بخش 2

26

تعالي روحي و معنوي

زندگي ماشيني امروز انسان را از خداوند، جهان هستي و حتي از خود بيگانه كرده است.
اين خود بيگانگي كه سرانجام منجر به از خدابيگانگي گشته، در طول تاريخ موجب دردها، رنجها و مرارتهاي بشري گرديده است.
انسان از خدابيگانه خويش را در عرصه گيتي يكهتاز ميدان مي بيند و به هر جنايت و پليدي دستمي زند.

حج در واقع سير عبوديت است كه بنده از موطن خود تا قرب خدا مي پيمايد و به قول استاد: «حج در يك نگرش كلي ، سير وجودي انسان است به سوي خدا» و «همه چيز با كندن تو از خودت، از زندگي ات و از همه علاقه هايت آغاز مي شود.»

هنگامي كه سرگذشت ابراهيم را از آغاز امر و آوردن اسماعيل و هاجر، به سرزمين مكه و جرياناتي كه در اين بين واقع مي شود تا دستور قرباني كردن اسماعيل و ساختن خانه كعبه به دقت مطالعه كنيم، مي بينيم اين داستان شامل يك دوره كامل از سير عبوديت و بندگي است كه بنده از موطن خود تا قرب خدا مي پيمايد، با پشت سر انداختن زخارف دنيا و لذات و آرزوهاي مادي و جاه و مال و زن و فرزند و خلاصي از وسوسه هاي شيطان، از مقامات دانيه خود را به مقامات عاليه مي رساند.

27

اين وقايع متفرقه دست به دست هم داده و يك داستان جالب تاريخي را تشكيل مي دهد كه نمونه كامل يك سير عبودي بنده به سوي خداست، و مشتمل بر دقايق آداب سير و طلب، و حضور و رسم محبت و دلباختگي ، و اخلاص است.
به طوري كه هر قدر در آن دقيقتر شويم حقايق تازه اي بر ما ظاهر و آشكار مي گردد.

اين نكته را بايد در اينجا متذكر شويم كه خداوند متعال به ابراهيم خليل دستور مي دهد كه عمل حج را براي مردم تشريع كند، چنانكه فرموده:

{وَأَذِّنْ فِي النّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ رِجالاً وَعَلي كُلِّ ضامِر يَأْتِينَ مِنْ كُلِّ فَجّ عَمِيق} .(1)

اگرچه اعمالي را كه ابراهيم تشريع كرد با جميع خصوصيات در دست نيست، ولي اين قدر معلوم است كه موضوع حج اجمالا يك شعار ديني براي اعراب جاهليت قبل از اسلام بوده، سپس پيغمبر اسلام(صلي الله عليه وآله) مبعوث گرديد و اعمال حج اسلامي را واجب فرمود، و البته آن با اعمال حجي كه ابراهيم تشريع كرده بود تفاوتي نداشت، فقط از جهاتي كاملتر از آن بود چنانكه آيات زير به اين مطلب گواهي مي دهد:

{قُلْ إِنَّنِي هَدانِي رَبِّي إِلي صِراط مُسْتَقِيم دِيناً قِيَماً مِلَّةَ

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1.حج: 37

28

إِبْراهِيمَ حَنِيفاً }.(1)

«بگو بي گمان پروردگار من به راه راست هدايتم كرده و به ديني پايدار و پاك كه آيين ابراهيم است راهنماييم فرموده است.»

{شَرَعَ لَكُمْ مِنَ الدِّينِ ما وَصّي بِهِ نُوحاً وَالَّذِي أَوْحَيْنا إِلَيْكَ وَما وَصَّيْنا بِهِ إِبْراهِيمَ وَمُوسي وَعِيسي } .(2)

«براي شما از دين همان را مقرر فرموده كه نوح را به آن سفارش كرد و اين همان است كه به تو وحي كرديم و چيزي است كه ابراهيم و موسي و عيسي را به آن سفارش نموديم.»

به هر حال اگر در مناسك حج كه پيغمبر اسلام(صلي الله عليه وآله) تشريع كرد دقت كنيم، خواهيم ديد اين مناسك كه مشتمل بر احرام، وقوف به عرفات، مبيت در مشعر، قرباني ، رمي جمرات، سعي بين صفا و مروه، طواف و نماز در مقام ابراهيم است، همان قضايا و خاطرات و مواقف او را مجسم مي سازد و راستي چه حالات عجيبي است كه يك جذبه مخصوص الهي ، انسان را به سوي آن مي كشاند و ذلت بندگي بنده را كه در طول تاريخ بر دوش انسان نا آگاه استوار بوده خلع، حريّت و واقعيت بندگي خداي خانه را به وي عطا مي فرمايد.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1.انعام: 161

2. شوري : 13

29

در واقع عبادات شرعي صورتي از مواقف مردان كامل چون انبياي خداست و نقوشي است كه ورود و خروج آنها را در سير به سوي مقام قرب حق مجسم مي سازد.

خداوند مي فرمايد:

{لَقَدْ كانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ}(1) .

و اين يك اصل اساسي است و در اخباري كه اسرار و رموز عبادات در آن توضيح داده شده شواهد زيادي دال بر اين مطلب ديده مي شود كه با دقت و بررسي مي توان بر آنها دست يافت. (2)

تجديد ساختار

آگاهي به فلسفه حج و تحقيق در مراسم پرشكوه آن كه سمبلهايي هستند از تلاش پراضطراب انسان در اين جهان خاكي ، موجب مي شود كه فرد مسلمان وظيفه خويش را در اين جهان دريابد و از سرگشتگي و ترديد و دودلي رهايي يابد.

مراسم حج، به حاجي آگاه مي فهماند كه در بازگشت، از اين زندگي حيواني كه شيفتگي به جمع آوري مال و ثروت است، دست بردارد و به دنبال تجديد ساختار در حيات معنوي و ياري همه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1.در (وجود افعال) رسول خدا سرمشق خوبي براي شماست.

2. تفسير الميزان، ج 2، ص 122

30

مسلمانان باشد.

علامه اقبال در اشعار خود درباره مراسم باشكوه حج به اين مهم توجه خاص داشته، و بقاي كعبه را لازمه حيات اسلام و مسلمانان مي داند.

در عظمت و ارزش حج همين بس كه خواب راحت از چشم سياستمداران دنيا ربوده، چندان كه خود را در اصلاح عالم (به قول خودشان) عاجز دانتسه اند، به گونه اي كه گلادستون رئيسالوزراي مرموز و زيرك انگلستان در مجلس عوام آن كشور صريحاً اعلام مي دارد: «مادامي كه نام محمّد در مأذنه ها به عظمت ياد مي شود، و قرآن مورد علاقه، و تلاوت آن جزء برنامه زندگي مسلمانان است و حج خانه كعبه انجام مي شود، نصرانيت در خطر عظيم است، و ما سياستمداران جهان از اصلاح عالم عاجزيم(1).»

پس اگر به اصلاح(2) عالم علاقه منديد، نام محمّد را از مأذنه ها برداريد و قرآن را از دست مسلمانان بگيريد، و كعبه را ويران كنيد تا دنيا اصلاح شود.

آري ، سياستمداران استعمارگر اصلاح دنيا را به استعمار مسلمانان مي دانند، گرچه تا حد زيادي موفق شدند بعضي از كشورهاي اسلامي را به حال مستعمره نگاه دارند اما ترديدي نيست

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1.گفتار ما، شماره يك، كنگره عظيم اسلامي ، ص 193، پاورقي 2.

2. اصلاح از نظر گلادستونها و ديد سياستمداران خارجي كه فقط دنيا را با چشم و ديد ضعيف استعماري خود مي بينند.

31

كه اگر حكومتهاي اسلامي از قوانين اسلامي به درستي پيروي
مي نمودند و در ايام حج، هر سال با اعلام عمومي ، توده مسلمانان دنيا را آگاه كرده و هر كشور با شكوه وجلال تمام قافله اي عظيم به خانه خدا روانه مي نمودند، همواره بر عزت و آگاهي و شرف مسلمانان افزوده مي گشت.

از ياد نبريم كلام امير مؤمنان علي (عليه السلام) را كه مي فرمايد:

حج تقويت دين است. (1)

همچنين خطبه پرشور و مهيج فاطمه زهرا(عليها السلام) كه مي فرمايد: ايمان را براي شما باعث تطهير و پاكيزگي از شرك و كفر و پليدي قرار داد، و نماز را براي تنزيه دلها از كبر و نخوت و زكات را براي تزكيه نفس و مال و جان و افزوني روزي مقرر فرمود، حج را براي تشييد و تحكيم مباني دين و تعظيم كلمه توحيد، و عدل را براي ارتباط و تأليف قُلوب، و اطاعت ما خاندان را براي حسن انتظام امور اجتماعي ملتها و امامت ما اهلبيت را براي ايمني از اختلافات و تفرقه و لغزشها، و جهاد را براي عزت و سربلندي ملت اسلام، و صبر را براي استحقاق اجر، و امر به معروف را براي مصالح عامه مردم. (2)

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1.نهج البلاغه، «الحج تقوية للدين.»

2. احتجاج طبرسي ، ص 131: «والحج تشييداً للدين والعدل تنسيقا للقلوب.
وطاعتنا نظاماً للملة، وامامتنا امانا من الفرقة، والجهاد عزاً للاسلام.
الي آخر خطبه كه مي فرمايد: والصبر معونة علي استيجاب الاجر والامر بالمعروف مصلحة للعامة.»

32

اين آئين مقدس اسلام است كه تمام جهات زندگي و رشد ملي و عقلي انسانها را به ما آموخته تا با انجامش به كمال مطلوب خود برسيم.

كنگره عظيم جهاني اسلام يعني حج، خواب راحت را از چشم دشمنان دين مبين اسلام ربوده، و مغزهاي متفكر سازندگان دستگاه هاي الكترونيك جهان بشريت را كه كارشان جهانيان را به شگفت درآورده، متوجه اسلام نموده و آنان با پيشنهادها و نقشه هاي استعماري زيركانه خود قصد از بين بردن نام محمد(صلي الله عليه وآله) و قرآن و حج و اسلام را دارند.

در خطبه ديگر، حضرت فاطمة الزهراء(عليها السلام) مي فرمايند:

«خداي جهانيان وسيله محمد(صلي الله عليه وآله) كليه مصالح عاليه نظام زندگي بشر و حقايق آن را به پيروانش آموخته و با تابيدن نور اسلام تاريكي هاي جهالت را از دل مسلمانان زدوده و قلب آنها را به نور ايمان روشن فرموده و تمام انديشه هاي غلط را از مغز آنها بيرون كرده و ناداني ها را به دانش مبدل و منور گردانيده و گمراهان را از گرداب ضلالت و جهالت نجات بخشيده و نابينايي دلها را به نور قرآن و شريعت، هدايت و روشنايي بخشيده است.

همين قرآن است كه دل و ديدگان شما را منور و روشن ساخته است، و اسرار قرآن بر همه منكشف و ظواهر آن مُتجلي و آشكار است...

تا آنجا كه مي فرمايد: افراد ملل غير، به داشتن قرآن بر شما

33

غبطه مي خورند و حسرت مي برند. (1)

حج براي تحكيم مباني دين است وترك وتعطيل آن نيز عذابي است براي همگان.
از كلام امامصادق(عليه السلام)(2) نيز چنيناستنباط مي شود:

دين همواره قائم و برقرار است، مادامي كه خانه كعبه استوار است و مسلمانان صادقانه و عاشقانه و عارفانه به دور آن طواف مي كنند...

امامان بر حق ما با ديد الهي تمام دستورات را بدون كم و بيش براي جلب منافع عموم و دفع ضررها فرموده اند و با كلمات قصار خود مسلمين را از خواب غفلت بيدار كرده و فرموده اند: اي زندگان! بدانيد كه تنها آرزوي خفتگان در قبر و رفتگان از ميان شما اين است كه اي كاش به جاي دنيا و مافيها يك حج براي ما بود.

امام باقر(عليه السلام) مي فرمايد:

سجده كننده در مكه مانند كسي است كه در راه خدا در خون خود شناور است.

از لسان روايات چنين دانسته مي شود كه كعبه در رديف قرآن و عترت است و از حرمات محسوب مي گردد. (3)

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1.خطبه حضرت فاطمه زهرا(عليها السلام) در مسجدالنبي (صلي الله عليه وآله) .

2. امامصادق(عليه السلام)مي فرمايد: «لا يزال الدين قائماً ما قامت الكعبة» (كافي ، ج4، ص271).

3. حضرت امام صادق(عليه السلام) فرمايد: «ان لله حرمات ثلاثاً ليس مثلهن شي ء كتابه وهو نوره وحكمته وبيته الذي جعل للناس قبلة لا يقبل الله من احد توجهاً الي غيره وعترة نبيكم محمد(صلي الله عليه وآله).»

34

اين ركن اصيل يعني حج كه حرمتش مافوق ساير موضوعات اسلامي و حرمش خاص خداست و مصونيت آسماني دارد.
ضامن بقاي اسلام و مورد احترام عموم مسلمانان جهان و خانه خداپرستان است.

از اين حديث استنباط مي شود، همان سه چيز كه خواسته دشمنان اسلام است بسيار محترم و از نظر اصالت شبيه و نظير ندارند.

1ـ كتاب قرآن كه نور و حكمت است.

2ـ خانه خدا (كعبه) كه قبله مردم آزاده جهان است و خدا از احدي اعمال عبادي را كه به غير او رو كنند نمي پذيرد.

3ـ عترت پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) (ائمه اطهار(عليهم السلام))

مي بينيم كه بزرگان و رهبران زيارت خانه را نشانه آشكار اسلام،(1) و هادي و راهنماي گمگشتگان راه معرفي نموده و مي فرمايند كه براي منحرفين راه شناخت حقيقت است، براي شنوندگاني كه اجابت كردند دعوت است و براي فروتنان در مقابل عظمتوبزرگي اش عزت است.
براي فرمانبرداران و تصديقكنندگان و طواف كنندگان تشبيه به ملائكه است، و براي بازرگانان كه سرمايه
ايماني به كار انداخته و از هم پيشي مي گيرند سود بسيار است، براي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1.حضرت علي (عليه السلام) در خطبه اول نهج البلاغه مي فرمايد: «جعله سبحانه وتعالي للاسلام عَلَما.»

35

بي پناهان زمين پناهگاه است، و براي محترمين خانه احترام و امن
است، براي وظيفهدانان حج بيتالله الحرام حق مسلم است، براي متمردين از فرمانش كفر و زيان است، براي بندگان، خانه آزادي است، براي مجاهدين، خانه جهاد است، و براي عابدين، معبد است و براي ساجدين، مسجد است، براي طواف كنندگان، مطاف است، راه رفتن در آن عبادت است، براي گناهكاران برات آزادي از جهنم است و عفو از گناهان گذشته و محفوظ بودن اهل و عيال است، براي فقرا و معصيتكاران، برطرف كننده فقر و عصيان اجتماعي است و براي ترككنندگانش، عذاب پروردگار است. (1)

حال، عظمت و شكوه و جلال حج را دانستي و درك كردي كه چرا دنيا از برنامه حج وحشت دارد و سياستمداران مي كوشند تا روح حج را از مسلمانان گرفته و قالبي توخالي تحويل دهند.

بايد مسلمانان آگاه بدانند كه با از دست دادن روح حج، همه چيز خود را از دست داده و در مقابل هيچ نگرفته اند.
اسارتي را پذيرفته ايم و در مقابل، آزادي را از دست داده ايم و به قول انديشمند بزرگ آن زمان است كه: «خزيدن به درون و غفلت از برون» در ما صدق مي كند.

رهبراني كه برنامه حج را تا آن اندازه بالا برده و آن همه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1.نهج البلاغه، خطبه 109: «وَحَجُّ الْبَيْتِ وَاعْتِمَارُهُ فَإِنَّهُمَا يَنْفِيَانِ الْفَقْرَ وَيَرْحَضَانِ الذَّنْبَ» .

36

امتيازات ارزنده را در حج جمع كرده و انسانها را در هر مقام و مرتبه كه باشند در حج جا داده و بيت خدا را، خانه شناخت، راهنما، خانه دعوت، عزت، سرمايه ايمان، پناهگاه، خانه امن و امان، خانه حق و آزادي ، خانه جهاد، معبد عباد، مسجد سجّاد، و مطاف و عبادت فرموده و براي گناهكاران نيز خانه آزادي و عفو و حفاظت و برطرف كننده فقر و عصيان اجتماعي معرفي كرده و نويد و مژده داده، ما زائران بدون توجه به اين همه امتياز، و ارزش و آن همه بزرگواري ، سربلندي ، برداشتي نداريم جز تجارت و سياحت و يا روزها را مقدمه براي شب و شبها را مقدمه روز يا خوردن را مقدمه خالي كردن و خالي كردن را مقدمه پر كردن شكم! برنامه سازنده و خود آگاهي انساني و اجتماعي دهنده حج با تمام مزاياي انقلابي اش در مدت كوتاهي به پايان مي رسد.

حجگزارانش كه مي بايست با انجام اعمال حج و بندگي همچون ابراهيم خواب راحت از چشم فرعونيان و نمروديان هر زمان گرفته و دنياي آنها را به وحشت و اضطراب اندازند، فقط اندكي ياد خدا و ابراهيم بتشكن و بنيانگذاران حج هستند و بقيه عمر در خور و خواب و شهوت غرقند، و قدر خود ندانسته و ارزش انساني خود را از دست داده، تن به ذلت و زبوني و بندگي بنده داده اند.

اين زبونان و حجگزاران دروغين و غافل از هر ارزش انساني بايد بدانند كه از هر يك آنها كاري ابراهيمي ساخته است و برنامه

37

ابراهيم الگو و سمبل است براي حاجيان هر زمان.

قهرمان توحيد به ما درس توحيدي و بتشكني و خود آگاهي انساني و اجتماعي و جانبازي داده و مي دهد.

اسماعيل، قهرمان ديگر اين انقلاب، درس صبر و شكيبايي و ايمان مي بخشد.

هاجر، قهرمان و فداكار و تلاشگر اين داستان، درس تسليم، از خودگذشتگي و تكاپو و تلاش هر چه بيشتر تا دم مرگ به زائران خانه خدا مي آموزد.

ابراهيم، قهرمان جستجوگر خدا تمام خرافات زمان را چون پرستش ستاره، ماه، خورشيد، قدرت، شهوت، قارون، نمرود، فرعون طاغوتها را كنار زده و خالق خود «الله» را پيدا نموده و جز به خدا به احدي سر فرود نياورد.

پايه گذاران اين خانه قهرماني همچون ابراهيم و جانبازي چنان اسماعيل و فرمانبرداري چون هاجر بوده، حجگزاران نيز بايستي قهرمان و جانباز و فرمانبردار و تسليم باشند.

آري خاندان توحيد براي موحدان تاريخ پايگاهي بنا نهادند و مسير زندگي بشريت را از دامان نمرودها به خانه خدا راهنمون ساختند.

ابراهيم و خاندان كوچكش كه از همه تاريخ بزرگتر است به ياد خداي خانه، خانه خدا را بنا نهادند و به فرمان خداي خانه يكتاپرستان هميشه تاريخ را در هر زمان و مكان دعوت

38

كردند تا به زيارت اين خانه از هر شهر و ديار آگاهانه روانگردند.

{وَأَذِّنْ فِي النّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ رِجالاً وَعَلي كُلِّ ضامِر يَأْتِينَ مِنْ كُلِّ فَجّ عَمِيق}. (1)

«و در ميان مردم براي (اداي ) حج بانگ در ده تا پياده يا (سواره) بر شتران لاغر ميان كه از راه دور به سوي تو آيند.»

بنابراين مردم در همه عصرها و تمام نسلها بايد به اين ندا پاسخ گويند و آگاهانه روانه حج گردند و براي شناخت حج و برنامه هاي انقلابي ، انساني و اجتماعي آن ابتدا بايد پايه گذاران آن را شناخت و براي شناخت آنها توحيد و طاغوتها را، و براي شناخت طاغوتها علائم طاغوتها(2) را و براي شناخت همه آنها بايد به قرآن رجوع كرد.

آري ، خانه يكتاپرستان به دست قهرماناني فداكار و پرتوان و خود آگاه بنا نهاده شد و مي بينيم كه خانه امن خدا، به فرمان خدا وبهدست بندگان خاص خدا پايهريزي شده و مركز طواف

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1.مؤمنون: 27

2. علائم طاغوت در سوره هاي : شعرا، آيه 22 و عنكبوت، آيه 37 و مؤمن آيه 29، و زخرف، آيه 54 و 51 و قصص، آيه 38 و 4 و طه، آيه 63 و 71 و غافر، آيه 26. (جمعاً ده آيه).

39

مسلمانان است.

جانبازان راه حق، پايه گذاران خانه حقاند، قهرمانان آگاه و بنيانگذاران خانه آزادي پايگاهي چنين براي موحدان عالم برپا ساخته تا همه ساله برنامه عظيم حج را در تمام ادوار تاريخ بشريت انجام داده و درس بندگي و فرمانبرداري و صبر و شكيبايي ، بذل و بخشش، ايثار و آزادي و خود آگاهي انساني و اجتماعي را به جهانيان بياموزند.

ابراهيم، آگاه، جستجوگر، انقلابي و موحد بود و فرصت فكر كردن و برنامهريزي به دشمن نداد، و چنان بساط كفر و شرك و خرافات را در هم ريخت و بتها را يكي پس از ديگري سرنگون كرد و سلطه قدرتمندان زمان را با نيروي ايمان در هم پيچيد و نمرود و برنامه هاي طاغوتي او را به آگاهان تاريخ شناساند، تا آنجا كه قهرمان توحيد نقشه شيطان را در مني خنثي نمود و پايگاه كفر و شيطان را در جمره عقبه با اولين حمله فرو ريخت و در همكوبيد.

حجگزاران نيز بايد از ابراهيم و اسماعيل و هاجر درس آموخته و گامهاي خود را در سفر پرارزش حج به جاي پاي ابراهيم و اسماعيل و هاجر بگذارند و در انديشه آن باشند كه رنگ خدايي گيرند، در ميقات از غير خدا هجرت نمايند و براي نجات مسلمانان و آگاهي استحمارشدگان و بيداري استعمارشدگان و در هم كوفتن استثمار و استعمار و استحمارگران تواني خدايي بگيرند.

40

حجاز، سرزمين اسلام

بزرگترين شبه جزيره زمين و بزرگترين پايگاه تولد، نضج و پيشرفت اسلام، كشوري كه كعبه را در دل دارد و بزرگترين شخصيت اسلام، محمد(صلي الله عليه وآله) خاتم النبيين را در دامن خود پرورده، كشور صحراها و رملهاي روان است، كشوري كه بر طلاي سياه خفته ولي بسياري از مردم آن در فقر به سرمي برند.

پايگاه اوليه و راستين اسلام و مركز استثمار امروزين، قطب متحجر اسلام، كشوري كه در قديم به نام جزيرة العرب ناميده مي شد و سپس به نام حجاز و عربستان، سرزميني كه پس از اسلام و تأسيس سلسله هاي خلافت هميشه جزء امپراتوري اسلامي بوده و در زمان حكومت سلاطين عثماني جزء قلمرو اين كشور، و بالاخره با ضعف سياسي و نظامي امپراطوري عثماني و بهخصوص پس از شكست عثماني ها (تركيه امروز) در جنگ جهاني اول، و تحت تأثير نيرنگهاي سياسي لورنس و دولت انگلستان، زير نفوذ اين كشور قرار گرفت.
سپس جنبش وهابي ها به رهبري عبد الوهاب، و پشتيباني محمد بن سعود سرسلسله خاندان سعودي از اين جنبش، و قيام عبد العزيز بن سعود منجر به

41

آزادي اين كشور گرديد، و به يادبود محمد بن سعود به نام عربستان سعودي ناميده شد.
جانبازان و قيامكنندگان، لاله هاي خونين را در صحراي خشك روياندند تا در ميان آنها درخت آزادي را برويانند، ولي بار ديگر تحت انقياد استعمار و استثمار و استعمار قرار گرفتند.

شايد بتوان براي شناخت موقعيت اجتماعي وسياسي از موقعيت جغرافيايي و طبيعي اين كشور به عنوان عاملي مهم ياري جست، بنابراين بايستي به اين پديده و تأثيرات مقابل آن توجه نمود.
عربستان سعودي در نيمكره شمالي و در جنوب غربي آسيا و به عنوان يكي از كشورهاي عربي خاورميانه محسوب مي گردد كه در عرض شمالي بين 5/16 درجه و 32 دقيقه و در طول شرقي 35 درجه و 56 دقيقه واقع است و مساحتي برابر با 690,149 ,2 كيلومتر مربع (000,870 مايل مربع) دارد كه از شمال شرقي به كويت، از شمال به جمهوري عراق، از شمال غربي به اردن هاشمي ، از غرب به درياي سرخ (بحر احمر)، از شرق به خليج فارس و قطر و درياي عمان و شبه جزيره عمان و از جنوب به جمهوري يمن و عمان محدود مي گردد. (1)

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1.مساحت كل شبه جزيره كه شامل كشورهاي عربستان سعودي ، يمن، عمان و شيخنشينهاست 000 ,730 ,2 كيلومتر مربع است.

42

شاخصترين ويژگي جغرافيايي اين كشور، صحراهاي پهناور و وحشتناك است كه مي توان از صحراهاي بزرگ عربستان در جنوب شرقي و در شمال،صحراي نفوذ بزرگ و در مركز، صحراي نفوذ كوچك، و به طور كلي مي توان گفت كه سراسر اين كشور پوشيده از صحرا است و تنها قسمتي از مغرب آن كوهستاني است.
مناطق مرتفع اين سرزمين به نام نجد خوانده مي شود.
بزرگترين مراكز جمعيتي اين كشور در مركز و در جوار بحر احمر واقع شده است.
جمعيت اين كشور در حال حاضر بيش از 6 ,22 ميليون نفر است. (1) از طرف ديگر به علت خشكي و صعوبت طبيعت، بيشتر جمعيتِ مناطق روستايي ، در اجتماعات محدود (باديه نشيني ) با مرزهاي مشخص و محدود به صورت مراكز دور از هم و در نقاطي كه شرايط طبيعي امكان زندگي را براي تعداد محدودي از انسانها فراهم نموده است، سكونت گزيده و به دامداري و كشت گياهان گرمسيري به خصوص خرما و صنايع دستي كه مواد اوليه آن از محيط اطراف گرفته شده و داراي سنت و اصالت مي باشند، اشتغال ورزيده اند و به طور كلي مناطق بسيار وسيعي خالي از حيات مي باشند به طور نمونه مي توان از صحراي ربعالخالي در عربستان جنوبي نام برد كه خالي از مراكز انساني است كه اين خود چهره مشخص آسياي جنوب غربي است.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1.بر اساس نتايج سرشماري سال 2004 ميلادي .

43

از تأثيرات ديگر شرايط طبيعي مي توان وجود قبيله هاي چادرنشين را نام برد كه بين مناطق كوهستاني و صحرا در تردد هستند و در طول تاريخ منشأ حوادث بسياري بوده اند.

به قول پروفسور جان آي كلارك اگرچه امروزه مردمان چادرنشين بيشتر به صورت گروه هاي اقليت درآمده اند، امّا در گذشته در عدم ثبات سياسي آسياي جنوب غربي اثر داشته و تعداد جمعيت را محدود و مشخص مي ساخته اند.
هيچ تجزيه و تحليلي از توزيع جمعيت در آسياي جنوب غربي نمي تواند جامع باشد، مگر اين كه توجهي صريح به اثر چادرنشيني داشتهباشد. (1)

دو پلانمول متذكر شده است كه توزيع مردمان چادرنشين در آسياي جنوب غربي بيش از هر چيز به حركات قرون وسطايي چادرنشينان عرب و ترك مديون است و چنين است كه اسلام اولين گامهاي پيشرفت را در ميان قبايل اوس و خزرج و ديگر قبايل شبه جزيره بر مي دارد و به خصوص در عربستان موانع و خطرات زيست محيطي موجود براي مسافرت، همراه با مسافت زيادبين واحدها، باعث جدايي طلبي و تا حدي تمايزات فرهنگي شده است.

جمعيت شهري عربستان سعودي در رياض با بيش از چهار ميليون نفر(2) و در شهرهاي مدينه، مكه، بندر جده و چند شهر

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1.جغرافياي جمعيت و كشورهاي در حال توسعه، ص 132.

2. بر اساس نتايج سرشماري سال 2004 ميلادي .

44

كوچك ديگر مثل جوف، نجران، ابومركا، يمامه، عيون، دهريا، هرجه، شاكرا متمركز مي باشند.

از لحاظ سياسي ، پايتخت كشور سعودي ، رياض، و از لحاظ مذهبي ، مكه است كه در غرب كشور واقع و داراي جمعيتي در حدود 3,1 ميليون نفر است. (1) در حال حاضر عربستان داراي جمعيت نسبي در حدود 10 نفر در كيلومتر مربع است كه رقم پاييني به شمار مي آيد.

زبان و خط آنها عربي است كه به همراه پيشرفت اسلام زبان عربي نيز در تمام خاورميانه و شمال آفريقا پيشرفت نمود و موجب پايداري وحدت در مذهب و زبان اين كشورها گرديد.

نوع حكومت اين كشور سلطنتي و تمام اختيارات در دست پادشاه است و قوه مقننه از مجلس مشورتي به وجود آمده است.
از لحاظ اقتصادي اين كشور را مي توان به دو دوره تاريخي تقسيم نمود.
قبل از سال 1930 ميلادي كه اقتصاد، بيشتر بر اساس خودمعيشتي و بر مبناي كشاورزي و دامپروري استوار بود كه از لحاظ كشاورزي ، كشت خرما و غلات در واحه ها و مراكز مناسب كوهپايهاي و سبزي در نواحي مرتفع، و از لحاظ دامپروري كه ركن اصلي زندگي قبيلهاي است پرورش گوسفند و بز در مغرب و مركز كه داراي علفزارهاي پراكنده مي باشند و بيشتر نقاط مرتفع را تشكيل

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1.بر اساس نتايج سرشماري سال 2004 ميلادي .

45

مي دهند، و پرورش شتر در نواحي شمالي و جنوبي و پرورش اسب در مناطق گوناگون استوار است جمعيت كوچنشين بيشتر از محصولات دامي و خرما و غلات ارتزاق مي كنند.

بازرگاني بين عربستان و كشورهاي ديگر از طريق جده و ديگر بنادر واقع در كناره درياي سرخ و در مسير درياي سرخ و كانال سوئز و درياي مديترانه از طرف ديگر معيشت جمعيت شهرنشين را ممكن مي ساخت؛ ولي پس از سالهاي 1930م كشف و استخراج نفت در عربستان ركن اصلي اقتصاد امروزين اين كشور را كه بر مبناي استخراج نفت استوار است بوجود آورده كه توسط شركت آرامكو صورت مي پذيرد و به عنوان مهمترين كشور صادركننده نفت در عرصه جهاني ذخاير ارزي فراواني به دست مي آورد.

شهر مكه

مقدسترين شهر مسلمانان شهر مكه است كه خانه كعبه در آن واقع است، و مسلمانان در هر نقطهاي كه باشند، بايد به هنگام اداي فرائض مذهبي به اين شهر مقدس روي كنند.

اين شهر در 39 درجه و 50 دقيقه طول شرقي و 21 درجه و 25 دقيقه عرض شمالي در استان حجاز از كشور سعودي واقع شده و 330 متر از سطح دريا ارتفاع دارد.

دشت مكه پيش از حضرت ابراهيم(عليه السلام) جنبه شهري نداشت و

46

گذرگاهي بيش نبود.
نخستين سنگ زيربناي اين شهر به دست
قهرمان توحيد حضرت ابراهيم(عليه السلام) نهاده شد و در زمان اسماعيلـعلي نبينا وآله و عليه السلام ـ به صورت شهر درآمد و بازار و مراكز تجاري در آن داير شد و از دو فرزند وي (ثابت و قيدار) نژاد عرب به وجود آمد. (1)

پس از تابش اشعه تابناك اسلام، شهر مكه به صورت بزرگترين شهر حجاز درآمد و هماكنون جمعيت آن بر دويست هزار نفر بالغ مي شود. (2) در ايام حج كه مردم مسلمان جهان از اقطار و اكناف جهان براي انجام يك فريضه مذهبي و شركت در كنگره عظيم اسلامي به اين شهر روي مي آورند، جمعيت آن از يك ميليون(3) نفر تجاوز مي كند.

مسجدالحرام

تقريباً در وسط شهر مكه و در درهاي از كوه صفا و مروه ساخته شده است.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1.كامل، ابن اثير، ج 1، ص 125

2. بديهي است اين آمار مربوط به زمان تأليف كتاب ـ يعني حدود سال 1354 شمسي است.

3. وهم اكنون چندميليون.

47

مسجدالحرام نخستين و مقدسترين مسجد مسلمانان است كه خانه كعبه را در بر دارد.
مساحت آن در قديم دور تا دور آن، 250قدم و بعد حدود 17902 متر و بعد بالغ بر 75000 متر مربع و در اثر افزايش روزافزون زائران خانه خدا همواره بر وسعت مسجدالحرام افزوده شد و هم اكنون مساحت آن بيش از 160 هزار مترمربع است.

آخرين مرحله توسعه مسجدالحرام در سال 1396هـ.
ق.
به پايان رسيده و جمعاً يكميليارد ريال سعودي هزينه در برداشته است.

مسجدالحرام گذشته از اين كه بزرگترين معبد مسلمانان است، يكي از بزرگترين مدارس علوم ديني نيز به شمار مي آيد و 107 نفر مدرّس دارد.

تعداد خدمتگزاران مسجدالحرام (اعم از مدرّس و مؤذّن
و خطيب و نظافتكننده و دربان) به 700 نفر بالغ مي شود. (1)

در مسجدالحرام فقط يك نماز جماعت بر پا مي شود و صد هزار نفر در آن نماز باشكوه شركت مي كنند.
و گنجايش يكصد و پنجاه هزار نفر نمازگزار را دارد.

مسجدالحرام شامل «كعبه»، «مقام ابراهيم»، «حجر اسماعيل» و «چاه زمزم» است.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1.دائرة المعارف قرن بيستم، ج 7، ص 372.

48

كعبه

كعبه بناي مكعب شكلي است در وسط مسجدالحرام كه ارتفاع آن از كف مسجد در حدود 15 متر است و طول ضلعهاي شمالي و جنوبي آن 25/10 متر و ضلعهاي شرقي و غربي آن 25/12 متر است و سمت شرقي كعبه دري است كه دو متر از سطح مسجد ارتفاع دارد و نقره و طلاكوب است ديوارهاي كعبه با پوشش نفيسي پوشيده شده و فقط يك متر از ساختمان آن ديده مي شود كه به «شاذروان» معروف است و براي محكم شدن ديوار خانه كمي به جلو آمده است.

پوشش كعبه غالباً در مصر بافته مي شود و هر ساله در
اواخر ذي قعده به مكه حمل و پوشش قبلي برداشته مي شود و پوشش جديد را ضمن مراسمي باشكوه به جاي پوشش قبلي قرارمي دهند. (1)

از وسط كعبه چهار خط در امتداد ركنها به چهار طرف كشيده شده و نمايانگر اركان چهارگانه مي باشند. (2)

كعبه مدت 27 قرن پيش از اسلام، نزد قبايل عرب

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1.موسوعة العتبات المقدسه، ص 234.

«هماكنون پرده در خود مكه و در كارخانهاي كه مخصوص اين كار احداث شده توليد و بافته مي شود.»

2. اركان كعبه عبارتند از: 1ـ ركن شرقي (اسود) عراقي 2ـ ركن شمالي شامي 3ـ ركن غربي شمالي 4ـ ركن جنوبي يماني است.

49

عظمت و احترام داشته است و همه قبائل عرب آن را محترم
مي شمردند.

ايرانيان نيز كعبه را محترم مي دانستند و از روزگار قديم به زيارت آن مي شتافتند.

حجرالاسود

در زاويه شرقي كعبه در ارتفاع يك متر و نيم از كف مسجدالحرام سنگي به قطر 30 سانتيمتر نصب شده كه به حجرالاسود موسوم است، اين سنگ قديمي ترين اثر ديني و تاريخي است كه در حدود چهار هزار سال پيش به دست قهرمان توحيد يعني حضرت ابراهيم خليل، در بناي خانه كعبه جاي داده شده است. (1)

مقام ابراهيم

در شمالشرقي كعبه حجره كوچكي است با ضريح بلورين و گنبدي كوچك كه 13 متر از ديوار كعبه فاصله دارد.

در وسط اين حجره سنگي به قطر دو وجب نصب شده كه يادگار حضرت ابراهيم است و به افتخار اين پيامبر بزرگ آن را مقام ابراهيم ناميده و در پشت آن نماز طواف مي خوانند.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1.احكام حج و اسرار آن، 82، 98.

50

حجر اسماعيل

حجر اسماعيل قسمتي از كعبه است كه قريش به هنگام تجديد بناي كعبه آن قسمت را از ساختمان كعبه جدا كردند و در خارج كعبه قرار دادند ولي براي معلوم شدن آن قسمت اطرافش را سنگچين كردند.

قبر هاجر در حجر اسماعيل و حجر در بين كعبه و حطيم واقع و واجب است كه حجر اسماعيل داخل طواف خانه قرار گيرد.

چاه زمزم

در 18 متري حجرالاسود و محاذي آن چاه زمزم قرار دارد.
اين چاه از زمان حضرت اسماعيل مورد توجه همگان بوده و تصدي آن را بزرگان قريش عهدهدار بودند.

هماكنون دهانه زمزم 5/2 متر و عمق آن در حدود 3 متر و به وسيله تلمبه برقي از آب آن استفاده مي شود.

علاوه بر زمزم چاه هاي «زبيده»، «زاهر»، «عسقلاني » و «جوانه»، از چاه هاي معروف مكه هستند.

صفا و مروه

در كنار مسجدالحرام دو كوه بخصوص قرار دارند به نامهاي صفا و مروه كه فاصله آنها از هم 420 متر بوده و واجب است حجاج هفت بار اين مسير را سعي (طي ) نمايند.
عرض آن 20 متر و داراي سه قسمت است دو متر وسط با دو ديوار كوتاه از يكديگر جدا شده

51

و مخصوص سعي اشخاص عليل و ناتوان است، بقيه حجاج از طرفين آن سعي مي نمايند.
سقفي از بتون آرمه به ارتفاع 12 متر روي اين مسير (صفا و مروه) را پوشانده است.

اماكن مقدّسه

خانه خديجه كه به مولد «سيده فاطمه» موسوم است، زادگاه اولاد رسول اكرم(صلي الله عليه وآله) از خديجه است و پيامبر در تمام مدت اقامتش در اين خانه سكني داشت و سپس عقيل در آن مأوي گزيد.

زادگاه حضرت رسول محلي است در شعب بني هاشم كه زيارتگاه مردم است.

محل سكونت اميرالمؤمنين(عليه السلام)، نزديك خانه رسول خدا و در شعب علي قرار دارد، در همان نزديكي مسجدي بوده كه آثاري از آن باقي نمانده است.

دار خيزران مخفي گاه و پناهگاه رسول خدا بوده كه نماز را با اصحاب در آن مكان مي خواندند.

مساجد مكه

بعد از مسجدالحرام، مساجد زير از معروف ترين مساجد مكه مي باشند.

1ـ مسجد الجن واقع در خيابان نخره محل نزول سوره جن.

52

2ـ مسجد الرايه، در محلي كه پرچم اسلام به هنگام فتح مكه در آنجا نصب شد.

3ـ مسجد البيعه، در محل بيعت عقبه، در پاي كوه «حجون.»

4ـ مسجد بلال، در كوه ابوقبيس.

5ـ مسجد انشقاق قمر، بر فراز كوه ابوقبيس در محلي كه پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) به هنگام شق القمر در آنجا ايستاده بود.

6ـ مسجد خيف، در راه عرفات و مني واقع شده و وسط آن گنبدي است كه در محل عبادت پيامبر(صلي الله عليه وآله) بنا شده است.

علاوه بر مساجد فوق كه به نوبه خود زيارتگاه و نموداري از بناهاي ادوار اسلامي هستند، مكانهاي ديگري هم در شهر مكه و حومه آن وجود دارد كه سبب جلب زائران مي گردد، مانند:

1ـ زادگاه پيامبر(صلي الله عليه وآله) در شعب بني عامر.

2ـ زادگاه حضرت فاطمه(عليها السلام).

3ـ گورستان مكه در كوهستان «حجون» كه قبر خديجه همسر پيامبر و ابوطالب عمّ پيامبر و چهار تن از نياكان پيامبر(صلي الله عليه وآله)(عبدالمطلب، هاشم، عبدمناف و قصي ) در آن مي باشند و به مقبره معلا معروف است.

4ـ غار حراء واقع در «جبل النور» مهبط وحي و معبد رسول اكرم(صلي الله عليه وآله)پيش از دوران رسالت بوده است.

5ـ غار ثور در كوه ثور، در جنوب مكه قرار دارد و به هنگام هجرت، پيامبر اكرم سه روز در آن به سر برده اند.

53

كوه هاي مكه

كوه حرا: در كنار درهاي ژرف به شكل مخروطي كامل در يك فرسنگي مكه و شمالشرقي آن در محل مشرف به مني واقع شده است.

اين كوه پرشكوه در عهد باستان، جبل حرا نام داشت و در عصر اسلامي از روي استحقاق جبلالنور نام گرفت.
زيرا نخستين اشعه تابناك آيات وحي بر فراز همين كوه بر قلب شريف پيامبر پرتو افكند و اين كوه با عظمت به عنوان رمز وحي و نشان رسالت، با شكوه هر چه تمامتر باقي مانده است.

جبل الرحمه: كه وسط عرفات واقع شده و حجاج روز عرفه (نهم ذي حجه) تا غروب آفتاب بر فراز آن به دعا و نيايش مي پردازند.

كوه ابوقبيس: يكي از بزرگترين معجزه هاي پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) «شق القمر» محاذي همين كوه به وقوع پيوسته است.

كوه كداء: در قسمت اعلاي مكه واقع شده و پيامبر اكرم(صلي الله عليه وآله) به هنگام فتح مكه، از طرف اين كوه داخل مكه شده است. (1)

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1.سيره ابن هشام، ج 4، ص 49.

54

كوه هاي ديگر چون:

كوه ثور، كوه صفا، كوه مروه، فلق، تيقعان، هندي ، لعلع، كدي ، ابوحديده و خندمه نيز از كوه هاي معروف مكه بشمار مي روند. (1)

دانستني هايي از شهر مكه

مكه از روز نخست مكاني امن بوده و برخي از پيامبران، چون صالح و شعيب به قوم خود دستور داده اند كه به هنگام نزول عذاب، به آن شهر مقدس پناهنده شوند. (2)

چهارده قرن است كه آيين رسمي مردم اين شهر دين مقدس اسلام است و در آن ورود غير مسلمان ممنوع است.

جرايد

روزنامه و مجلات معروف مكه عبارتند از: «امالقري » و «الحجاز» «الندوه»، «رابطة العالم الاسلامي » و «اخبار العالمالاسلامي .»

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1.موسوعة العتبات المقدسه، ص 14.

2. البدايه والنهايه، ج 2، ص 185.

55

كتابخانه ها

كتابخانه هاي معروف مكه كتابخانه شيرواني زاده در باب امهاني و كتابخانه سليمانيه در نزديكي باب السلام است.

مدارس مكه

مدارس مشهور مكه علاوه بر مسجدالحرام مدرسه صوليه تأسيس شيخ رحمت الله هندي (مؤلف كتاب اظهار الحق) و مدرسه «شيخ يوسف محمد خياط» است.

اجراي حدود

در مكه برخي از حدود اسلامي اجرا مي شود، در نتيجه مردم آن سرزمين و زائران خانه خدا از امنيت كامل كه اثر وضعي اجراي حدود است برخوردار مي باشند.

زائران مكه كراراً ديده اند كه «در بازار مكه بدون اين كه كسي را براي محافظت اجناس مغازه ها بگذارند يا در مغازه ها را ببندند، براي نماز ظهر و عصر مي روند و شنيده نشده كه كسي دست به اموال مغازه ها بزند. (1)

البته نبايد فراموش كرد كه اين سنت اسلامي فقط در ميان عامه مردم به چشم مي خورد.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1.اين بخش از مجله مكتب اسلام، شماره 1 سال 15 نقل شد.

56

جده

جده بندري است در غرب مكه معظمه كه به درياي سرخ متصل است و فاصله آن تا تهران از راه هوا 2200 كيلومتر، فاصله جده تا مكه 73 كيلومتر، جده تا مدينه 425 كيلومتر، و قبر حوا در جده محل زيارت حجاج است.