خلاصه

خلاصه

نسبت نيروهاي موجود در ايران در شهريور 1320 هـ .ش دگرگون مي شود و نتيجه ي آن تا دوازده سال بعد به گونه اي تقريباً مشابه باقي مي ماند.

استبداد در اين دوره داراي ضعف است، در تحليل شدت و ضعف استبداد استعماري بايد جايگاه قدرت مادر را در نظام سلطه ي جهاني استعمار در نظر داشت.

قبل از جنگ جهاني دوم، انگلستان در ميان كشورهاي استعماري از موقعيت ممتاز و ويژه اي برخوردار بود; اما بعد از جنگ، انگلستان در رقابت با ديگر قدرت ها نتوانست با استفاده از شبكه ي سياسي موجود حرف آخر را در زمينه ي سياسي ايران بزند و در نتيجه استبداد استعماري در كشاكش بين قدرت هاي داراي نفوذ به گونه اي متزلزل درآمد.

با حضور دوباره ي دولت روس در طول جنگ جهاني دوم و بعد از آن، جناح چپ منورالفكران كه با روي كار آمدن رضاخان غرامت ناپختگي و ناتواني سياست شوروي را پرداخت كرده بودند، ديگر بار با اعتبار و قدرتي قوي در قالب حزب توده به ميدان آمدند و تحت تأثير اين واقعه جريان عمده اي از منورالفكران پديد مي آيد. اين جريان از بار سياسي چپ نسبت به هيئت حاكمه برخوردار است و پس از آن با عنوان نيروي روشنفكر جامعه شناخته مي شد.

روشنفكران علي رغم اشتراكات ظاهري كه داشتند، به دو جناح چپ و راست تقسيم شدند: جناح چپ كه سايه ي آن بر جناح راست سنگيني مي كرد، بعد از شهريور بيست در قالب حزب توده سازمان يافت. عملكرد سياسي حزب توده تابع مستقيمي از سياست شوروي بود.

جناح راست طيف گسترده اي را تشكيل مي داد و در يك انسجام جبهه اي با هشت سال تأخير در قالب جبهه ي ملي در پي كسب قدرت برآمد. علت تأخير اين جناح پيشينه ي بيمار و كارنامه ي سياه آن در دوران رضاخان است.

جبهه ي ملي در طرح مسئله ي نفت، با حمايت بخشي از نيروي مذهبي به قدرت رسيد; ولي پس از به قدرت رسيدن به دليل بي توجهي به نقش نيروي مذهبي در جلب حمايت هاي مردمي، از رعايت حريم آن خودداري كرد.

منورالفكران از راه تحقيق و كاوش به حقيقت و هويت تمدن غرب پي نبرده بودند; بلكه در يك حالت رواني خاص شيفته ي آن شده بودند و به همين دليل پرسش درباره ي چيستي و هستي غرب را نيز تحمل نمي كردند.

بعد از شهريور بيست روشنفكران با حفظ همه ي سوابق منورالفكران گام هاي نخستين را در مسير تعليم آموزش هاي غربي در الحادي ترين چهره ي آن كه از طريق جزوه هاي حزب توده تأمين مي شد، برداشتند. هم زمان با رهايي نيروي مذهبي از فشار استبداد بيست ساله و شيوع آموزش هاي غربي، نيروي مذهبي در كنار درگيري هاي سياسي ميدان جديدي را براي درگيري هاي فكري يافت. حوادث بعدي نشان مي دهد كه اين ميدان صحنه ي جدي كارزار نيست و صحنه ي جدي مبارزه هم چنان در عرصه ي سياست باقي است.

فداييان اسلام با تأكيد بر شعائر اسلامي، همكاري با جبهه ي ملي را مشروط به اجراي احكام اسلامي قرار دادند، اما طفره ي دولت ملي موجب شد تا آن ها بيست ماه از دوران حكومت مصدق را در زندان سپري كنند.

وسايل و ابزارهايي كه آيت الله كاشاني از آن ها استفاده مي كرد، علاوه بر نفوذ مردمي خود، از يك سو قدرت نظامي فداييان اسلام و از ديگر سوي عناصر سياسي جبهه ي ملي بود.

آيت الله كاشاني بعد از پيروزي سي تير با قدرتي به مراتب بيش تر از قبل و با اطمينان به دولت مصدق گام هاي بعدي را به عنوان يك رهبر مذهبي فراتر از مرزهاي ايران، با طرح يك مقابله ي همگاني و تشكيل ارتش بيست ميليوني ملل اسلامي در برابر دولت تازه تأسيس اسرائيل برداشت.

جبهه ي ملي بعد از به قدرت رسيدن، به نيروي مذهبي به عنوان يك رقيب سياسي نگريست. اگر جبهه ي ملي و رهبري آن از ذهنيت ضد ديني منورالفكران صدر مشروطه رنگ نمي گرفت و قدرت يك تصميم بخردانه ي سياسي را مي داشت، لااقل به همان اندازه كه به حمايت آمريكا در درگيري با انگلستان اميد داشت و در راه جلب آن تلاش مي كرد، به حمايت نيروي مذهبي نيز دل مي بست و براي تحصيل آن به مقداري هر چند اندك مي كوشيد.

آيت الله بروجردي گرچه حضور سياسي فعالي، نظير فداييان اسلام و يا آيت الله كاشاني در جامعه ي ايران نداشت; ولي قدرت قوي اجتماعي ايشان كه از ناحيه ي مرجعيت شيعه تأمين مي شد، يك نيروي بالقوه و آماده اي را تشكيل داد كه در موضع گيري ها و رفتار سياسي ديگر نيروها مؤثر بود; زيرا ديگر نيروها حريم او را به گونه اي پاس مي دارند تا رويارويي يا برخورد بالفعل آن را به دنبال نداشته باشد. نقشي را كه آيت الله بروجردي در تداوم حركت شيعي جامعه ي ايران ايفا كرد، عبارت است از: الف: تمركز مرجعيت در شخص واحد. ب: انتقال مرجعيت از نجف به ايران. ج: توسعه ي كمي و كيفي حوزه ي علميه ي قم. د: توسعه ي شبكه ي ارتباطي قم با نقاط مختلف ايران.