ما به آن وارد شديم ، خيلي خنك تر و كم عفونت تر و شهر كم جمعيت تر و ارزاق فراوان تر بود ، معهذا به واسطه رطوبت هوا و دل تنگي ، و انتظار رسيدن جهاز براي معاودت به وطن هر ساعتي بر ما يك روز مي گذشت ، و تمام حجاج ملول و غمگين و افسرده بودند و غالباً مبتلا به تب مخصوصي شدند كه دو سه روز طول مي كشيد و قطع مي شد ، براي رفع دل تنگي و جهت تأنس و تجمع ، و به مناسبت ماه صفر اغلب حجاج روضه خواني هاي خصوصي دو سه روزه در منازل خود برپا ، و رفقاي راه را دعوت مي كردند ما هم به

222

نوبه خود ايام اربعين در منزل ، مجلس عزاي باشكوهي منعقد نموديم و
قسمت هاي ديگر را به گردش بازار يا تماشاي ساحل يا زيارت « حضرت حوا » صرف شد .

ثانياً ميوه جات و ارزاق كه دو ماه قبل كمياب و گران قيمت بود ، اين ايام وفور داشت و نسبتاً ارزانتر شده بود ، نان هاي لواش خوب و پنيرهاي « مكي » اعلي ، و گوشت هاي صحيح و مرغ هاي فراوان ، و هندوانه و گرمك و انار و ليمو و پرتقال و بادمجان و به هاي درشت شيرين و ساير چيزها يافت مي شد ، و نيز آب مكينه يعني آبي كه توسط ماشين ، مواد تلخ و شور آن را تجزيه و خارج كرده اند موجود بود ، و هر چيليك ^{( 1 )} آن را ، كه سه چهار من تبريز مي شد به قيمت پنج قروش مي فروختند ، در حالتي كه سابق اين ارزاق و ميوه جات وجود نداشت ، و يا كمياب بود و آب آشاميدني از همان آب بركه ها و يا چاهها بود كه بسيار بدمزه و متعفن و آلوده به كثافات بود .

قبر حوّا

ثالثاً قبر « حضرت حوا » كه اغلب روزها به زيارت آن مي رفتيم ، در سمت شرقي در خارج شهر واقع است ، و دور آن قبرستاني است كه از همه طرف محاط و محدود به ديوار مي باشد ، طول خود « قبر حوا » موافق علاماتي كه گذاشته شده ، و مطابق قدم شمار ، يكصد و چهل ذرع است ، و سه مسجد با بقعه در نقاط سر و ناف و پا ساخته شده ، و دور تا دور قبر به طول مزبور و به عرض دوازده ذرع ديوار كوتاهي گذاشته اند ، كه مانع از عبور و مرور به روي قبر باشد ، و بر طبق اين علاماتي كه مشاهده مي شود

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ از روسي گرفته شده به معني حلب بزرگ كه در آن روغن يا چيز ديگري ريخته مي شود .

223

پا به طرف شمال و سر به جانب جنوب است ، و به اصطلاح جنازه را رو به مشرق و قبله دفن كرده اند ، زيرا كه « مكه معظمه » درست در سمت مشرق « جده » واقع است ، حالا ديگر از صحت اصل دفن « حضرت حوا » در اين نقطه ، و مطابقت طول مزبور با قامت آن حضرت ، و وجود خانه « كعبه » و « مسجدالحرام » در آن زمان ، و وجوب مواجهه روي بيت با آن ، من به كلي بي اطلاع و بي خبرم .

رابعاً در ايام توقف « جده » كتاب تاريخ مكه موسوم به « الإعلام بأعلام بيت الله الحرام » كه در « مكه معظمه » خريدم ، و از تمام تغيير و تبديلات و احداثات كه در ابنيه « مسجدالحرام » و آثار مجاوره آن در هر زمان روي داده بحث مي كند ، تحت مطالعه من در آمد و به يك سلسله اطلاعات مفيده برخوردم ، كه با عدم ضرورت ترجمه تمام آن لازم دانستم يك قسمت بسيار مختصري از آن را ترجمه ، و در اين اوراق كه صورت يك سفرنامه به خود گرفته است يادداشت نمايم .

ترجمه كتاب

راجع به « مسجدالحرام » ، زماني كه حضرت « ابراهيم خليل » ـ علي نبيّنا و آله و عليه السلام ـ بناي خانه « كعبه » را نمود ، اطراف و حول و حوش آن ابداً معمور و مسكون نبود ، متدرجاً اعقاب آن حضرت و بعضي قبائل و عشاير قديمه آن سرزمين ، شروع به مجاورت و سكونت در آنجا نمودند ، لكن از نقطه نظر حرمت « بيت الله » ، خانه ها و منازل خود را مجاور و متصل به حرم نمي ساختند ، و منازل آنها با « كعبه » خيلي فاصله داشت ، تا آن كه « قصي بن كلاب » كه يكي از اجداد « حضرت رسول ( صلّي الله عليه وآله ) » و در زمان خود رئيس قوم و شيخ قبيله و حافظ حرم بود امر نمود ، كه تمام عشيره و

224

بستگان آن جناب منازل دوردست را ترك گفته ، و در مجاورت حرم
خانه ها بنا نمايند ، براي آن كه از امنيت و احترام « كعبه » بهتر استفاده كرده ، و از حملات و هجوم دشمنان خود نيكوتر در امان باشند ، امر آن جناب به فوريت انجام گرفت و « مكه » عنوان شهريتي پيدا كرد ، و روز به روز آبادتر و معمورتر و پرجمعيت تر شد ، و عده زائرين « بيت الله » سال به سال زيادتر گرديد ، و حال به همين منوال بود تا ظهور دين مبين اسلام .

و چون « خليفه ثاني » در سال هفدهم از هجرت به حج رفت ، مشاهده نمود كه اطراف « كعبه » چند ذرع كه براي مطاف زائرين باقيمانده ، تماماً خانه هاي كوچك و كوچه هاي تنگ و پرپيچ و خم است ، و مسلمين كه عده آنان روز بروز افزوده مي شود براي اعمال حج و عمره در نهايت سختي و زحمت و مشقت افتاده اند ، لهذا چند باب خانه از مجاورين خريده ، حريم حرم نمود ، و جمعي كه به فروش رضايت ندادند خانه هاي آنها را عُنْفاً ^{( 1 )} گرفته منهدم كرد ، و قيمت آن را در « كعبه » امانت گذاشت ، تا متدرجاً به صاحبانش ايصال گرديد ، سپس « خليفه ثالث » در سنه بيست و ششم هجري به همان ملاحظات ، چندين باب خانه ديگر را به رضايت يا به عنف خريداري كرده منهدم نمود ، و اطراف « كعبه » يك صحن وسيع غيرمنظمي تشكيل شد كه از اطراف ، آن را به ديوار كوتاهي محصور نمودند .

و « عبدالملك بن مروان » در سنه نود و پنج هجري ، بار ديگر بر وسعت صحن مسجد افزود ، و ديوارهاي آن را مرتفع نمود ، و در اطراف
آن سرادقات يعني شبستانها برپا كرد ، كه ستون هاي آنرا از بلاد بعيده وارد

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ به زور .

225

كرده بود ، و در سنه يكصد و سي از هجرت ، « خليفه عباسي ابوجعفر
منصور » خانه هاي زيادي خريداري و منهدم كرد و داخل مسجد نمود ، و وسعت مسجد را دو برابر سابقش نمود ، و در سنه يكصد و شصت هجري « المهدي » پسر « منصور عباسي » كه متصدي امر خلافت شده بود به حج رفت ، و بر وسعت مسجد از طرف اعلي و اسفل افزود ، و خليفه مزبور همين كه در سنه يكصد و شصت و چهار ، بار ديگر به حج رفت مشاهده نمود ، كه حدود مسجد بسيار غيرمنظم است ، و كعبه در وسط مسجد واقع نيست ، معماران و مهندسين زبردست را طلبيده ، يك نقشه مربع و منظمي تهيه كردند كه « كعبه منوره » در وسط حقيقي آن واقع بود ، به اين هم قناعت نكرده امر كرد مطابق اين نقشه ، بالاي بام ها ميخ كوبي و ريسمان كشي نمودند ، و خود بالاي « كوه ابوقبيس » رفته تماشاي وضعيت خارجي نقشه مزبور را نموده ، امر كرد تمامي بناهاي مسجد و خانه هائي كه داخل نقشه واقع مي گرديد ، و يك قسمتي از « مسعي » را هم شامل بود خراب و منهدم نمودند ، و « مسعي » را هم عقب تر بردند ، و دور تا دور مسجد سرادقات ^{( 1 )} و شبستانها و ابواب به شكلي كه هنوز باقي است بنا كردند .

مؤلف كتاب در اين جا مي گويد : با آن كه تمام موثقين از علماء و مورخين ، اين قضيه را نوشته اند ، هيچيك متعرض اين نشده اند كه سعي كردن در « مسعائي » كه زمان « پيغمبر » نبوده غير مكفي ، و بالنتيجه موجب بطلان حج خواهد بود .

بعد مؤلف مزبور كه خود از علما است به وجوهي ، اشكال مزبور را رفع مي كند ، كه يكي از آنها عدم تغيير تمام « مسعي » ، و بقاء قسمت عمده

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ خيمه ، سراپرده .

226

آن مي باشد و با آن كه اموالي كه « المهدي » در آن سال صرف مسجد كرد و بنا ناتمام ماند ، و سال بعد اموال ديگري از « عراق » فرستاد كه به مصرف رسيد ، باز هم بناي مسجد تمام نشد و خليفه فوت گرديد ، و پسرش « الهادي » ، همين كه به مسند خلافت مستقر شد ، در حدود سنه يكصد و هفتاد هجري ، نواقص مسجد را تكميل و بناي آن را به انجام رسانيد ، و تجملات و ظاهرسازي آن را به طريق بسيار قشنگ و باشكوهي تمام نمود ، و در سنه دويست و هفتاد و دو هجري ، شبستان جانب غربي مسجد ، به واسطه سقوط يك باب خانه مرتفعي به روي آن منهدم شد ، و به امر « خليفه الموفق بالله » كه ملقب به « الناصر لدين الله » نيز بود تعمير و مرمت گرديد ، و در سنه دويست و هشتاد هجري « المعتضد بالله عباسي » ، « دارالندوه » را كه از قديم الايام « مجلس شوراي اشراف » و « شيوخ قريش » و در جانب شمالي مسجد بود ، منهدم و جزو مسجد كرد .

و در سنه هشتصد و دو هجري ، حريق عظيمي در « مكه » روي داد ، كه به مسجد نيز سرايت و يك ثلث آن را منهدم كرد ، و به امر « فرج بن برقوق بن قانصوه دوم » پادشاه چركسي صورت تعمير گرفت .

راقم گويد : « چراكسه » جمعي از مماليك ترك « چركسي » بودند كه در دربار سلاطين « ايوبيين مصر » خدمت مي كردند ، و متدرجاً زمام امور مملكتي را به دست گرفتند ، تا بالأخره به سلطنت « مصر » و « حجاز » نائل شدند ، و مدت سلطنت آنها نزديك به يكصد و چهل سال از سنه هفتصد و هشتاد و چهار ، تا سنه نهصد و بيست و سه طول كشيد ، و به دست « سلطان سليم عثماني » منقرض گرديدند .

و در سنه هشتصد و بيست و شش هجري « ملك الأشرف برسبا » ، كه معروفترين و هشتم پادشاه « چركسي » است ، در ضمن چندين اقدامات

227

خيريه از ساختن « مسجد مطهّر نبوي » در « مدينه » ، و ساختن
« مسجد خيف » ، و تأسيس مدارس و غيره ، تعميرات كلي در « مسجدالحرام » نموده ، و سنگ فرش تمام مسجد را تبديل و عوض كرد ، و شرح تعميرات و خدمات خود را ، به روي سنگي در داخل « كعبه منوره » منصوب نمود ، كه هنوز باقي است .

و در سنه نهصد و نوزده هجري « ملك الأشرف قانصوه الغوري » كه وي نيز از پادشاهان « چركسي » است ، در ضمن اعمال خيريه از ساختن حصار شهر « جده » و غيره وضوخانه ( ميضاة ) بزرگي در كنار مسجد ساخت ، و اقدام به ترخيم « حجر اسمعيل » نمود ، يعني تمام حجر شريف را ، با سنگ هاي مرمر قيمتي كه هنوز باقي است مفروش و مزين كرد ، و در سنه نهصد و هفتاد و نه هجري « سلطان سليم عثماني » ، پس از حريقي كه در « مسجدالحرام » و « مكه » روي داده بود ، تعميرات كلي در مسجد نمود ، و سنگ فرش فعلي مطاف از او است ، و وضوخانه خيلي عالي با شيرهاي آب بنا كرد ، و جانب شرقي و جنوبي مسجد را تعمير و تزيين نمود ، به علاوه آب به موضع « تنعيم » رسانيد ، و چهار باب مدرسه در « مكه » احداث نمود ، و پس از فوت « سلطان سليم » فرزندش « سلطان مراد » ، در سنه نهصد و هشتاد و چهار هجري ، بناهاي پدر را كه ناقص مانده تكميل ، و دو طرف غربي و شمالي مسجد را نيز ساختمان و تعمير كرد ، و اسم اين دو پادشاه در تمام نقاط مسجد و ابواب و مناره ها ثبت گرديده است ، و در ضمن چندين ماده تاريخ كه براي ختم تعميرات مسجدالحرام يافتند ، اين عبارت « عمر سلطان مرادالحرم » ، كه يك مصراع از اشعاري است ، اصح و انسب واقع گرديد .