بخش 10

228

كعبه منوره

دوم راجع به « كعبه منوره » ـ زادهاالله شرفاً ـ ، پس از حذف و اسقاط اقوال و اخباري كه راجع به انهدام بناي « حضرت خليل » چندين بار ، و تجديد ساختمان « كعبه » چندين دفعه ، به دست « عمالقه » يا « جرهم » يا « قصي بن كلاب » يا « قريش » ذكر شده ، قدر جامع و مسلم آن است كه هرگونه تغييري كه در بناي « كعبه » داده شده باشد ، محققاً به روي اساس و بناي اوليه « حضرت خليل » بوده است ، زيرا كه خلاف آن را احدي ذكر نكرده ، و آنچه بعد از ظهور اسلام به آن مطلعم ، آن است كه « عبدالله بن زبير » ، پس از استيلاي بر « مكه » در سنه شصت و چهار از هجرت ، « كعبه معظمه » را به كلي منهدم كرده ، مجدداً به روي همان اساس سابق بنا نمود ، و نه ذرع بر طول آن از جانب شمال افزود يعني « حجر اسمعيل » را كه مدفن آن حضرت همان جا است ، جزء كعبه نمود و كف خانه را مساوي زمين قرار داد ، و دو درب در جانب شرقي و غربي دائر نمود ، كه از يكي داخل و از ديگري خارج مي شدند ، و « عبدالله بن زبير » كه مادرش « اسماء ذات النطاقين » دختر « ابي بكر » ، و بنابراين خواهرزاده « عايشه » بود ، اين عمليات را به استناد يك حديث نبوي ، كه به چند طريق از « عايشه » روايت شده نموده است و حديث مزبور اين است :

« لو لا إنَّ قومك حديثو عهد بالشرك لهدمت الكعبة فألزقتها بالأرض ، ولجعلت لها باباً شرقياً وباباً غربياً ، وزدت فيها ستّة أذرع من الحجر ، فإنّ قريشاً استقصرتها ، حين بنت الكعبة فإنْ بدا لقومك من بعدي أن يبنوه فهلمّي لأُريك ما تركوا منه ، فأراها نحواً من سبعة أذرع »

229

نويسنده گويد : اختلاف شش ذرع و هفت ذرع و نه ذرع گويا ناشي از مشابهت لفظي سته و سبعه و تسعه باشد ، كه نيز موجب اختلاف اعداد در روايات ديگر ، و تواريخ هم گرديده است .

و در سنه هفتاد و چهار هجري « حجاج بن يوسف ثقفي » به امر خليفه اموي « عبدالملك بن مروان » زيادتي « عبدالله بن زبير » را خراب كرد و « حجر اسماعيل » را به حال اول از « كعبه » خارج نمود ، و نيز درب غربي « كعبه » را مسدود و كف خانه را به قدر يك ذرع و نيم از زمين مرتفع كرد چنانچه هنوز به آن حال باقي است .

قرامطه

سوم : راجع به « حجرالأسود » ـ براي اطلاع از تغييري كه در « حجرالأسود » داده شده ، احوال « قرامطه » با نهايت اختصار در ضمن چند سطر ترجمه و نوشته مي شود :

« قرامطه » قومي بودند كه در اواخر قرن سيم ، و اوائل قرن چهارم از هجرت ظهور كردند ، و مؤسس سلسله آنها شخصي بود خوزستاني موسوم به « كرميته » ، كه به سبب تحريف و تعريب « قرمط » شده است .

اساس معتقدات آنها ، امامت و مهدويت « محمد بن عبدالله بن محمّد ابن اسمعيل بن جعفر الصادق » بوده ، و متدرجاً به حدود « بحرين » و « بصره » و « كوفه » و « يمن » و « حجاز » و « شام » استيلا و حكمراني يافتند ، و كراراً با « خلفاي عباسي » جنگيده غلبه مي كردند ، و از قتل و نهب ^{( 1 )} قوافل
و حجاج بيت الله كوتاهي نمي نمودند ، تا آن كه در سنه 317 هجري ،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ غارت .

230

« ابوطاهر قرمطي » در روز « ترويه » ^{( 1 )} با قشون جرار ^{( 2 )} فراواني بغتة ^{( 3 )} به « مكه »
وارد شده و به محض ورود ، شمشير در ميان طائفين و مصلين و محرمين و اهالي « مكه » گذارده ، مشغول قتل عام شدند و متجاوز از سي هزار نفوس را در « مسجدالحرام » و كوچه ها و خانه هاي « مكه » گردن زدند ، و سرهاي كشتگان را در « زمزم » و چاه هاي بركه هاي « مكه » ريختند ، و تمامي اموال و مكنت مردم را غارت نمودند ، و تمام اثاثيه و خزانه حرم را نيز بين خود تقسيم كردند ، و در روز چهاردهم « ابوطاهر » امر نمود كه سنگ « مقام » را كه در آن جاي پاي « حضرت خليل » بوده است از جا بكنند ، و چون يكي از خدام حرم آن را قبلا برده بود و مخفي كرده بود ، امر كرد « حجرالأسود » را از جاي درآورده ، حمل به « هجر » كه از نواحي « بصره » است نمودند ، و در « مسجد ضرار » منصوب نمودند .

« ابوطاهر » پس از يازده روز توقف در « مكه » ، به « هجر » رفت و آن را موسوم به « دارالهجرة » نمود ، و در نظر داشت كه زيارتگاه خلق را به آنجا انتقال دهد ، و چند بار خلفاء و اعيان زمان ، مبالغ گزاف طلا براي او فرستادند كه سنگ را به محل خود عودت دهد ، قبول ننمود ! تا آن كه به امر « خليفه فاطمي مصر » ، يا به جهات ديگر كه مختلف ذكر شده است ، در سنه 339 هجري در روز « عيد اضحي » ، « سنبر بن الحسين قرمطي » ، سنگ را به « مكه » آورده به جاي اولش نصب نمود و مي گفت : « قد اخذناه بقدرة الله ،
وأعدناه بمشيّـته ، وقد أخذناه بأمر ، ورددناهُ بأمر » و پس از مدت بيست و دو سال كه سنگ به جاي اولش اعاده شد ، آن را شكسته و در حلقه پيچيده

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ روز هشتم ذي حجّه .

2 ـ بي باك .

3 ـ ناگهاني .

231

يافتند ، سپس حجاج حرم چند سال آن را در « كعبه منوّره » مخفي كرده ، بالأخره توسط زرگرهاي بامهارت آن را در يك حلقه بزرگي از نقره گذاشتند ، به قسمي كه قطعات آن از جدا شدن و تفرق محفوظ گرديد ، و در محل اولش به طور استحكام منصوب شد ، به همان حالتي كه تا امروز باقي است .

قنات زبيده

چهارم : راجع به قنات زبيده .

چون آب آشاميدني در « مكه » منحصر بود به آب باراني كه در گودال ها جمع مي شد ، و غالباً كثيف و متعفن بود و آن هم كفاف از تمام مردم ، خاصه در موسم حج نمي نمود ، و از اين جهت « حجاج بيت الله » در نهايت شدت و زحمت و سختي بودند ، و بسا اوقات كه دسته دسته مردم از عطش هلاك مي شدند .

« زبيده » دختر « ابوجعفر منصور » زوجه « هارون الرشيد » ، در حدود سنه 180 هجري ، مهندسين و مُغنّيان ماهر به « مكه » فرستاد ، كه به هر وسيله و به هر قيمتي كه هست از اطراف ، آب شيرين و گوارائي به
« مكه » برسانند ، و مأمورين مزبور پس از طراحي و دقت كامل ، اراضي « حنين » را كه در طريق « طايف » واقع ، و غزوه معروفه « حنين » بدان منسوب است تحت نظر گرفته ، و آب آن را كه صرف مزارع و باغاتي
چند مي شد ، توسط مجراهاي تحت الجبالي به « مكه معظمه » رسانيدند ، و در طرفين اين قنات هر كجا گودالي ديدند كه قابليت جمع آب باران
دارد ، چاهي كنده و به قنات اتصال دادند كه آب باران نيز كمكي به آب
« حنين » بنمايد .

232

سپس به واسطه عدم كفايت « عين حنين » ^{( 1 )} و ضرورت ايصال ^{( 2 )} آب 2به عرفات ، كوهستان ييلاقي ديگري را در نظر گرفتند ، كه آب خوشگوار آن را به « عرفات » برسانند ، و كوهستان مزبور عبارت از « جبل نعمان » بود كه موضوع تشبيب ^{( 3 )} و تغزلات ^{( 4 )} عشاق و شعراي عرب بوده است ، و آب « جبل نعمان » را نيز كه به مصرف سقايت مزارع و باغات مي رسيده ، به همان دستور مسطور ، از مجاري تحت الجبالي به « عرفات » رسانيد ، و اين آب از « عرفات » گذشته ، مي رسد به « مشعرالحرام » در دامنه « جبل الرحمة » ، بعد مي رود به « مزدلفه » و از آنجا دور زده در پشت كوه « مني » مي ريزد در چاهي كه موسوم به « بئر زبيده » است ، و امروز « عين حنين » و « عين نعمان » ، هر دو به « قنات زبيده » تعبير مي شود ، كه معادل يك مليون و هفتصد و پنجاه هزار مثقال طلا صرف احداث آن شده است ، و چنانچه طلا را مثقالي سه تومان قيمت بگذاريم ، اين مبلغ متجاوز از ده كرور تومان پول امروزه ايران ما مي شود ، و هرچند صرف چنين مبلغ هنگفتي جهت احداث دو رشته قنات به نظر ، مايه تعجب و بهت آور مي باشد ، لكن كسي كه گردش مجراي مزبور را در زير كوههاي سخت ديده باشد ، و فكري در چگونگي ثقب و حفر آن ، با فقدان اسباب و آلات در آن زمان نموده باشد ، ابداً تعجبي نخواهد داشت .

عجيب تر آن است كه مباشرين و متصديان ، چون صورت مخارج و مصارف قنات مزبور را در « بغداد » به خدمت « زبيده » رسانيدند ، به دون

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ چشمه حنين .

2 ـ رساندن .

3 ـ ياد جواني كردن ، آوردن ابياتي از عشق و جواني يا وصف طبيعت در اوّل قصيده .

4 ـ اشعار عاشقانه .

233

هيچ گونه رسيدگي و دقتي گفت « تركنا الحساب ليوم الحساب ؛ فمن بقي عنده شيء من بقية المال فهو له ، ومن بقي له شيء عندنا أعطيناه » .

و چون غبار و خاك هميشه در « قنات زبيده » مي ريزد و موجب سد آب مي شود ، هميشه بايد آن را پاك و به اصطلاح لايروبي كرده ، و در ازمنه مختلفه چندين نفر از « خلفاي عباسي » و « سلاطين چركسي » و « عثماني » ، خصوصاً زوجات و صباياي آنها ، اقدام به بنّائي و تعمير « قنات زبيده » نموده اند ، و نظر به فقدان اين گونه وسائل در اين زمان ، امسال در « مكه معظمه » ، انجمن مخصوصي تأسيس شده بود كه بوسيله جمع كردن اعانه از اهالي و زائرين ، اقدام به لايروبي قنات مزبور بكنند .

اين بود مطالبي كه جسته جسته ، در ابواب طولاني كتاب « الاعلام باعلام بيت الله الحرام » تحت نظر من آمد ، و با صرف نظر از قسمت هاي غير مهم آن ترجمه ، و در اين اوراق براي يادداشت درج نموديم ، و اين بود حالت امروزه « قنات زبيده » كه بدان اشاره شد .

وضعيّت مسجدالحرام و كعبه

اما در خصوص وضعيت حاضره « مسجدالحرام » و « كعبه منوره » چون مؤلف كتاب مزبور ، خود معاصر با « سلطان مراد عثماني » بوده است ، و از سنه 984 به بعد ، اطلاعاتي اظهار نكرده رجوع به كتاب « خلاصة الكلام في بيان امراء البلد الحرام » نمودم ، كه نيز در « مكه معظمه » ابتياع شد ، و تاريخ « مكه » را به سال 1304 هجري ، در زمان شرافت « شريف عون » و سلطنت « سلطان عبدالحميد » ختم كرده ، و مكشوف گرديد كه در خلال اين سيصدساله اخيره ، تغييراتي كلي در وضعيت و بناي « مسجدالحرام » و « كعبه » داده نشده ، و فقط جزئي تعميرات و مرمت هائي در آن صورت

234

گرفته ، موافق آنچه امسال مشاهده نموديم .

از سنه 1304 تا اين زمان ، كه قريب سي و پنج شش سال مي شود ، نه تغييرات اساسي و نه تعميرات مهمي در مسجد به عمل نيامده ، بنابراين بايد گفت « كعبه » امروزه با همان بناي « عبدالله بن زبير » است ، كه قسمت شمالي آن را « حجاج بن يوسف » منهدم ، و پس از اخراج و تجزيه « حجر اسمعيل » بنا نموده ، و وضعيت حاضره « مسجدالحرام » همان وضع و اساس است كه « المهدي خليفه عباسي » ، شالوده آنرا ريخته و بنا نموده ، و فرزندش « الهادي » آن بنا را به اتمام رسانيده ، و « سلطان سليم » و « سلطان مراد عثماني » ، خرابي هاي همان بنا را كه از حريق حاصل شده بود تجديد و تعمير نموده اند .

كشتي شجاع

چهارشنبه بيست و هشتم صفر مطابق « هيجدهم عقرب » ، پس از بيست روز معطلي و توقف در « جده » به شرحي كه گذشت ، بالأخره ديروز كشتي موسوم به شجاع ، وارد ساحل گرديد ، و چون متعلق به همان كمپاني « حجاز نوراني » بود ، بليط هاي ما را برده تبديل كردند و بليط « كشتي شجاع » گرفتند ، و امروز از اول آفتاب حجاج شروع به گذشتن از گمرك خانه و سوار شدن به قايق ها ، و جاي گرفتن در كشتي نمودند ، و هرچند مأمورين گمرك خيلي مزاحمت جهت جلوگيري از حمل مسكوكات طلا مي كردند ، چون ما در عقب همگي و آخر كار حركت كرديم ، بدون هيچ صدمه و زحمتي از گمرك خانه گذشته ، و توسط قايق ها به كشتي سوار شديم ، و براي سه ساعت به غروب مانده ، كشتي صداهاي مهيبي بلند كرده به حركت افتاد ، و متدرجاً آثار و علائم شهر « جده » از نظر

235

دور و ناپديد شد .

موافق آنچه صاحب كتاب الاعلام باعلام بيت الله الحرام نوشته ، بندر شهر « مكه » در قديم الايام قصبه اي بوده است موسوم به « شعبيه » ، و در سنه بيست و شش هجري « خليفه ثالث » كه به زيارت بيت الله رفت ، بندر مزبور را انتقال به محل دفن « حضرت حوا » نمود ، كه متدرجاً آباد و معتبر و موسوم به « جده » گرديد و بندر سابق متروك و منهدم شد .

عزاداري در كشتي

پنجشنبه بيست و نهم صفر مطابق « نوزدهم عقرب » ، چون جاي ما را در خن گرفته بودند ، و شب گذشته ناراحت بوديم ، امروز كاپيتان را ملاقات كرده ، جاي بسيار خوبي در قسمت مقدم كشتي براي ما تهيه كرد ، و از هر نفري قرار شد پانزده روپيه به عنوان تعارف بگيرد ، اين محل كه در مواقع فوق العاده مخصوصي و مرضي ^{( 1 )} است ، به شكل يك سالن و تالار مسقفي است ، كه از دو طرف داراي دربهاي زيادي است كه به دريا نگاه مي كنند ، و بسيار ظريف و قشنگ ساخته شده است ، و به واسطه درهاي فوق العاده ، هواي خيلي لطيف و متجدد و خنكي دارد .

امروز و امشب به مناسبت ليله جمعه ، و به مناسبت ديروز كه روز شهادت « حضرت مجتبي » و رحلت « حضرت رسول ( صلّي الله عليه وآله ) » بود ، و ما مجال عزاداري نكرديم ، مجلس عزاي باشكوهي تشكيل نموده ، و از رفقاي حجاج هم دعوت كرديم ، و عزاداري خوبي به عمل آمد و جناب « حاج شيخ عباسعلي خراساني » ما را مستفيض نمودند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ مورد رضايت است .

236

قريه قمران

امروز جمعه غره ربيع الاول مطابق « بيستم عقرب » ، صبح رسيديم به قريه « قمران » كه معمولا محل قرنطين است ، و كشتي توقف كرد و يك نفر « دكتر انگليسي » به بالا آمد ، و مسافرين را معاينه نمود ، و چون آثار ناخوشي ملاحظه نكرد اجازه حركت داد ، ضمناً طراده چي ها ، و قايق چي هاي قمراني ، مقدار كثيري ماهي و گوسفند به پاي كشتي آورده به مسافرين فروختند .

لفظ « قرنطين » ، محرف و معرب « كارنتين » است ، كه به فرانسه به معني چهل وچله است ، و چون مدت توقيف مسافرين ، براي جلوگيري از سرايت امراض عمومي ، در قديم چهل روز بوده است ، اين عمل را كارانتين ناميده اند كه به سبب تعريب قرنطين شده است .

باري پس از دو ساعت توقف در ساحل « قمران » كشتي به حركت افتاد ، و از « باب اسكندر » خارج شده وارد « خليج عدن » گرديد ، و چون خليج مزبور متصل به « اقيانوس هند » است ، مقدمات تلاطم و انقلاب دريا شروع شد و موجب سرگيجه و انقلاب حال مسافرين گرديد .

باب المندب

باب اسكندر « تنگه بغازي » است كه « بحر احمر » ، يعني « درياي جده » را به « خليج عدن » و « اقيانوس هند » اتصال مي دهد ، و شمالا محصور به كوهستانهاي « يمن » است ، كه جزو آسيا است ، و جنوباً محدود به اراضي « سومالي » است كه قسمتي از « آفريقا » مي باشد ، و وجه تسميه اين « بغاز » ، به باب اسكندر چنانچه در اين حدود مشهور است نمي دانم چيست ، لكن در اصطلاح اهل جغرافي ، « بغاز » مزبور ، معروف به « باب المندب » است و

237

مناسبت آن را چنين نوشته اند كه : در ازمنه قديمه كه هنوز كشتي هاي بخار
اختراع نشده بود ، و كشتي هاي بادي جرأت نداشتند از سواحل زياد دور شده در وسط درياها عبور كنند ، مسافرين عرب همين كه از درياي آرام « جده » خارج ، و وارد « خليج عدن » و « اقيانوس هند » مي شدند يك درياي متلاطم و منقلب و موّاجي مشاهده كرده ، بناي شيون و فغان و زاري مي گذاشتند ، متدرجاً « بغاز » مزبور ، معروف به « باب المندب » گرديد « اي باب الندبة و البكاء » ^{( 1 )} . شب حالت دريا آرام گرفت و هوا قدري خنك شد و با كمال راحتي خوابيديم .

امروز شنبه دوم ربيع الاول مطابق « بيست و يكم عقرب » ، تا غروب كشتي در « خليج عدن » ، مابين دو قاره آسيا و آفريقا حركت مي كرد و از شمال و جنوب ، كوه هاي عظيمه دو قاره مزبور همه جا مشهود بود ، نزديك غروب در ساحل يسار ما ، چراغ هاي برق شهر كوهستاني « عدن » ، با يك شكوه و منظره جالب توجهي نمودار گرديد ، و نيز يك چراغ ساحل نماي چشمك زن ، از مسافات بعيده نمايان بود .

از ساعت حركت از « جده » تا وصول به « عدن » ، درست سه شبانه روز طول كشيد و در اين سه روزه ، ده پانزده كشتي به اشكال مختلفه ديديم كه از طرف « هندوستان » به جانب « اروپا » مي رفتند ، و تقويم هاي عربي و هندي ، امروز را اول ماه گرفته اند .

تلف شدن حاجيان

امروز يكشنبه سوم ربيع الاول ، مطابق « بيست و دوم عقرب » ، صبح كوه هاي جنوب از نظر غايب شدند ، و تا غروب كشتي مي رفت و كوه هاي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ درِ گريه و اشك .

238

شمالي متعلقه به « يمن » همه جا نمايان بود ، دريا هم نسبتاً آرام و هوا
خنك تر از روزهاي گذشته شده بود ، معذلك اين چندروزه روزي دو سه نفر از « حجاج هندي » و « جاوه اي » تلف مي شدند ، و جنازه آنها طعمه ماهيان دريا مي گرديد ، ولي مسافرين عجم بحمدالله همگي سالم بودند ، جهتش ظاهراً سابقه مريضي دسته اولي بود كه عموماً خيلي به كثافت و عفونت زندگي مي كنند .

امشب دريا در نهايت آرامي بود و به راحتي خوابيديم .

امروز دوشنبه چهارم ربيع الاول مطابق « بيست و سوم عقرب » ، تا شام كشتي در حركت و دريا آرام و هوا خنك و لطيف و سلسله كوه هاي شمالي همه جا مشهود بود .

گم كردن راه

امروز سه شنبه پنجم ربيع الاول مطابق « بيست و چهارم عقرب » ، طرف غروب كوه هاي شمالي از نظر غايب شد ، و كشتي به وسط اقيانوس افتاد ، و خط سير آن به طرف شمال شرقي متمايل گرديد ، و معلوم شد كه مستقيماً به « بمبئي » نمي رود ، بلكه مقصد اوليه آن شهر « كراچي » مي باشد .

امشب براي دو سه ساعت از شب گذشته ، كشتي در حال سرعت حركت خود ، يك دفعه حركت خيلي عنيفي ^{( 1 )} به عقب نمود ، و فوراً از حركت افتاد و صداي صوت مهيب آن بلند شد ، مثل آن كه به يك كوه تحت البحري ^{( 2 )} برخورده و شكسته شده ، و مسافرين تماماً در نهايت

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ خشن و سخت .

2 ـ زير دريا .

239

وحشت و اضطراب افتادند ، و پس از يك ربع ساعتي مجدداً كشتي به
حركت افتاد ، گفته مي شد كه ناخدا راه را گم كرده و دفعةً ملتفت اشتباه خود شده بوده است .

امروز چهارشنبه ششم ربيع الاول مطابق « بيست و پنجم عقرب » ، دريا كمال آرامي داشت ، و هوا خنك تر شده بود و امر تازه نداشتيم .

امروز پنجشنبه هفتم ربيع الاول مطابق « بيست و ششم عقرب » ، از صبح تا شام باد تندي ميوزيد ، و دريا متلاطم بود و مسافرين مبتلا به سرگيجه شدند ، اما بحمدالله اثري از « داءالبحر » ^{( 1 )} معروف ، و برسات كه وقت رفتن داشتيم ظاهر نبود ، و معلوم مي شود چنانچه مي گويند ، آن آثار و آن برسات مخصوص سه ماه تابستان است ، و فقط تلاطم و انقلاب دريا علت آن نيست .

امشب هوا آن قدر خنك شده بود ، كه تمام مسافرين براي خوابيدن محتاج به لحاف و بالا پوش شدند .

بي عاري عكام ها

امروز جمعه هشتم ربيع الاول مطابق « بيست و هفتم عقرب » ، حالت دريا و هوا آرام و معتدل بود ، و امشب كه شب نهم ربيع الاول بود اغلب رفقا در جايگاه ما آمده ، و به مزاح و شوخي و أنس و صرف چاي برگزار نمودند ، و آقاي « حاج سيد احمد واعظ كاظميني » مدتي منبر رفته ، حاضرين را محظوظ فرمودند . لكن عكام ها كه لباس هاي مسخره پوشيده
بودند ، آنقدر بيعاري و شوخي هاي غيرمعقولانه كردند ، كه موجب

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ درد دريا .

240

اوقات تلخي ما شد ، و براي مراعات مقام و احترام حجاج هندي و كابلي و غيرهم كه در كشتي بودند مجلس را منحل ، و اشخاص را متفرق نموده ساعت هشت از شب گذشته خوابيديم .

كراچي

امروز شنبه نهم ربيع الاول مطابق « بيست و هشتم عقرب » ، صبح كشتي به ساحل « كراچي » رسيد و توقف كرد ، جمعي از مسافرين كه بالغ به هفتصد هشتصد نفر مي شدند پياده شدند كه از « كراچي » به « بصره » بروند ، و يا از خط « دزداب » به « مشهد مقدس » رهسپار شوند .

در تمام محوطه اسكله از طرف « حاج عبدالغني » تاجر شيعي ، سفره نهار گسترده بودند كه تمام حجاج صرف نمودند ، خود « حاج عبدالغني » هم با بعضي از محترمين به استقبال حجاج آمده بود ، و از آنها پذيرائي مي كرد باقيماندگان حجاج كه ما نيز از جمله آنها بوديم ، پياده نشده عازم « بمبئي » بودند ، و چون بناي حركت كشتي به عصر بود ، بعضي به شهر رفته آذوقه و ميوه جات خريدند ، براي ما هم سيب و انار بسيار خوب ، و سبزيجات لطيف و يخ مصنوعي زياد آوردند ، و با آن كه هوا خيلي خنك و احتياجي به يخ نبود ، براي كساني كه سه ماه تابستان را بدون يخ ، آن هم در مملكت گرم « حجاز » و مناطق حاره گذرانيده بودند ، اين يخ خيلي مطلوب و دلچسب بود ، و از آن به حد افراط صرف كرديم ، و به اصطلاح دلي از عزا درآورديم .

طرف عصر كشتي را ضدعفوني كرده و شستشوي كاملي كردند ، و به واسطه خلوت بودن آن گردش مفصلي در آن كرديم ، سپس كشتي به حركت افتاد و « حاج محمّدجعفر ماهوتچي طهراني » رفيق ما ، كه به شهر

241

رفته و برگشته بود ، هرچه سعي كرد توسط قايق به كشتي برسد ممكن نشد ، البته از « كراچي » توسط خط آهن به « بمبئي » خواهد آمد .

مجموع مدت سير ما از « جده » به « كراچي » نه روز و ده شب طول كشيد ، با آن كه موقع رفتن به « مكه » ، حجاج ديگر همين مسافت را چهارده پانزده روزه پيموده بودند ، علتش وجود برسات در آن وقت و آرامي دريا در اين فصل مي باشد .

شب ماهتاب قشنگي داشته ، و مدتي در سطحه و عرشه كشتي قدم زنان گردش كرده بعد استراحت نموديم .

سواحل هندوستان

امروز يكشنبه دهم ربيع الاول مطابق « بيست و نهم عقرب » ، تا شام هوا قدري مرطوبي و گرم و حبس شده بود ، و كشتي به سرعت مي رفت و همه جا در طرف يسار ، كوهها و جنگل هاي سواحل « هندوستان » نمودار مي بود ، طرف شب يكي دو دفعه آثار روشنائي و چراغ هم از جانب ساحل ديديم .

ورود به بمبئي

امروز دوشنبه يازدهم ربيع الاول مطابق « سي ام عقرب » ، براي دو ساعت به غروب مانده ، كشتي به ساحل « بمبئي » رسيده لنگر انداخت ، و به واسطه تعطيل گمرك خانه ، شب را در كشتي ماندني شديم و هر چند اوقاتمان از اين جهت تلخ شد ، لكن منظره شهر « بمبئي » ، با كرورها چراغ برق و منظره سطح دريا ، با هزاران كشتي كه در آن لنگر انداخته ، و از هركدام يك نوع صداهائي بلند و يا يك قسم چراغ هائي روشن بود

242

بي تماشا نبود ، و مدت مسافرت ما از « جده » تا « بمبئي » سيزده شبانه روز درست طول كشيد .

امروز سه شنبه دوازدهم ربيع الاول مطابق « اول قوس » ، ^{( 1 )} صبح كشتي به كنار اسكله آمد ، و توسط پلكان چوبي كه از ساحل بلند كردند ، با كمال راحتي پياده شديم ، جمعي از اهالي شهر به استقبال مسافرين خود آمده بودند ، و جمعي از آشنايان طهراني ما كه از « جده » توسط « كشتي همايون » قبل ما آمده بودند ، كنار اسكله انتظار ورود ما را داشتند ، از ديدار يكديگر خوشوقت شديم ، و پس از گذشتن از گمرك خانه كه دقت و تفتيشات كاملي نمي كردند ، توسط درشكه رفتيم به مسافرخانه « جعفر سليماني » در محله « واري بندر » ، كه موقع عزيمت به « مكه » هم ، در آنجا منزل كرده بوديم و شرح آن داده شده است ، و نهار را مهمان « حاج محمّدتقي » بلورفروش بوديم ، كه قبل از ما با « جهاز همايون » وارد شده بودند ، و شب را به استراحت گذرانيديم .

تلگراف به تهران

امروز چهارشنبه سيزدهم ربيع الاول مطابق « دوم قوس » ، صورت تلگراف هائي تهيه و به « طهران » مخابره كرديم ، و هر كدام كاغذي هم توسط پست ارسال نموديم ، هواي « بمبئي » در اين ايام ، بسيار لطيف و معتدل بود ، روز با لباس مختصري حركت ، و شب در ايوان عمارت مسافرخانه بدون روپوش مي خوابيم . ميوه جات از هر قبيل موجود بود ، به علاوه چندين قسم ميوه ها ديديم كه در ممالك ما يافت نمي شود .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ نهمين ماه فلكي مطابق با آذرماه .

243

مغول محله

امروز پنجشنبه چهاردهم ربيع الاول مطابق « سوم قوس » ، صبح رفتيم به « حمام مغول » كه در « مغول محله » واقع ، و مخصوص جماعت شيعه است ، واقعاً حمام خيلي تميز و پاكيزه و دل چسبي بود ، كارگران آن چند نفر يزدي بودند ، و با صميميت خدمت مي كردند ، اين حمام در تمام شب هم باز است و تمام خزانه ها و پلكان ها و دالان ها و ساير ملحقات آن ، با چراغ برق روشن مي شود ، و روز كه سربينه حمام نشسته لباس مي پوشد ، از هر طرف در پشت جام هاي شيشه گل كاري و سبزه و باغ مي بيند . طرف عصر تا دو سه ساعت از شب ، در خيابانهاي عريض و قشنگ شهر گردش كرده ، به منزل مراجعت و استراحت نموديم .

باغ وحش

امروز جمعه پانزدهم ربيع الاول مطابق « چهارم قوس » ، صبح زود توسط واگون الكتريك رفتيم به تماشاي باغ وحش معروف « بمبئي » ،
كه در اين جا « باغ راني » مي گويند ، و به كلي خارج از شهر است ، و پس از تماشاي يك قسمت آن ، و مشاهده چندين هزار قسم حيوانات عجيب و غريب كه در قفس هاي آهني جا دارد ، و ملاحظه هزاران نوع طيور و حيوانات آبي ، كه در درياچه هاي مصنوعي زندگي مي كنند ، ظهر شد و از گردش در خيابانهاي طولاني باغ مزبور خسته شده بوديم ، و در مراجعت نزديك همين باغ ، يكي دو ساعت هم صرف تماشاي موزه نموديم ، و از جمله چيزهاي قابل ذكر كه ديديم ، مسكوكات تمام ممالك عالم قديماً و جديداً ، مجسمه تمام ملل دنيا اناثاً و ذكوراً ، با لباس هاي مخصوص هر كدام و نمونه هائي از چراغ هاي قديم و جديد ، از پيه سوزها گرفته تا

244

چراغ هاي الكتريك ، و نمونه هائي از تمام آلات و ادوات دفاعيه ، كه نوع
بشر از اول خلقت تا به امروز به كار برده و مي برد ، و تيپ حركات نماز و عبادات تمام مذاهب عالم ، كه توسط مجسمه هاي كوچكي ارائه و نمايش داده مي شود ، و هزاران نمونه از صنايع قديمه « چين » و « هندوستان »
و غيره .

طرف عصر در منزل صرف نهار كرده ، شب را به گردش در كنار دريا و خيابان ها و استراحت گذرانيديم .

خبر حمله به رشت

امروز شنبه شانزدهم ربيع الاول مطابق « پنجم قوس » ، توسط « حاج علي » نامي كه دلال خريداري بليط كشتي جهت مسافرين است ، بليط كشتي پستي جهت « بصره » ، به قيمت هر بليطي سي و يك روپيه گرفتيم ، و بنا هست ان شاءالله روز سه شنبه حركت كنيم ، طرف صبح « حسين آقاي دانش » پسر « حاج علي اكبر بزاز » كه از « طهران » آمده و عازم « اروپا » است به ديدن ما آمده ، وشرح رقت آوري از قضيه مهاجمه « بالشويكها » به شهر « رشت » ، و فرار قاطبه اهالي آن جا به « قزوين » و « طهران » بيان كرد ، و نهار را در منزل « حاج شيخ محمّد شوشتري » كه از تجار درجه اول « بمبئي » است ، و به مناسبت سابقه دوستي با « حاج شيخ جمال كتاب فروش » ما را هم دعوت كرده بود صرف نموديم ، ضيافت خيلي عالي ، مركب از اغذيه ايراني و هندي تهيه نموده بود ، طرف عصر به تماشاي استاسيون خطوط آهن ، و اسكله كشتي راني رفته ، براي چهار از شب گذشته به منزل برگشته خوابيديم .

245

كليسا ، مسجد و بتكده

امروز يكشنبه هفدهم ربيع الاول مطابق « ششم قوس » را ، تماماً صرف گردش خيابان ها و تماشاي مغازه هاي عالي و باشكوه شهر نموده ، ضمناً چندين كليساهاي نصاري و صدها مساجد مسلمين ، و هزاران بتكده هندوها را تماشا كرديم ، الحق مساجد مسلمين اعم از شيعه و سني ، خيلي عالي و قشنگ و پاكيزه و باشكوه است ، و مثل مساجد مخروبه ايران ، مايه سرشكستگي و انفعال مسلمانها در نظر خارجي ها نيست .

« حاج محمّدحسين يراقچي » همسفر ما ، كه دو روز بود براي تماشا به شهر « پونه » رفته بود ، امروز معاودت كرد و شرحي از جنگل ها و كوهستانها و ييلاقات و آبشارها ، كه در طريق خط آهن ديده بود نقل مي كرد . امشب را هم به گردش و سپس به استراحت برگزار كرديم .

ميتينگ استقلال طلبان

امروز دوشنبه هيجدهم ربيع الاول مطابق « هفتم قوس » ، دسته جات شورشيان و استقلال طلبان « هند » ، در چندين نقطه شهر ميتينگ مي دادند ، و بر ضد مداخلات و عمليات « دولت انگليس » ، خطابه ها خوانده نطق ها مي دادند كه به واسطه ندانستن زبان « هندي » ما چيزي نمي فهميديم ، و به حالت اجتماع در خيابانها گردش مي كردند ، و قواي پليس و نظام ابداً از آنها جلوگيري نمي كردند .

در موقع رفتن به « مكه معظمه » كوهي در وسط شهر « بمبئي » ديديم ، كه دور تا دور آن دامنه خانه ها و ساختمانها بود ، و چون مانع از اتصال خيابانها و خطوط واگون برق به يكديگر بوده ، يك عده عمله جات مشغول كندن آن بودند ، و سنگ هاي آن را توسط ماشين مخصوص خورد

246

كرده ، جهت شوسه كردن خيابانهاي آخر شهر ، و سد بستن در جلو دريا
حمل و نقل مي كردند ، و امروز كه قريب چهار ماه از آن تاريخ مي گذرد ، تمام آن كوه از جاي برداشته شده ، و در جاي آن طرح خيابانها و خانه ها و
عماراتي ريخته ، مشغول ساختمان آنها هستند ، ضرب المثل معروف « همم الرجال تقلع الجبال » ، ^{( 1 )} درست در اين مورد به حقيقت رسيده است .

از قرار تحقيقاتي كه شد ، اغلب عمارات و خانه هاي شهر « بمبئي » متعلق به بلديه ^{( 2 )} است ، كه خود ساخته و اجاره مي دهد ، و از خانه هاي ملكي اهالي ، دو دوازدهم مال الاجاره تقريبي يك ساله آن را ، براي حق آب و روشنائي برق مي گيرد .

در شهر « بمبئي » علاوه بر واگونهاي برق كه لاينقطع در حركت هستند ، آن قدر درشكه كرايه و اتومبيل و گاري باركش رفت و آمد مي كنند ، كه رفتن از قسمت پياده رو يك طرف خيابان به طرف ديگر بسيار خطرناك است ، و كمال احتياط و مواظبت لازم دارد ، از درشكه ها تا نمره دوازده هزار ، و از اتومبيلها تا نمره بيست هزار ، و از گاري ها تا نمره چهل هزار را ما ديديم .

حركت به طرف بصره

امروز سه شنبه نوزدهم ربيع الاول مطابق « هشتم قوس » چنانچه ذكر شد ، موعد حركت به « بصره » بود ، لهذا صبح زود با درشكه به طرف اسكله « نمبر 15 » ^{( 3 )} رفتيم ، « حاج ابوالحسن خادم » هم با اثاثيه توسط گاري رسيد ،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ همّت هاي مردان كوهها را از جاي برمي دارد .

2 ـ شهرداري .

3 ـ شماره 15

247

و بعد از معطلي زياد ، سوار كشتي پستي موسوم به « بارودا » شديم ، كه بليط آن را به قيمت سي و يك روپيه گرفته بوديم .

نزديك ظهر جهاز حركت كرد ، ساعت به ساعت ، روز بروز هوا سردتر مي شد . بادهاي شديد و سردي هم از جانب شمال كه سواحل مملكت « ايران » مااست ميوزيد . متدرجاً آن قدر سردشد كه شب ها با تمام لباس ها و بالاپوشها خوابمان نمي برد .

روز چهارم حركت ، به ساحل « بندر عباس » رسيديم ، و روز ششم در ساحل شهر « بوشهر » ، دو سه ساعت كشتي توقف كرد ، محمولات پستي و چند نفر مسافر را پياده كردند ، روز هفتم در ساحل « آبادان » باز دو سه ساعت كشتي توقف كرد ، انبارهاي نفت شركت « ايران » و « انگليس » به خوبي نمودار بود .

روز هشتم سواحل « محمره » و آثار شهر مزبور ظاهر شد ، و حجاج به واسطه خلاصي از آب هاي شور و تلخ دريا ، و رسيدن به آب شيرين و گواراي « شط العرب » ، امروز نهايت خوشحالي و وجد و شعف داشتند ، بالأخره طرف عصر كشتي به ساحل شهر « عشار » رسيده لنگر انداخت ، و چون وقت تنگ بود و لازم بود طبيب بلديه ، مسافرين را معاينه كند ، شب را در كشتي مانديم .

معاينه مسافرين

امروز چهارشنبه بيست و هفتم ربيع الاول مطابق « شانزدهم قوس » ، پس از معاينه شدن توسط دكتر بلديه ، مسافرين شروع به پياده شدن كردند و تا عصر دچار تفتيشات مأمورين گمرك بودند ، ما هم نزديك غروب خلاص شده با درشكه به شهر « عشار » آمديم ، و سرماي فوق العاده اقتضا

248

مي كرد كه اطاق و منزلي بگيريم ، لكن ممكن نشد و در همان مسافرخانه در قفسي كه موقع عزيمت به « مكه » منزل داشتيم نزول نموديم ، و روز پنج شنبه مسافرين بليط مركب موسوم به « خليفه » ، يا مركب موسوم به « سالمي » را گرفتند ، و روز شنبه « مركب خليفه » ، مسافرين خود را كه غالباً رفقا و آشنايان طهراني ما بودند حركت داد ، و ما كه بليط « مركب سالمي » داشتيم مانديم ، و موافق آنچه شنيده مي شد « مركب سالمي » در يك فرسخي « بصره » معيوب و ناسالم شده ، و تا آن را تعمير نكنند نمي تواند حركت كند .

شب در كشتي

امروز يكشنبه غره ربيع الثاني مطابق « بيستم قوس » ، كشتي سالمي وارد شد و مسافرين با كمال عجله نقل اثاثيه نموده سوار آن شدند ، ولي مركب حركت نكرد و شب را در آن به سر برديم ، اين چندروزه توقف در « عشار » ، تمام مسافرين ملول و دل تنگ بودند ، و از صدمات و زحمات مسافرت و سرماي شديد به جان آمده بودند ، ميوه جات پائيزه از هندوانه و خربزه و مركبات و سيب و انار و غيره به حد وفور بود .

امروزدوشنبه دوم ربيع الثاني مطابق « بيست و يكم قوس » و امشب را هم ، « مركب سالمي » حركت نكردومشغول بارگيريوتعميرات بود ، و معلوم گرديدكه ازمركب هاي بسيارمندرسواسقاط است كه ما دچار آن گرديده ايم .

ساحل عشار

امروز سه شنبه سوم ربيع الثاني مطابق « بيست و دوم قوس » ، مركب با هزاران صدا و فريادهاي ناهنجار ، از ساحل « عشار » با كمال تاني و خرامان

249

خرامان حركت كرد ، و پس از يك ساعت حركت ، در كنار منبع نفت ايستاد و مشغول نفت گيري شد ، و اول غروب دوباره به راه افتاد و بعد از دو سه ساعت مجدداً ايستاد و لنگر انداخت .

بقعه « عُزيرِ » پيغمبر

امروز چهارشنبه چهارم ربيع الثاني مطابق « بيست و سوم قوس » ، صبح مركب به راه افتاد ، نزديك ظهر در ساحل يسار دجله ، بقعه « عزير پيغمبر » و مساكن يهودي هاي مجاور آن نمودار شد ، امشب باران زيادي آمد به ضميمه تنگي مكان ، و معطلي زياد مركب ، و خشونت و وحشيگري عمله جات آن كه عموماً اكراد اعراب منش بودند ، موجب مزيد زحمت و اوقات تلخي گرديد ، در واقع ابتداي حركت ما از « بصره » امروز بوده است ، و اين سه روزه بي جهت وقتمان در مركب تلف شد .

شهر عماره

امروز پنجشنبه پنجم ربيع الثاني مطابق « بيست و چهارم قوس » ، و امشب مركب خرامان خرامان در حركت ، و در طرفين « دجله » همه جا كوخ هاي اعراب و آثار آباداني نمايان بود ، ساعت چهار از شب رسيديم به شهر « عماره » ، و مركب توقف كرد .

قدري در خيابان مستطيل و قشنگ شهر ، كه با چراغ هاي برق روشن بودگردش كرديم ، بعضي ازمسافرين ، نواقص آذوقه خودرا خريداري كردند ، مركب هم پس از دو ساعت توقف و خالي كردنِ بارهاي خود براه افتاد .

امروز جمعه ششم ربيع الثاني مطابق « بيست و پنجم قوس » ، طرف صبح چنان مه غليظي توليد شد ، كه طرفين ساحل را شخص نمي ديد ، و

250

پس از برطرف شدن مه ، سرماي بسيار سختي حادث گرديد .

سه ساعت از شب گذشته رسيديم به قريه « علي شرجي » ، به قدر نيم ساعت مركب در آنجا توقف كرده دوباره به راه افتاد ، مجدداً در كنار ساحل لنگ كرد و طرف سحر حركت نمود ، روز شنبه هم به اين منوال گذشت ، و هر چه پيش مي رفتيم آب دجله كمتر مي شد و پائين تر مي افتاد و مركب از سرعت خود مي كاست .