گفتار دوم : ناسیونالیسم و ملّی گرایی

گفتار دوم : ناسيوناليسم و ملّي گرايي

ناسيوناليسم عبارت است از وجود يك احساس مشترك يا وجدان و شعور در ميان عده اي از انسانها كه يك واحد سياسي يا ملت را مي سازند.(1) در يك تعريف ديگر، ناسيوناليسم داعيه احراز قدرت و حق حاكميت با استناد به زبان، آداب قومي و سوابق مشترك تاريخي است.(2) اين ايده، يك امر تاريخي و متعلق به تاريخ غرب است(3) و در ايران نيز ملهم از جامعه ليبراليستي غرب بوده است. آغاز اين ايدئولوژي در جهان اسلام، به قرن نوزدهم مي رسد كه نخستين مواجهه همه جانبه بين مسلمانان و غرب از طريق توسعه طلبي مستقيم غرب شروع شد و اين مواجهه، واكنش عاطفي و جمعي را كه جوهر جنبش ناسيوناليستي است بهوجود آورد.(4)

امّا ناسيوناليسم، شئون و صورتهاي مختلفي دارد و بسته به اينكه كدام شأن آن غالب شود، صورت خاصي از ناسيوناليسم ظاهر مي شود. در بعضي از صور ناسيوناليسم، غلبه و احراز قدرت مهم است كه به امپرياليسم در غرب انجاميده است، گاهي اشتغال به مفاخر قومي و رسوم باستاني غلبه دارد كه منحط ترين صورت ناسيوناليسم است و در ايران به ناسيوناليسم فرهنگي منجر شده است. اما اگر تكيه آن بر استقلال در مقابل قدرت خارجي باشد، به نهضتهاي ملي و مبارزات رهايي بخش منتهي مي شود.(5) هر سه

1. منوچهر محمدي، پيشين، ص 10.

2. داوري، ناسيوناليسم و انقلاب، ص 33.

3. همان، ص 241.

4. حميد عنايت، انديشه سياسي در اسلام معاصر، ترجمه بهاءالدين خرمشاهي، ص 198.

5. همان و نيز ر.ك به: داوري، ناسيوناليسم و انقلاب، صص 33 و 73.

[118]

صورت ناسيوناليسم كه به اقتضاي وضع تاريخي پيش مي آيند، شئون مختلف يك امر واحدند و به يكديگر قابل تحويل و با وجود وجوه مشترك، در نهايت به يك جا مي رسند، ولي نبايد همه را با يك چوب راند.

در ايران، ناسيوناليسم قدرت طلب بهوجود نيامد، ولي دو صورت ديگر آن بروز يافت. در اين ميان استمرار و تداوم ناسيوناليسم غيرمبارز و متكي به تفاخر قومي بيشتر غلبه داشت كه در بحث روشنفكران سكولار عصر مشروطه، به برخي از مسايل آن اشاره كرديم. در اين قسمت، عمده بحث مربوط به ناسيوناليسم ضدخارجي و سمبل آن، جبهه ملي ايران است. ضمن اينكه اشاره هاي مختصري هم به ناسيوناليسم فرهنگي رضاخان خواهيم داشت.