1 . حزب توده ایران

1 . حزب توده ايران

گروهي از روشنفكران ايراني كه از نظر علمي با ماركسيسم آشنايي داشتند، با رهبري محمدتقي اراني در زمان حكومت رضاشاه قوي ترين جريان چپ را شكل دادند و پس از مدتي او و 52 نفر ديگر به جرم داشتن عقايد كمونيستي روانه زندان شدند. بعد از سقوط رضاشاه و آزادي زندانيان سياسي، به جز دكتر اراني كه در زندان به قتل رسيد، گروه 52 نفر حزب توده را در مهرماه 1320 ش. پايه گذاري كردند. اين حزب كه توسط عده اي از كمونيست هاي قديمي شكل گرفت و از حمايت هاي شوروي بهره مي جست، از همان ابتدا با مخفي كردن ايدئولوژي خود و حتي ارج نهادن به شعائر مذهبي[س ش 101]، استفاده از نارضايتي هاي موجود در ميان مردم و مبارزه مستمر در جهت بهبودي شرايط اقتصادي، توانست توجه اقشار مختلف جامعه را به سوي خود جلب كند[س ش 102].

(سند شماره 101)

مصوبات كنگره

مرام نامه و برنامه و نظامنامه حزب توده ايران

اصول مرام حزبي:

اصل اول: حزب توده ايران حزب طبقات ستم كش يعني كارگران و دهقانان، روشنفكران آزاديخواه و پيشهوران است.

اصل دوم: حزب توده ايران طرفدار استقلال و تماميت ايران است و بر عليه هرگونه سياست استعماري نسبت به آن مبارزه مي كند.

اصل سوم: حزب توده ايران طرفدار همكاري دوستانه با كليه كشورهاي آزادي خواه بر اساس تساوي حقوق ملل و حفظ صلح جهاني است.

اصل چهارم: حزب توده ايران طرفدار استقرار حكومت ملي و رژيم دموكراسي واقعي است.

اصل پنجم: حزب توده ايران با آثار اقتصادي رژيم هاي كهنه اجتماعي مانند اقتصاد شباني و فئوداليسم مبارزه مي كند و طرفدار يك دستگاه اقتصادي مترقي و متمركز مبتني بر حفظ منافع اكثريت مردم ايران است.

برنامه حزب توده ايران

1ـ مبارزه سياسي:

1. مبارزه در راه استقرار رژيم دموكراسي و تأمين كليه حقوق فردي و اجتماعي از قبيل: آزادي زبان، قلم، عقيده و اجتماعات.

2. مبارزه بر عليه رژيم ديكتاتوري و استبداد.

3. خاتمه دادن به اعمال خودسرانه مأمورين شهرباني و ژاندارمري و ساير عمال دولت.

4. تشكيل دادگاه عالي ملي براي محاكمه و مجازات اشخاصي كه به مملكت و آزادي خيانت كرده و نسبت به حقوق فردي و اجتماعي اجحاف و ضبط اموالي كه از اين راه بدست آمده به نفع ملت ايران.

5. تأمين استقلال قضايي و تفكيك حقيقي قوه قضائيه از قوه مجريه.

6. الغاء كليه قوانين و نظاماتي كه به ضرر توده وضع گرديده است.

7. تجديد نظر در قوانين و مقررات نظام وظيفه به نفع توده و جلوگيري از اجحافات و هرجومرج آن.

8. تجديد نظر در قانون انتخابات به نحوي كه آزادي رأي واقعاً براي كليه انتخاب كنندگان ميسر شود.

9. تساوي كامل حقوق اجتماعي بين كليه افراد ملت ايران قطع نظر از مذهب و نژاد.

10. آزادي كامل براي افراد اقليت در امور فرهنگي و مذهبي خود.

2ـ كارگران:

1. سعي در گذرانيدن قانون كار از مجلس شوراي ملي بر اصول زير:

الف: تقليل مدت كار روزانه در تمام كشور به هشت ساعت و پرداخت دستمزد متناسب براي كارهاي اضافي.

ب: بيمه اجتماعي كارگران (اعم از كارگران ماشين سيار و پيشهور) و كارمندان و مستخدمين.

پ: تأديه خسارات معالجه و نقص اعضاء در نتيجه حادثه كار.

ت: به رسميت شناختن اتحاديه ها و حق اعتصاب و انعقاد قراردادهاي جمعي.

ث: استفاده از تعطيلات جمعه و اعياد و مرخصي ساليانه با دريافت حقوق.

ج: منع كار اطفال خردسال تا چهارده سال و قائل شدن مدد معاش به نسبت اولاد براي والدين.

چ: تساوي دستمزد كارگران زن و مرد.

ح: استفاده زنان كارگر مستخدم از مرخصي با دريافت حقوق در دوره وضع حمل لااقل سه ماه.

خ: كوشش در تأسيس وزارت كار.

د: وضع مقررات عادلانه براي حل اختلافات كار و مراقبت در اجراي صحيح قوانين كار.

ذ: مبارزه با بيكاري و تأسيس بنگاه هاي كار از طرف دولت و ايجاد بورس كار.

(سند شماره 102)

حزب توده، تنها تشكل حزبي در ايران بود كه از سازماندهي درست، تشكيلات كارآمد و فعاليت سراسري در كشور برخوردار بود; تا اينكه در سال 1327 ش. حزب توده كه متهم به سوء قصد به جان شاه شده بود، رسماً منحل شد و بسياري از رهبران آن دستگير شدند و از اين زمان به بعد به فعاليت هاي غيرعلني روي آورد.

حزب توده تا كودتاي 28 مرداد 1332 ش. حضور پرقدرتي در صحنه سياست از خود نشان داد و توانست يك تشكيلات گسترده و سازمان يافته در ميان روشنفكران و حتي افسران ارتش ايجاد نمايد. در جريان كودتا انتظار مي رفت كه حزب از امكانات گسترده خود جهت مقابله با كودتا استفاده نمايد و سازمان افسران حزب در مقابل كودتاكنندگان به اقدام مسلحانه دست بزند; آنان اگرچه از وقوع كودتا مطلع بودند و در نشريات خود دائماً هشدار مي دادند[س ش 103]; اما هيچ واكنشي در برابر كودتا از خود نشان ندادند، به طوري كه مخالفت آنها با نهضت ملي و عدم حمايت آنان از مردم و رهبران نهضت، بر شكست آن تأثير گذاشت.

(سند شماره 103)

(سند شماره 104)

كودتاكنندگان پس از پيروزي به دستگيري مخالفان و مبارزان پرداختند و در اين ارتباط، بسياري از افسران و ساير كادرهاي حزب توده به چنگ آنان افتادند; افزون بر آن، بسياري از رهبران و سرشناسان حزب، با كناره گيري از حزب هر كدام انشعاباتي در درون آن ايجاد كردند. پس از آن فعاليت هاي حزب به طور مخفي ادامه يافت و تشكيلات گسترده اي را در خارج از كشور به ويژه كشورهاي بلوك شرق ايجاد كردند.

در ارزيابي رفتار سياسي حزب توده بايد گفت كه مهم ترين عامل در شكل گيري رفتار سياسي حزب، ارتباط و وابستگي استراتژيك آن به حزب كمونيست شوروي بود. همزمان با حضور شوروي (همپاي ديگر متفقين) در ايران و آزاد شدن كمونيست هاي قديمي از زندان هاي سياسي، در كمتر از يك ماه، حزب توده در چهارچوبي كه با توافق شوروي تنظيم گرديده بود، تأسيس شد. احسان طبري در كتاب الفباي مبارزه كه در دوران حيات استالين نوشته شده مي نويسد: از آن جا كه شوروي نخستين و نيرومندترين كشور سوسياليستي و پايگاه استوار سوسياليزم است، بنابر اين دوستي با اتحاد شوروي و حزب كمونيست اتحاد شوروي كه لنين آن را بنيان نهاده، به نظر حزب، يكي از بخش هاي مهم انترناسيوناليسم پرولتري است.

مخالفت حزب با طرح ملي شدن صنعت نفت و به جاي آن حمايت از ملي شدن كمپاني نفت ايران و انگليس، در همين چهارچوب قابل ارزيابي است; زيرا در آن زمان دولت شوروي خواهان امتياز نفت شمال بود. شاهد ديگر بر اين مدعا اين است كه حزب توده، رزم آرا را رهبري بورژوا ـ دمكراتيك معرفي كرد كه در برابر شاه و محافظه كاران، متحد تاكتيكي خوبي بود. نظر خوش بينانه كمونيست ها به رزم آرا، به دليل آن بود كه وي توانسته بود روابط حسنه اي با شوروي برقرار سازد.