طرح گسترده عقاید اسلامی

طرح گسترده عقايد اسلامي

شهيد مطهّري بعنوان يك متفكّر و نظريه پرداز انقلاب اسلامي، اسلام را به خودي خود، هم دين ميدانست و هم دولت، هم ايدئولوژي و هم حكومت، هم دين و هم زندگي. بر همين اساس، مينويسد اسلام بعنوان يك دين، در عين حال يك مكتب و يك ايدئولوژي است; طرحي است براي زندگي بشر در همه ابعاد و شؤون آن. (2) ــــــــــــــــــــــــــــ

1. رضا داوري اردكاني، دفاع از فلسفه، ص 26. 2. مرتضي مطهّري، پيرامون انقلاب اسلامي، ص 63. [267]

جريان فقاهتي ـ ولايتي تلاش ميكرد كه اسلام در همه ابعادش در جامعه اسلامي احيا شود و براي رسيدن به چنين هدف بلندي، گام اوّل، شناخت اسلام و اشاعه آن بود.استاد مطهّري خود را در اين زمينه مسؤول و متعهّد ميدانست و به عنوان ايدئولوگ انقلاب درصدد بود كه پايه و قاعده اساسي بناي سياسي جامعه اسلام را مشخّص كند. (1) بدين لحاظ، به تعبير مقام معظّم رهبري، مسأله شهيد مطهّري، مسأله يك جريان فكري است در جامعه ما كه هر چه ميگذرد، برجستگي بيشتري پيدا ميكند. (2) مبناي هر انقلاب، فكر و انديشه است; و پاينهادن به ميدان مبارزه، بدون اتّكا به انديشهاي استوار، سرانجام خوشي ندارد و خلأِ فكري ناشي از عملزدگي، جوّ ذهني افراد را آماده پذيرش افكار انحرافي و التقاطي ميكند. بدين لحاظ، مبارزه بايد از روي نقشه و اصول صـحيـح و بـا تمهيد مقدّمه باشد تا به نتيجه مطلوب برسد.

شهيد مطهّري بر اين اساس، درصدد پيريزي اصول صحيح اسلامي براي انقلاب بود و اصرار داشت كه بين بناي سياسي ـ اجتماعي اسلام (حكومت و نظام سياسي) و زيربناي فكري ـ اعتقادي آن پيوند برقرار كند. او در اين راستا، منظومه فكري منسجمي ارايه داد كه ابعاد فلسفي، علمي، اجتماعي و اقتصاديش با هم كاملاً سازگار بود. بر همين اساس، آيت الله هاشمي رفسنجاني وي را مجسّمه مكتب و مكتب مجسّم (3) ميداند كه جهانبيني، ايدئولوژي، مشي سياسيـ اجتماعي و شيوه زندگيش، يك دستگاه منطقي را تشكيل ميداد.شهيد مطهّري در دهه 1340 به همراه شهيد بهشتي، شهيد باهنر، آيت الله هاشمي رفسنجاني، و مقام معظّم رهبري، جمعي را تشكيل ميدهد كه مأموريت اصلي آن تدوين جهانبيني اسلامي است; (4) و خود ايشان در آستانه پيروزي انقلاب اسلامي، مجموعه ارزشمند مقدّمهاي بر جهانبيني اسلامي را براي تغذيه فكري جوانان مينويسد.

جريان فقاهتي ـ ولايتي براي اوّلين بار، تحقيق دستهجمعي و مكتبي را پيرامون

ــــــــــــــــــــــــــــ

1. جاويد موسوي، پيشين، ص 32، مصاحبه مقام معظّم رهبري. 2. همان، ص 23. 3. جاويد موسوي، پيشين، ص 59، مصاحبه آيت الله هاشمي رفسنجاني. 4. همان، ص 28، مصاحبه مقام معظّم رهبري. [268]

مسايل اسلامي آغاز ميكند و ميكوشد به جميع جهات بعضي از موضوعها بپردازد. بدين لحاظ، كارهاي اساسي فكري و اسلامي كه در سالهاي قبل از انقلاب اسلامي انجام شده، بينظير است و حتّي در سالهاي پس از انقلاب نيز برجستگي و اهميت دارد و همينهاست كه مبناي فكري انقلاب اسلامي را تشكيل ميدهد.در همين راستا، شهيد مطهّري را از معدود كساني ميدانند كه انديشه انقلاب اسلامي و به تعبير امروزي، ايدئولوژي انقلاب را طرّاحي كرد، پرورانيد و رواج داد. (1) استاد مطهّري بهلحاظ احاطه و تسلّطش بر فلسفه و علوم و معارف اسلامي، طرح فكري گستردهاي در مسايل اعتقادي اسلام و جهان بيني اسلام ترسيم كرد كه در چارچوب آن، بسياري از مسايل و مشكلات عصر جديد و شبهات مبتلابه جوانان را پاسخ ميداد و همه آثار و نوشتههايش نيز در همين چارچوب و با اين طرح بوده است. وي در اين زمينه مينويسد:

خلاصه يك طرح اساسي در فكرم ريخته شده بود كه زمينه حلّ مشكلاتم در يك جهانبيني گسترده بود. در اثر درك اين مطلب و يك سلسله مطالب ديگر از اين قبيل، به اصالت معارف اسلامي اعتقاد پيدا كرده بودم، [ و ] معارف توحيدي قرآن و نهجالبلاغه و پارهاي از احاديث و ادعيه پيغمبر اكرم و اهل بيت اطهار را دريك اوج عالي احساس ميكردم. (2)

طرح نوي كه شهيد مطهّري در ارايه انديشه و عقايد اسلامي ابداع كرده بود، با استقبال جوانان مواجه شد. ايشان با كشف معمّاهاي فكري نسل جوان تحصيل كرده و دانشگاهي و انتقال آنها به حوزه و روحانيت، از متن اسلام براي آنها پاسخهاي منطقي و اسلامي ميداد و حوزهها و روحانيت را به تحرك واميداشت.اصلاح حوزه و تجيهز آن به منطق علمي، مسألهاي بود كه شهيد مطهّري پيگيري ميكرد. او در سالهاي نزديك به پيروزي انقلاب، با اظهار نگراني از آيندهانقلاب، تصميم ميگيرد به قم برود و با ايجاد تحوّل در حوزه، (3) مطابق نيازهاي روز، ــــــــــــــــــــــــــــ

1. همان، ص 177، مصاحبه واعطزاده خراساني. 2. مرتضي مطهّري، عدل الهي، ص 98. 3. براي اطلاعات بيشتر درخصوص نظر شهيد مطهّري راجع به حوزه و اصلاح آن، رجوع شود به: سيري در زندگاني استاد مطهّري، ص 119. [269]

متخصّص تربيت كند. (1) در آن روزها كه بحث اقتصاد و مكاتب فلسفي جديد بحث روز بود، شهيد مطهّري گفته بود: ميخواهم در قم، راجع به اقتصاد اسلامي، شاگرداني تربيت كنم كه وجودشان بسيار ضروري است.شهيد مطهّري در پايان كتاب علل گرايش به مادّيگري، پس از توضيح و تفصيل علل گرايش به ماترياليسم در ايران و جهان، راه حلّ اين مشكل را در آن ميداند كه اوّلاً مكتب الهي به طور معقول، علمي و استدلالي صحيح عرضه شود. بهنظر ايشان، اين امر در سايه يك مكتب استدلالي سيستماتيك امكانپذير است و معارف اسلامي از اين نظر، بسيار غني است و ميتواند پاسخگوي اين نياز باشد. (2) ثانياً بايد پيوند مسايل الهي با مسايل اجتماعي ـ سياسي، مشخّص شود و روشن گردد كه مكتب الهي ازنظر پشتوانه بودن براي حقوق سياسي ـ اجتماعي، چه جايگاهي دارد. از ديد ايشان، در اين زمينه نيز تعليمات اسلامي غني است و وظيفه روشنفكران مسلمان است كه مكتب حقوقي اسلام را از جنبههاي سياسي ـ اقتصادي معرفي كنند. (3) بر همين اساس، وقتي استاد مطهّري از عدل الهي بحث ميكند، آن را در چارچوب طرح گستردهاي از معارف و عقايد اسلامي قرار ميدهد كه حكومت و شؤون سياسي ـ اجتماعي نيز ارتباط منطقي و ارگانيگ با آن دارد: بديهي است كه برقراري عدل در نظامات اجتماعي موقوف به اين است كه اوّلاً نظام تشريعي و قانوني نظامي عادلانه باشد و ثانياً در عمل بهمرحله اجرا درآيد. (4) منظور از نظام تشريعي و قانوني، همان قانون و دستگاه قانونگذاري است كه در جامعه اسلامي ايران، مبناي آن از قديمالايام، شرع مقدّس اسلام بوده و در متمّم قانون اساسي مشروطه نيز براي نظارت بر آن، هيأتي از مجتهدان درنظر گرفته شده بود. امّا اجراي اين قوانين را هيچگاه علما و فقها وظيفه خود نميدانستند و تنها در انقلاب اسلامي بود كه براي اوّلين بار اين موضوع مطرح

ــــــــــــــــــــــــــــ

1. علي دواني، پيشين، صص 101 ـ 100. 2. مرتضي مطهّري، علل گرايش به ماديگري، ص 222. 3. همان، ص 225. 4. مرتضي مطهّري، عدل الهي، ص 27. [270]

شد; موضوعي كه مقدّمات فكري آن از قبل فراهم شده بود.بدين لحاظ، اين مقدّمات و تحوّلات فكري، نقش مؤثّري در انقلاب اسلامي داشته است و اگر كساني پيدا نميشدند كه به دفاع از حريم دين برخيزند و براي آن راه حل ارايه نميدادند، انقلاب پيش نميآمد. بر همين اساس، برخي تأسيس و پيدايش علم كلام جديد از سوي شهيد مطهّري را يكي از نشانههاي انقلاب اسلامي ميدانند; (1) زيرا علم كلام مورد نظر وي، متكفّل پاسخگويي به مسايل جديد ازجمله حكومت است و از متن اسلام براي همه چيز جواب آماده دارد.شهيد مطهّري با طرح اسلام در مفهوم جامع كلمه، به صراحت مينويسد: اسلام بهعنوان يك دين، در عين حال يك مكتب و يك ايدئولوژي است; طرحي است براي زندگي بشر در همه ابعاد و شؤون آن. (2) همين امر، مسلمانان را بهسوي اصول تصاحب قدرت و ارايه نظام سياسي بر مبناي اعتقادات اسلامي رهنمون ميشود و مجاهد اين سنگر مهمّ حضرت امام خميني (رحمه الله) است كه نظريه حكومت را ارايه ميدهد.