متن کامل

ائمه اهل بيت «ع»

سيد محمد جواد هاشمي‏

بسم اللّه الرّحمن الرّحيم‏

الحمد للّه نور اله و صلي اللّه علي سيدنا و نبينا محمد (ص) و آله‏

موضوع بحث در اين صفحات محدود، بررسي ائمه اهل بيت (عليهم السلام) و بيان گوشه هايي از ابعاد علمي فرهنگي، اجتماعي و سياسي زندگي آنان است. لازم بنظر ميرسد پيش از پرداختن به اصل سخن نگاهي گذرا داشته باشيم به جايگاه مسئله امامت در عقايد شيعه و سپس بپردازيم به بررسي اجمالي تاريخ زندگاني هر يك از ائمه دوازده گانه (عليهم السلام). و در اين بحث از درگاه ايزد متعال طلب توفيق نموده و از ارواح طيبه و طاهره ائمه هداة مهديين عليهم السلام، استمداد مي‏جوييم.

امامت از ديدگاه شيعه‏

ايمان به اصل امامت و لزوم تبليغ دين و دفاع از موجوديت اسلام و تبيين اسلام و توضيح رسالت محمدي (ص) پس از رحلت پيامبر گرامي اسلام (ص) توسط پيشوايان الهي و ائمه منصوص از طرف پيامبر با يك سري خصوصيات معين و شرايط خاص، در مجموعه عقايد اصيل شيعه كه بر گرفته از قرآن و سنت قطعي پيامبر است هميشه از جايگاه و ويژگي خاصي بر خوردار بوده است.

از ديدگاه شيعه، امامت از اصول اساسي مذهب و تحصيل يقين به آن از روي دلائل متقن و قوي شرط ايمان كامل و لازمه تحصيل يقين به انجام وظايف و اداء تكليف است (1)، و اين موضوع مهمترين موضوع مورد بحث ميان اهل سنت و پيروان مكتب خلافت و شيعه و پيروان مكتب امامت ميباشد و محور ابعاث مفصل و مشروح و گاه جنجال برانگيز هم بوده است «شيعه ميگويد امام پس از پيامبر بايد معصوم باشد و از جانب خدا منصوب گردد در حاليكه پيروان مكتب خلافت اعتراف به لزوم رهبر و پيشوا براي امت پس از پيامبر (ص) عصمت را از شرايط امام ندانسته و انتخاب امام توسط مردم را جايز و پيروي از چنين شخصي منتخبي را لازم و واجب ميدانند. اين نقطه اساسي اختلاف ميان دو گروه مسلمانان است و ديگر مسائلي كه در ميان اين دو گروه وجود دارد همه از توابع اين مسأله بوده و از فروعات اين اصل بشمار ميرود. و چنانچه اختلاف در اين اصل از ميان برخيزد و اين دو گروه داراي رأي واحدي گردند ديگر مباحث فرعي نيز خود بخود بالتبع زائل شده و مباحث يكسو خواهد گرديد.(2)

بر اساس عقيده شيعه (امامت) همانند (نبوت) لطفي از جانب خداوند متعال براي بشر بشمار ميرود و تعيين امام همچون ارسال پيامبر براي هدايت افراد بشر لازم است تا وظيفه هدايت افراد پس از پيامبر به سر منزل خير و صلاح و تأمين سعادت دنيا و آخرت انجام پذيرد و كليه مسئوليتهاي منصب نبوت براي منصب امامت هم ثابت است و صلاحيتها و شايستگي‏هاي لازم در پيامبران، در مورد ائمه و پيشوايان پس از موسس مكتب، لازم و ضروري است. بر اين اساس و از اين ديدگاه امامت استمرار خط نبوت است و دليلي كه اقتضاي ارسال رسل توسط خداي متعال را مينمايد، همان دليل ايجاب مي‏كند كه پس از پيامبر امام جهت هدايت مردم تعيين گردد. از اين رو شيعه معتقد است كه امام بايد به يكي از دو راه تعيين گردد يا به تصريح شخص پيامبر كه در زمان حيات خود امام بعد از خود را تعيين نمايد و يا به تصريح هر امامي نسبت به امامت امام ديگر پس از خود و انتخاب چنين افرادي بدست افراد امت با گرايشها و سليقه‏هاي متفاوت و حبّ و بغضها و ديدگاههاي مختلف قرار داده نشده است و بر اين اساس همچنانكه افراد مسلمان حق تعيين رهبر امت را ندارند حق مخالفت با وي و يا عزل و بركناري وي را نيز دارا نمي‏باشند چنانگه نسبت به پيامبر داراي چنين اختياراتي نبودند. بلكه بر عموم افراد امت لازم است از امام تعيين شده توسط پيامبر يا امام منصوب پيشين پيروي كرده و كاملاً مطيع فرمانهاي وي باشند و تمرّد از دستور وي و نپذيرفتن بيعت وي تمرّد از اسلام بشمار رفته و موجب خروج از دين ميگردد.(3)

بر اين اساس وجود امام در هر عصر و زمان لازم بوده و نمي‏تواند جهان از وي خالي باشد. خواه امام ظاهر و مشخص كه همه وي را ببينند و بشناسند و با وي در تماس باشند و خواه امام غائب و مخفي از ديد مردم كه دسترسي به وي نباشد و احدي با وي تماس نداشته باشد تا زماني كه اراده خداوند به ظهور او تعلق گيرد.(4)

با توجه به اهميت خاص اين عقيده در ميان شيعه، بمنظور تبيين و توضيح مباني فكري آن و زدودن ابهامات موجود در پيرامون آن پيوسته راد مرداني از شيعه در اين زمينه بحثهاي گسترده و مفصلي به تبع از ائمه (ع)(5) با مخالفان خود داشته و تأليف روشنگرانه‏اي در دفاع از مقام ولايت ائمه اطهار (ع) و شايستگي بي بديل آنان جهت اسلام و هرايت جامعه بشري پس از پيامبر گرامي (ص) بدور از تعصب و يكسونگري و با كمال خلوص و رعايت تعهد اسلامي، از خود به يادگار گزارده‏اند كه صفحات بيشمار هزاران كتاب و رساله(6) در اين زمينه از زمانهاي گذشته تا كنون شاهد صدقي بر اين مدعا است. البته در اينجا نمي‏توان تك تك آن تأليفات را نام برد و عزيزاني كه طالب تحقيق كافي در اين زمينه باشند به كتب و مقالات مفصل مراجعه نمايند.

امامت از ديدگاه قرآن و سنت‏

در صدر سخن گفتيم كه اصول عقايد شيعه متخذ از قرآن و مبتني بر سنت و سيره قطعيه پيامبر اكرم (ص) است. اكنون بمنظور آنكه كلي گوئي نكرده باشيم جهت اثبات اين ادعا لاقل در خصوص امامت لازم ميدانيم مسئله امامت را از ديدگاه قرآن و سنت اجمالاً بررسي نماييم تا صحت مدعاي فوق بر صاحب نظران و ارباب فهم و انديشه مدلل گردد.

آنچه از مطالعه آيات قرآن كريم و بررسي سنت قطعيه پيامبر (ص) براي هر ناظر بي غرض بدست ميايد حاكي از ضرورت اجتناب‏ناپذير نصب امام بر حق جهت رهبري جامعه اسلامي در هر زمان و مكان است. زيرا به تصريح قرآن هيچگونه فعاليت اجتماعي در هيچ گروه و امتي بدون پيروي از رهبر و زمامدار ميسر نخواهد بود خواه رهبران صالح و شايسته و خواه زمامداران ناصالح و گمراه. البته تعبير قرآن رهبران صالح هاديان امت و رهبران آنان بسوي حق و حقيقت اند و زمامداران فاسد زمينه ساز تباهي و فساد و گرفتار شدن به آتش دوزخ.

نمونه‏هاي روشن گروه نخست تمام رهبران الهي و پيامبران بر حق همچون ابراهيم و موسي و عيسي و پيامبر ختمي مرتبت حضرت محمد (ص) اند و نمايندگان گروه دوم كليه رهبران نا صالح ضدّ مردمي كه به چيزي جز فساد انگيزي و شهوتراني و دنيا پرستي نمي‏انديشند همچون فرعون و نمرود و هر نيروي ضد خدايي كه طاغوت ناميده شده است. آنچه بر مؤمنين و نيروهاي حق طلب لازم و ضروري است پيروي از گروه نخستين و تبعيت از پيشوايان الهي و فرامين انبياء گرامي خدا است.

از ديدگاه اسلام رهبران صلاحيت زمامداري جامعه را دارا ميباشد كه از ويژگي‏هاي خاصي همانند پيامبر گرامي اسلام (ص) در بعد عقيدتي، فكري، سياسي، اجتماعي بر خوردار باشند و در اين صورت است كه پيروي از آنان پيروي از خدا و پيامبر شمرده خواهد شد.

در تفسير آيه شريفه: وجعلنا منهم ائمة يهدون بامرنا لما صبروا و كانوا باياتنا يؤقنون.(7) عمده مفسرين بر اين عقيده‏اند كه خطاب به پيامبر اكرم (ص) است و هدف از اين آيه بيان اين نكته است كه در اسلام نيز پيشواياني از جانب خدا تعيين گرديده‏اند كه بخاطر دفاعشان از دين و استقامتشان در راه حراست از ارزشهاي مكتب، به جايگاه رفيع رهبري امت نايل آمده‏اند.(8)

از ديدگاه سنت نيز روايات متعدّدي از طريق فريقين در رابطه با امامت و ضرورت رهبري پس از پيامبر (ص) نقل گرديده است كه اين مقال گنجايش ذكر آنها را ندارد و تنها به برخي از آنها و معروفترين آنها اشاره مي‏كنيم.

1) پيامبر اكرم فرمودند: من مات بغير امام مات ميتةً جاهلية.(9)

اين مضومن در نقل ديگري بگونه‏اي ديگر روايت شده است: من مات وليس عليه امامٌ فان موتته موتة الجاهلية(10)و در نقل سوم بدينگونه آمده است: من مات و لم يعرف امام زمانه مات ميتةً

جاهلية(11)

2) نمونه ديگر كه در واقع مكمل روايت قبل است فرمايشي است از رسول اكرم (ص) بدين مضمون كه: من مات و ليس في عنقه بيعة مات ميتة جاهلية(12)اين روايت ضمن توضيح چگونگي پذيرش امام و رهبر جامعه بيان ميدارد كه در شناخت امام نمي‏توان به دانستن نام و نشان و حسب و نسب وي بسنده كرد. بلكه شرط اساسي قبول رهبري زمامداران بر حق سر سپردگي كامل از فرامين آنان در صحنه‏هاي مختلف علمي سياسي اجتماعي است زيرا با توجه به علم دقيق و آگاهي عميق پيشوايان الهي به اصول مكتب و شيوه‏هاي صحيح عمل، آحاد امت فارغ از هر گونه دغدغه و اظطراب خاطر ميبايد به تصميم گيريهاي وي با آرامش خاطر گردن نهند.

چنانكه ملاحظه ميشورد اين تصريحات بي پرده و تعبيرات روشن كه خطاب به عموم مسلمين از دو لب مبارك پيامبر اكرم (ص) خارج شده است بيانگر اهميت بالاي مسئله رهبري جهان اسلام و دفاع از مكتب پس از آن حضرت است زيرا با توجه به مضمون اين احاديث توحيد خدا و ايمان به رسالت و نبوت پيامبر اكرم (ص) و يقين به روز قيامت و ديگر عقايد اسلامي هنگامي مثمر ثمر بوده و امت اسلامي را به سعادت خواهد رساند كه هر فرد مسلمان امام و پيشواي الهي زمان خويش را نيك شناخته و همانند اطاعت از پيامبر از وي اطاعت نمايد و چنانچه جز اين عمل كند از زمزمه مسلمين بشمار نخواهد رفت و از اين جا بخوبي مي‏توان يافت كه فرمودند: كلمه لا اله الا اللّه امان از گمراهي است مشروط به پذيرش ولايت پيشوايان حق و ائمه هداة معصومين كه خود آن بزرگوار از آن خاندان گرامي و مطهر است.(13)

نكته ديگري كه در مطالعات خويش بر آن وقوف حاصل مي‏كنيم تصريح پيامبر اكرم (ص) به تعداد پيشوايان بر حق پس از خويش است. و محدثين اهل سنت روايات متعددي را كه دال بر تعداد 12 جانشين پس از پيامبر كه همگي از قريش ميباشند روايت نموده‏اند و اين روايات اگر چه بحسب لفظ گاهي با يكديگر متفاوتند ولي مضمون همه آنها يكي است و مدعاي شيعه را اثبات ميكند كه تعداد ائمه بر حق توسط شخص پيامبر (ص) تعيين گرديده است. البته در روايات شيعه حتي تصريح به نام اين راد مردان الهي و مربيان بشريت شده است ليكن در روايات اهل سنت تنها عدد آنان مشخص گرديده است.(14)

در اينجا به چند روايت از طريق بزرگان محدثين اهل سنت در اين زمينه اشاره مي‏شود.

1) بخاري از طريق جابر بن سمرة روايت كرده است كه پيامبر اكرم فرمود: يكون بعدي اثنا عشرا ميراً كلهم من قريش. (صحيح بخاري ج 9 كتاب الاحكام)(15)

2) مسلم نيز روايت كرده است كه پيامبر فرمود: ان هذا الامر لا ينقضي حتي يمصني فيهم اثنا عشر خليفة كلهم من قريش. (ج 3 كتاب الامارة).

3) امام احمد حنبل نيز از طريق عبد اللّه بن مسعود از پيامبر روايت كرده است كه فرمود: جانشينان من 12 تن - بعدد نقباء بني اسرائيل ميباشند. (ج 1 ص 397).

از نظر اجماع نيز كه اصل مورد قبول در نزد اهل سنت است بزرگان بسياري اتفاق نظر دارند كه تعيين رهبر و حاكم در جامعه امري است ضروري و اجتناب‏ناپذير و در اين خصوص اختلاف نظري بين مسلمانان وجود ندارد. چنانكه ابن حزم در اين باره ميگويد: «اهل سنت و مرجئه و شيعه و كليه خوارج اتفاق نظر دارند كه امامت و پيشوايي در اسلام لازم و بر امت اسلام لازم و بر امت اسلام واجب است از پيشواي عادل تبعيت كنند تا قوانين الهي اجرا گرديده و جامعه با احكام اسلامي رهبري گردد.

سپس استدلال به آيه شريفه: اطيعو اللّه و اطيعوا الرسول و اولي الامر منكم (نساء - 59) نموده و روايات بسياري را از سنت در اين زمينه ذكر كرده است.(16)

همچنين بزرگان ديگري از قبيل قلقشندي شافعي (17) (متوفي 820 هجري) و ابو الحسن اشعري (18) (متوفي 324 هجري) و اسفرائيني (19) (متوفي 429 هجري) در اين زمينه سخنان مفصلي دارند كه همگي آنها حكايت از ضرورت امام و پيشوا براي جامعه اسلامي دارد.

نكته‏اي كه در اينجا لازم به تذكر است اين است كه دانشمندان اهل سنت پس از اعتراف به صحت رواياتي كه دال بر جانشينان 12 گانه از قريش پس از پيامبر اكرم (ص) است هنگاميكه تعداد خلفاء و مدعيان رهبري جامعه پس از پيامبر را از بني اميه و بني عباس بسيار بيش از عدد مزبور ديده‏اند در مقام توجيه و تأويل اين روايات بر آمده و به تاويلاتي عجيب و درد سرهاي بزرگي دچار گرديده‏اند چنانكه سيوطي هنگام جمع بندي اين روايات خلفاء راشدين و امام حسن (ع) و معاويه و عبد ا... زبير و عمر بن عبد العزيز را باضافه مهدي و طاهر عباسي از بني العباس ذكر ميكند و نسبت به دو نفر باقيمانده مي‏گويد يكي از آن دو مهدي (ع) است ولي در تعيين نفر ديگر درمانده است !(20) (تاريخ الخلفاء ص 12).

در حاليكه قاضي عياض اين روايات را مخالف رواية سفينة دانسته كه حكايت از اين دارد كه خلافت پس از پيامبر 30 سال است و پس از آن پادشاهي خواهد بود و پر واضح است كه مدت 30 سال تنها شامل خلفاء سه گانه و حضرت علي (ع) و امام حسن (ع) ميشود. گذشته از اينكه تعداد خلفاء و متصديان امو مسلمين پس از پيامبر بيش از دوازده نفر ربوده‏اند. از اين رو ابن جوزي در (كشف المشكل) ميگويد پس از دقت بسيار در اين احاديث نتوانسته‏ام به راه حل صحيح و روشني دست يابم.

ولي از ديدگاه شيعه روايات فوق هيچگونه مشكلي نداشته و كاملاً منطبق بر تعداد ائمه معصومين (عليهم السلام) ميباشد چنانكه بعضي نويسندگان منصف اهل سنت از جمله استاد ابوريه در كتاب خود (اضواء علي السنة المحدية) آنرا به نقل از نامه علامه سيد مرتضي عسكري به ايشان، نقل كرده است.(21)

در اينجا ناچاريم اشاره‏اي هم به سخن شيخ عبد العزيز بن باز داشته باشيم كه به مناسبتي درباره احاديث مهدي از طرق اهل سنت گفته شده است، هر چند كه سخن در اين مورد به درازا كشيد ليكن اطلاع بر سخن عجيب اين باصطلاح عالم بزرگ اهل سنت و مفتي وهابيان سعودي ما را با عقايد وي بهتر آشنا خواهد ساخت و ماهيت مدعيان دفاع از حق و فضيلت بخوبي آشكار خواهد گرديد.

وي به مناسبتي درباره احاديث خلفاء 12 گانه پس از پيامبر (ص) چنين اظهار نظر مي‏كند «بنظر من مراد از دوازده خليفه، خلفاء چهار گانه، معاويه و فرزندش يزيد و سپس عبد الملك بن مروان و چهار فرزندش و عمر بن عبد العزيز مي‏باشد كه اسلام در زمان آنها گسترش يافت و دين پايدار گرديد و حتي آشكار شد و جهاد برقرار بود و اختلاف و تفرق در مورد خلافت پس از مرگ (يزيد) و امارت (مروان) و (ابن زبير)، حجاز و... بر امر دين مسلمانان ضرري و صدمه‏اي نزد بلكه دينشان آشكار و امرشان پايدار بود...»(22)!!

آنچه كه در اينجا مي‏توان بعنوان نقد سخنان شيخ بن باز مطرح كرد چيزي نيست جز اظهار تعجب همراه با تأسف شديد از اينكه چگونه اين مدعي فهم و فضل و آشناي به احاديث و تاريخ اسلام ! حتي حاظر نشده است همچون سيوطي امام حسن (ع) را جزو اين دسته دوازده گانه قرار دهد ولي نام يزيد بن معاوية پليد را كه در فسق و فجور و قتل و جنايت پس از واقعه جانسوز كربلا و شهادت ابا عبد اللّه الحسين (ع) و حادثه قتل عام مدينه و تجاوز به حريم مسلمانان و تخريب كعبه در جريان نبرد با عبد اللّه بن زبير شهره خاص و عام است در زمره اين افراد آورده است و از وي بنام خليفة رسول اللّه (ص) و حامي دين و مجاهد في سبيل اللّه ياد ميكند در حاليكه تصور نمي‏كنيم كسي در تاريخ اسلام نداند كه افرادي چون يزيد و پدرش معاوية بن ابي سفيان خلافت اسلامي را به پادشاهي مبدل كردند و جنايات و مفاسد بيشماري را در تاريخ اسلام از خود بجاي گذاردند.(23)

«ضرورت پرداختن به موضوع امامت؟»

بي ترديد در اوضاع و احوال كنوني هنگامي كه خواننده گرامي اين سطور به اين موضوع بر خورد ميكند بيدرنگ اين پرسش در ذهن وي مطرح خواهد شد كه در شرايط حساس و بحراني جهان اسلام و با توجه به اوضاع اسفبار مسلمين و تشتّت و چند دستگي حاكم بر كشورهاي اسلامي و توطئه هايي كه در گوشه و كنار جهان جهت تضعيف اسلام و مسلمين انجام مي‏پذيرد چه ضرورتي طرح چنين مباحثي را ايجاب ميكند؟ و آيا اين موضوع در راستاي كمك به وحدت جوامع اسلامي است؟ كه پيوسته امام امت (قده) و مقام معظم رهبري بر آن تأكيد و پافشاري نموده‏اند. يا سعي در تخريب بناي اخوت و برادري اسلامي بين شيعه و ديگر گروههاي مسلمان غير شيعه؟

در پاسخ بايد خاطر نشان ساخت كه هدف ما از طرح اين موضوع ايجاد تشنج و اضطراب در جامعه اسلامي و اختلاف افكني مجدد بين برادران مسلمان نيست بلكه تنها هدف اصلي ما از اين سخن، آگاهي بخشيدن به افراد امت اسلامي و بيان حقايق تاريخي و تبيين خط اسلام ناب محمدي (ص) و معارف اصيل قرآن از رهگذر آشنايي با سيره ائمه اطهار (ع) و افكار و ايده‏هاي تربيت يافتگان مكتب وحي و ويژگيهاي اجتماعي سياسي و اعتقادي آنان است.

هدف اصلي ما در اين مقال مقابله با جريانهاي انحرافي نفاق افكن تحت پوشش دفاع از توحيد ! و با نام مبارزه با مظاهر شرك است كه نوك پيكان حملات ضد اسلامي خويشتن را متوجه جهان تشيع و پايگاه استوار آن در جهان كنوني يعني جمهوري اسلامي ايران نموده و از هيچگونه تهمت و افتراء عليه جمع عظيمي از مسلمانان جهان خود داري نمي‏كنند.

«ما ترديدي در اين نداريم كه هر گاه بحث پيرامون مسئله امامت در اين محدوده باشد كه بدانيم چه شخصي منصب اجتماعي سياسي اسلام را پس از پيامبر گرامي اسلام اداره نموده است. تعيين وي به چه صورت بوده است و آيا پيامبر شخصاً كسي را تعيين كرده بود و يا اينكه شخصي از جانب مردم به اين مقام انتخاب گرديد، بحث شكل تاريخي صرف بخود گرفته و پس از چهارده قرن كه از آن ميگذرد نمي‏تواند بحثي آموزنده و سازنده باشد هر چند شناسايي همين افراد هم از ديدگاه ريشه يابي مسائل تاريخي ناشي از آن لازم و ضروري بنظر ميرسد. ولي چنانچه شكل بحث تغيير يابد و از زاويه‏اي ديگر به اين مسئله بپردازيم كه پس از درگذشت پيامبر رهبري مكتب و مرجعيت در اصول و فروع دين بر عهده چه افرادي و با چه معيارهايي است تا گفتار آنان درباره حقايق و معارف اسلام حجت و غير قابل رد باشد، در اين صورت شناسايي امام و بحث درباره امامت در متن زندگي هر شخص مسلمان قرار ميگيرد.» (24)

از اين رو تذكر اين نكته ضروري است كه هدف از طرح بحث امامت دامن زدن به اختلافات فيما بين مسلمانان نيست زيرا در شرايط حساس جهان كنوني بجاي جر و بحثهاي تعصب‏آميز و بي ثمر وظيفه همه مسلمانان كوشش براي تفاهم بيشتر و جلوگيري از اختلاف و تفرق ميان امت بزرگ اسلام است و در اين زمينه هدف هر محقق مي‏بايد مبتني بر بحث و بررسي منطقي و محققانه همراه با واقع بيني و دور از توهين به طرف مقابل و تعصب و كينه توزي باشد تا در پرتو بحث متقن علمي، گامي اساسي در جهت فهم دقيق و صحيح اسلام و تاريخ گذشته آن برداشته شده و تفاهم و تقريب بين صفوف مسلمانان كه هدف عالي همه مصلحان نيك انديش جهان اسلام بويژه حضرت امام راحل (قده) و مقام معظم رهبري در دوران معاصر است عملي گردد.

واقع اين است كه آنچه براي يك ناظر بي غرض و محقق دور از حب و بغضها پس از بررسي هر چند اجمالي در تاريخ پر فتنه و آشوب ملل جهان بويژه امت اسلام در طول سالهاي متمادي بوضوح مشخص ميگردد اين است كه پيوسته دو گونه واقعيت در جامعه اسلامي جريان داشته است.

نخست: واقعيتي مبتني بر حق و عدل و اصلاح و حقيقت خواهي، و ديگري واقعيتي مبتني بر تزوير و تحريف حقايق و ترويج باطل در جامعه. آنچه براي انسان آگاه انديشمند بويژه در شرايط فعلي جهان اسلام ضرورتي تام دارد آشنايي با ريشه‏هاي انحراف از خط مشي تعيين شده توسط بنيانگذار انقلاب مقدس اسلام از سر آغاز آن است و كسب تجربه‏اي فردي و نيز اجتماعي بمنظور مقابله با توطئه‏هاي رنگارنگ و ظاهر فريب و غلط انداز كه افراد بي اطلاع را به كام خود مي‏كشد و دائره اختلاف را توسعه مي‏بخشد.(25)

از اين رهگذر است كه آشنايي صحيح و دقيق و حتي المقدور همه جانبه و منسجم با زندگي پيشوايان دين يعني ائمه طاهرين (ع) و دودمان پاك رسول اللّه (ص) كه به عقيده شيعه مشعلهاي فروزان هدايت و اسوه‏هاي پاك بشريت تعيين شده توسط وحي، ضروريت دو چندان مي‏يابد. تا نيك بنگريم كه چگونه اين راد مردان الهي در موضع نشر مبادي فرهنگ اسلام و دفاع از مكتب و ارائه عدالت و تعهد و تقواي اسلامي از هستي خود مايه گذاشتند و فهم صحيح اسلام را در همه زمينه‏ها به امت اسلام هديه نمودند.

دكتر حامد خفتي داود از نويسندگان صاحب نام معاصر و از برادران منصف اهل سنت بمناسبتي در اين مورد چنين مي‏گويد:

«ما نيازمنديم تاريخ را با روش علمي بررسي كنيم و پيش از آن نيازمنديم مذاهب سياسي و فقهي اسلامي را عميق‏تر از آنچه بدست ما رسيده است مورد مطالعه قرار دهيم تا آنگاه به آنكس كه بر حق است بگوييم تو بر حقي و به آنكس كه راه خطا پيموده است بگوييم تو در اشتباهي. اين نياز هنگامي افزون ميشود كه از نقش سياستهاي اموي و عباسي در ايجاد و تقويت مذاهب فقهي (سني) آگاه شويم و نيز دريابيم كه چگونه شيعه در طول 800 سال در زير فشار اين دو حكومت رنج و مشقت را متحمل شده است.

اينكه عالمان شيعه در آفاق فرهنگ اسلامي به احياء آن پرداخته‏اند انعكاسي است از آن شور دروني كه سياستهاي حكومتي اموي و عباسي آتش آن را در نهاد شيعه افروخته است. آثار اين فشارها و تضييقات كه شيعه در راه نبرد با ظلم و جور و طرفداري از عدل و داد متحل آنها گرديد تا به آنجا ريشه دواند كه با عمق جان آنان در آميخت و جزء وجود آنها گرديد و شيعه اين شعله را در همه فراز و نشيبهاي تاريخ با خويشتن داشته است و اين شور و عشق با گوشت و خون وي ممزوج گشته اشت.(26)

آري بر اين اساس نه تنها طرح موضوع فوق منافاتي با حفظ وحدت ندارد بلكه بنظر ميرسد طرح صحيح هر موضوعي از موضوعات تاريخي مورد اختلاف، نخستين قدم در جهت رفع كج فهمي‏ها و بد انديشي‏ها و گامي عملي در مسير تفاهم بين برادران مسلمان است و چشم پوشي از حقايق تاريخي و بي اعتنايي به واقعيتهاي غير قابل انكار راه حل شايسته‏اي جهت مقابله با انحرافات و سوء نيتها و اصلاح كج فهمي‏ها نمي‏تواند باشد. مضافاً بر اينكه منافات اساسي با روح تحقيق و لزوم مطالعه احوال امتهاي پيشين دارد كه پيوسته مورد تأكيد قرآن و دستورات پيشوايان دين بوده است و چه بسيار خيانتها و حق كشيها كه از رهگذر سهل انگاري و بي تفاوتي در تبيين حقايق تاريخي و ريشه يابي انحرافات مكتبي بر اسلام و مسلمانان رفته است. در حاليكه كتاب الهي با فريادي رسا آنهايي را كه سعي در پوشاندن حقايق دارند مشمول امن خدا و فرشتگان دانسته و از رحمت واسعه الهيه دور باش داده است. آنجا كه ميفرمايد: ان الذين يكتمون ما انزلنا من البينات و الهدي من بعد ما بيناه للناس في الكتاب اولئك يلعنهم اللاعنون - الا الذين تابوا و اصلحوا و بينوا فاولئك اتوب عليهم و أنا التواب الرحيم .(27)«كساني كه حجت‏ها و هدايت ما را كه نازل كرده‏ايم با وجود آنكه در كتاب آسماني براي مردم توضيح داده‏ايم نهان ميدارند خدا و لعنت گران لعنتشان مي‏كنند مگر آنها كه توبه كردند با صلاح پرداختند و توضيح دادند، پس بر آنها ببخشايم كه من بخشنده و مهربانم».

«ضرورت امامت از ديدگاه تاريخي»

گذري كوتاه بر زندگي پيامبر گرامي اسلام نشان ميدهد كه بسياري از اهداف مقدس اسلام چه در ابعاد نظري و چه در صحنه واقعيتهاي خارجي بطور كامل و براي همگان در زمان حيات آن بزرگوار بيان نگرديده و جامه عمل نپوشيده بود. نه خطوط تفصيلي مكتب حيات بخش اسلام بطور دقيق و مسائل فقهي مسلمين خواه فردي خواه اجتماعي مطرح شده بود و نه اهداف انقلابي اسلام كه خواهان ايجاد جامعه‏اي رشد يافته و تربيت انسانهايي مكتبي و تغيير وضع اجتماعي و فردي مسلمانان بود به نحو تمام و كمال در افكار و اعمال بگونه منطبق بر ارزشهاي والاي اسلامي تحقق يافته بود. چنانكه رفتار شتاب آلود جامعه اسلامي آنروز مدينه و سران باصطلاح متعهد ! آن پس از رحلت پيامبر (ص) كه در جريانات سقيفه بني ساعده جلوه گر شد شاهد صدقي بر اين مدعا بود و نشان دهنده بي خبري اكثريت امت تازه مسلمان از معيارهاي اسلام و عدم پايبندي به دستورات و فرمانهاي رهبر جهان اسلام بود در حاليكه آن وجود گرانمايه نزديك ربع قرن جهت تأسيس امت واحده اسلامي تلاش مستمر نمود ولي پس از رحلت وي در همان لحظات نخستين روز وفات او در حاليكه هنوز جسد وي بر زمين مانده و بخاك سپرده نشده بود نشانه‏هاي طائفه گري و قبله گرايي و بازگشت به جاهليت قبل از اسلام ظهور و بروز يافت.

از اين رو بر اساس عقيده شيعه خط امامت علاوه بر تداوم و حفظ رسالت محمدي (ص) ضرورتي تاريخي است كه امتداد طبيعي مكتب وجودش را ايجاب مينمايد و مسئوليت خطير تبيين و توضيح مفاهيم قرآن و تشريع اسلامي را به عهده دارد همان نكته‏اي كه در سفارشات و بيانات پيامبر اكرم (ص) نسبت به امير المؤمنين علي (ع) و تصريح به وصايت و جانشيني آن بزرگوار بچشم مي‏خورد.

آنجا كه ميفرمايد: ان هذا اخي و وصيي و خليفتي فيكم فاسمعوا له و اطيعوه.(28)

همانا علي (ع) برادر و وصي و جانشين من در ميان شماست پس به گفتارش گوش ديد و فرمانش را گردن نهيد و آنجا كه ميفرمايد: انت تبين لا متي ما اختلفوا فيه من بقدي (29).اي علي تو آنچه را كه پس از من امتم در فهم آن اختلاف كند براي آنان تبيين مي‏نمايي.

و آنجا ميفرمايد: يا علي انت مني بمنزلة هارون الا انه لانبي بعدي (30). اي علي منزلت نسبت به من همانند منزلت هارون نسبت به موسم (ع) است جز آنكه پس از من پيامبري نخواهد بود. (ولي هارون پس از موسي (ع) مقام پيامبري داشت).

ولي با كمال تأسف پس از رحلت پيامبر اكرم (ص) جريان نا صالحي كه در جامعه اسلامي بوجود آمد اهل بيت (ع) را از مقام رهبري جامعه كنار زده و آنان را از انجام وظايف مكتبي خويش باز داشت و در صحنه عمل آنان را به انزوا كشاند ولي آن بزرگواران علير غم شرايط بوجود آمده لحظه‏اي از سعي و كوشش جهت حفظ و تداوم رسالت پيامبر و معرفي مكتب به تشنگان حقيقت و افراد مستعد و حقيقت طلب باز نايستادند و نقش حساس و سازنده خوبي را بخوبي ايفا نمودند. نمونه بارز اين پديده را در موضع‏گيري صحيح ائمه (ع) در ميان دو طرز تفكر و دو جريان پديد آمده پس از پيامبر اكرم در جهان اسلام كه يكي آنها طرفدار عمل به رأي و قياس و ديگري جانبداري از اكتفا به ظواهر احاديث مي‏نمود، بخوبي مي‏توان مشاهده كرد.

توضيح آنكه: پس از رحلت پيامبر اكرم (ص) هنگاميكه امت اسلامي با نيازها و مسائل نو ظهوري مواجه گرديد مجريان امور و مدعيان خلافت در اثر نا آگاهي به حقايق مكتب و عدم توانايي ردّ فروع و جزئيات بر اصول و قواعد كلي بيان شدن از طرف پيامبر (ص) بناچار راه حلهايي را ارائه نمودند كه عموماً خصوصياتي غير مكتبي داشت و مبتني بر رأي و نظر شخصي بود به اين معني كه در مواردي كه بظاهر حكمي از قرآن يا سخني از پيامبر در آن زمينه وارد نشده بود به (رأي) و نظر خويش كه آنرا بر اساس استحسان و قياس بدست آورده بودند روي آوردند.(31)

اين تجربيات و در واقع انحرافات، بتدريج رشد نمود و افزايش يافت تا سرانجام در عهد بني اميه به اوج خود رسيد و بصورت مكتبي مبتني بر عمل به (رأي) و ارزش دادن به آراء شخصي در فهم شريعت در آمد. اين جريان باعث گرديد متقابلاً عكس العملهاي شديدي در محافل فكري بوجود آيد كه به پيدايش (مكتب طرفداران حديث) در منطقه حجاز انجاميد. پيروان اين مكتب ترجيح ميدادند به ظواهر احاديث وارده از طرف پيامبر (ص) و اجتهادات صحابه و تابعين اكتفا كنند و معتقد بودند با بازگشت به ظواهر احاديث اصالت مكتب حفظ شده و از انحرافات (مكتب رأي) مصون خواهند بود و شريعت دستخوش تغيير و تحريف نخواهد گرديد.

بنظر مي‏رسد همين يك نمونه بخوبي گوشه‏اي از مشكلات جهان اسلام را پس از پيامبر اكرم (ص) منعكس نمايد. از يك سو جرياني (رأي) را اساس مكتب و راه دستيابي به راه‏حلهاي جديد ميداند و چون پايبند مباني اصيل اجتهاد واقعي نيست دخل و تصرفات زيادي در معيارهاي مكتب ميكند و از سوي ديگر جرياني دگم كه توجهي به رويدادها و مسائل جديد نداشته در حد ظواهر متون متوقف مي‏شود از هر گونه انعطاف پذيري و هماهنگي با اوضاع اجتماعي مختلف بي بهره مي‏ماند.

در چنين موقعيتي نقش تعيين كننده (خط امامت) و لزوم آن در جهت تبيين چهار چوبها و احكام تشريعي و شيوه اصل و صحيح بيان احكام الهي و حفظ اصالت مباني اسلام كه هماهنگ با اوضاع نوين به حل مشكلات و رويدادهاي جديد مي‏پردازد مشخص مي‏گردد.

در ابعاد عملي نيز هنگامي كه خط امامت از حكومت كنار گزارده شد و تز جديدي بنام (شوري) مطرح گرديد جدايي تدريجي از مكتب اسلام به كليه مراكز فكري سياسي و اجتماعي اسلام سرايت كرد و مكتب حياتبخش اسلام به انحراف كشيده شد و به نوعي حكومت قبيله‏اي و موروثي مبدل گرديد كه بتدريج به تعطيل اجراء حدود و مسخ روح اسلام و محتواي انقلابي آن منجر گرديد. اين انحراف در حكومت امويان و عباسيان به اوج خود رسيد و مشكلات اساسي و بزرگي براي نسلهاي بعدي مسلمانان بوجود آورد و بنوعي ديگر ضرورت حضور خط امامت را بعنوان پاسداران راستين قوانين اسلام و مجريان كامل دستورات قرآن مشخص كرد.

در صحنه عمل تداوم اين خط توانست پايه‏هاي مكتب را در زمينه‏هاي توحيد و رسالت جهاني و رشد و آگاهي بخشيدن به امت اسلام و اقامه نماز و جهاد و امر بمعروف و نهي از منكر از مسخ و انحراف آنها جلوگيري كند تا نسلهاي متوالي مسلمانان در جهان اسلام در هر صورت قادر به شناخت مباني اصيل و صحيح مكتب باشند.

در اين تلاش مستمر هميشه مقتضيات زمان و قدرت فكري و پذيرش مردم در چگونگي طرح مسائل و شيوه‏هاي بر خورد با آنها از سوي خط امامت لحاظ مي‏گرديد بگونه‏اي كه هر چند آثار متفاوتي را در عمل از خود به نمايش مي‏گذارد ولي بلحاظ اينكه محور اساسي اين تلاش مكتبي (هدايت امت و حفظ رسالت محمدي (ص بوده است كوششهاي حكيمانه متفاوتي كه در زمانهاي مختلف بصورت نبرد سياسي يا نظامي يا تلاش علمي در قالب تدريس يا بحث و مناظره علمي متبلور گشته‏اند همگي هدف واحدي را تعقيب كرده و از روح واحدي بهره‏مند بوده‏اند.

از اينجا ميتوان به عمق سخن ارزشمند پيامبر اكرم (ص) پي برد كه فرمود: اني تارك فيكم الثقلين كتاب اللّه و عترتي اهل بيتي و انهما لن يفترقا حتي يردا علي الحوض فلا تقدمو هما فتهلكوا و لا تقصروا عنهما فتهلكوا و لا تعلموهم فانهم اعلم منكم.(32)

(من در ميان شما «امت» دو چيز گرانقدر باقي ميگذارم كتاب خدا و اهل بيتم، آنها از يكديگر جدا نگردند تا آنكه بر سر حوض كوثر بر من وارد شوند، به بر آنها پيشي گيريد و نه از آنان عقب بمانيد كه هلاك خواهيد شد و نه بدانان (چيزي) بياموزيد كه خود از شما داناترند).

و نيز آنجا كه فرمود: «الا ان مثل اهل بيتي فيكم مثل سفينة نوح من ركبها نجي و من تخلف عنها غرق»(33) آگاه باشيد اهل بيت من در ميان شما همانند كشتي نوح (ع) هستند كه هر كس بدان پيوست نجات يافت و هر كه از آن تخلف كرد غرق گرديد.

و نيز فرمود: اهل بيتي امان من الاختلاف في الدين(34)اهل بيت من پناهگاه امت در هنگام اختلاف ايشان در دين اند.

بنابراين ائمه اطهار (ع) تجسم كامل حيات اسلامي و روح پر معناي رسالت محمدي (ص) هستند كه با التزام كامل به اجراي فرامين حق و رعايت عدالت و موازين شرع اوضاع سياسي اجتماعي و فكري زمان خويش را در نظر گرفته و علير غم محدوديتهاي زمانه به انجام وظايف خويش پرداخته و نشان داده‏اند كه حقيقت واحده (امامت) در اوضاع و احوال مختلف با توجه به نياز زمان و اختلاف اوضاع و شرايط به صورتهاي گوناگون عرضه شده است.

امام سجاد (ع) در قسمتي از دعاي 47 صحيفة مباركه سجادية جايگاه رفيع خط امامت و ويژگيهاي آنرا چنين معرفي مي‏نمايد:رب صلي علي اطائب اهل بيته الذين اخترتهم لامرك و جعلتهم خزنة علمك و حفظة دينك و خلفائك في ارضك و حججك عل عبادك و طهرتم من الرجس و الدنس تطهيراً و جعلتهم الوسيلة اليك و المسلك الي جنتك...اللهم انك ايدت دينك في كل اوان بامام اقمته علما لعبادك و مناراً في بلادك بعد ان وصلت جله بحبلك و جعلته الذرية الي رضوانك و افترضت طاعته و حذرت معصيته و امرت بامتثال أوامره و الانتهاء عند نهيه و الا يتقدمه متقدم و لايتاخر عنه متاخر فهو عصمة اللائذين و كهف المؤمنين و عروة المستمسكين و بهاء العالمين.

«پروردگارا بر محمد (ص) و اهل بيتش درود فرست كه پاكيزگان عالمند و تو آنانرا براي امر خلافت برگزيدي و آنانرا گنجينه دار علم خود و نگهبان دين خود قرار دادي و جانشين خويش در زمين انتخاب فرمودي و حجتهاي بالفه خود بر خلق مقرر داشتي و از هر ناپاكي به اراده ازليت كاملاً پاك و پاكيزه گردانيدي و آنانرا كه حجتهاي الهي اند وسيله ارشاد و هدايت خلق به درگاه خود و سلوك بسوي بهشت رضوانت قرار دادي...

بار خداي همانا تو دين را در هر عصر و زمان بواسطه امام عادل و پيشواي كامل كه خود او را منصوب كردي تأييد و نصرت دادي و آن پيشوايان راه حق را در بلاد و ديار بندگانت معروف و مشهور ساختي، پس از آنكه رشته وصل آنها را به ريسمان خودت (قرآن) متصل نمودي و آن امام را وسيله وصول خلق به مقام رضا و خشنودي قرار دادي و به اطاعت اوامرش امر كردي و از مخالفتش نهي فرمودي و فرمان دادي كه احدي از افراد امت بر او تقدم نجويد و كسي از او تخلف ننمايد، پس آن امام عادل نگهبان خلق است و پناه پناهندگان و قلجأ اهل ايمان و حلقه محكم گروندگان به رشته ولايت و نور هدايت و حسن و بهاء اهل عالم است.»(35)

از اين رو آشنايي با ابعاد گوناگون شخصيت اين نمايندگان الهي و راهبران بشريت بسوي فضيلت و برگزيدگان پاك از هر ناپاكي و پليدي و پاسداران صادق قرآن و سنت رسول اللّه (ص) بهترين توشه براي سالكان راه حقيقت و پاكبازان طريق سعادت است و هر آنكس كه در جستجوي راستي و درستي و شهامت و ايثار و فداكاري و تعهد است و خواهان شكوه و عظمت مسلمانان و عزت مؤمنان و جوياي چشمه‏هاي جوشان معارف اسلامي گريزي از زانو زدن در پيشگاه اين فرزانگان پاك ندارد تا كه درس چگونه زيستن را بمنظور رسيدن به مقام قرب الهي و فتاي در محبت حق از آنان بياموزد و شيوه عملي آنانرا الگوي زندگي خويش قرار دهد.

در تحقق اين نظر محققان بسياري به بررسي و معرفي زندگاني ائمه (ع) بعنوان اسوه‏هاي بشريت و نمونه‏هاي متعالي حيات انساني همت گماشته‏اند ولي بطور عموم اين تحليلها بگونه‏اي است كه گويا بين روح حاكم بر زندگي هر يك از ائمه با ديگر امامان وحدت مشخصي وجود ندارد. چنانكه امام حسن (ع) را شخصيتي مي‏بينند كه براي مصالح اسلام با معاويه صلح ميكند و امام حسين (ع) موضعگيري انقلابي در مقابل حكومت اموي اتخاذ ميكند و امام سجاد (ع) به دعا و نيايش مي‏پردازد و امام باقر (ع) به تدريس و گسترش فقه در ميان دانش پژوهان مي‏پردازد. در چنين شيوه تحليلي از تاريخ زندگاني ائمه عامل مشترك بين روشهاي بظاهر متفاوت ائمه (ع) و كوششهاي آنها در جهت اهداف ثابت و متعالي اسلام بدرستي روشن نشده است و تاريخ نويساني كه به اين روش تاريخ مي‏نگارند بر آن نيستند كه زندگاني ائمه (ع) را بصورت مجموعه‏اي بهم پيوسته كه زنجيره وار به يكديگر متصل بوده و بيانگر حقيقتي واحد مي‏باشند تشريح نمايند.

از اين رو وظيفه همه آنان كه دست اندركار تحقيق در زمينه شناخت ائمه (ع) هستند آن است كه به شيوه‏اي اصيل و ديدگاهي كامل كه در آن خط واحد حركت ائمه (ع) بويژه حضور پر ثمر اجتماعي آنان بر همگان آشكار شود دست زنند تا به خوبي معلوم گردد كه چگونه حقيقت واحده (امامت) و خط راستين تشيع در فراز و نشيبهاي اوضاع گوناگون به جلوه‏هاي متفاوتي آشكار گرديده است و هم لازم است وظيفه ائمه (ع) را بعنوان ادامه دهندگان خط رسالت محمدي (ص) در تاريخ اسلام شناخته و حضور اين تنها جريان متعهد اسلامي را در فعاليتهاي گوناگون اجتماعي دريافته و بدانيم كه چگونه اين خط اسلامي با تلاش متغير و به ظاهر متفاوت ائمه (ع) هماهنگي كامل داشته است.

هنگاميكه از پيامبر اكرم مي‏شنويم: الحسن (ع) و الحسين (ع) امامان قاما اوقعدا(36)

(امام) حسن و حسين (عليهما السلام) هر دو پيشوا و رهبرند چه قيام كنند (و به نبرد بپردازند) و چه گوشه نشيني كنند (و دست از جنگ بدارند)، با اين نكته بيشتر پي مي‏بريم كه اصالت (خط امامت) محفوظ و پا بر جا است و تنها اوضاع متفاوت نمودهاي مختلفي را در پي دارد و اين كثرتها همگي از يك حقيقت اند و هيچيك اين ظواهر نبايد ما را از حقيقت يگانه (امامت) و پيروي از آن باز دارد. لذا نگرشي با بصيرت به رويدادها و تلاشهاي ايثارگرانه اين پيشوايان عاليقدر ضرورتي است بس مهم براي امت اسلامي ما تا بتواند با بهره‏گيري از اهل بيت (ع) مسئوليت سنگين خود را تا قيام جهاني حضرت مهدي (ع) و در پرتو رهنمودهاي مقام معظم رهبري و با پيروي از خط امام راحل (قدس سره) به انجام برساند.

آري تشريح ابعاد ظريف و وسي مكتب اسلام و ترسيم صحيح (خط درخشان امامت) بر عهده صاحبان قلم و انديشمندان جامعه است تا بگونه‏اي متناسب با درك جامعه انقلابي امروزه ما و انتظار جهان و اذهان تشنه نسل جوان به تحليل اين مهم بپردازند و از اين رهگذار چهره پاك اسلام ناب را در آينه زندگي پر افتخار ائمه طاهرين به عموم طالبان هدايت و جويندگان حقيقت بنا يانند.

آن راد مرداني كه مايه شكوه مسلمانان و عزت مؤمنان و ستارگان درخشان شبهاي تا گمراهان اند آن چشمه‏هاي جوشان معارف و ابرهاي رحمت الهي و آبهاي گوارا براي تشنگان در بيابانهاي گمراهي. آن پدران مهربان امت و پناهگاه امن بي پناهان و اميد گرفتاران و مشعلداران پر صلابت حماسه جاويد كه در سراسر زندگي پر افتخار خويش تنها بسوي خدا خلق را فرا خوانده‏اند و هر آنچه را كه غير از راه اوست بكنار نهاده و با آن به ستيز پرداخته‏اند. آنان منافقان و كافران و ستمگران را رسوا كرده و در مقابل مستكبران و گردنكشان مقاومت نموده و همواره مدافع پاكباز حريم مقدس اسلام محمدي (ص) بوده‏اند. آنان همچون 12 اختر تابناك در تاريخ اسلام درخشيده‏اند و به فرمان خدا به جانشيني پيامبر اسلام (ص) برگزيده شده‏اند تا پاسدار دين حنيف باشند و آنرا از انحراف و كجي در امان دارند و اسوه و الگوي خداجويان و دينداران شوند.

«امامت از ديدگاه اجتماعي»

از مطالعه مجموع قوانين اجتماعي سياسي اسلام بدست مي‏آيد كه قانونگذار اسلام و شارع مقدس خواهان ايجاد تشكيلاتي منظم در درون جامعه اسلامي است تا گروهي از ميان افراد جامعه مسئوليت اجراي قوانين و سرپرستي امور امت را بعهده گرفته و از اختلال نظم عمومي جلوگيري بعمل آورند و نظم و امنيت را در سراسر جامعه حكمفرما كنند.

و معقول نمي‏نمايد كه اسلام درباره امور مختلف جامعه اظهار نظر كند ولي درباره نيروي اجرايي صالح و شرايط لازم جهت تصدي پست حياتي رهبري جامعه از اظهار نظر خود داري نمايد و آنرا به آراء مردم واگذار كند.

دستورات مالي اسلام نظير جمع آوري خمس و ذكات بعنوان ماليات اسلامي نمي‏تواند بدون مأمور وصول باشد بلكه لازم است گروهي مسئوليت وصول و نگهداري آن امور را بعهده گيرند تا در موارد تعيين شده بمصرف برسد. قوانين قضايي اسلام نيز شاهد اين مدعا است كه اسلام خواهان تصدي افراد واجد صلاحيت علمي و اخلاقي و كاردان و لايق در رأس كار قضاوت و دادرسي است تا مسئوليت اجرا و اداره قوانين قضا را متقبل شوند.

همچنانكه در مورد جهاد، شارع مقدس خواهان تشكيل سپاهي منظم و مجهز مطابق با نيازهاي زمان توسط نيروي مسلمان است تا از عهده مسئوليت خطير دفاع از موجوديت كشور اسلامي بر آيند و پر واضح است كه اين هدف بدون بر خورداري از تشكيلات سازمان يافته و افراد كاردان و لايق در رأس امور امكانپذير نخواهد بود. بنابراين از مجموعه قوانين اسلام در زمينه‏هاي مختلف اين موضوع به روشني ثابت ميگردد كه اسلام ديني است كه دين و دنيا را بصورت دو مقوله جداي از هم و منفصل نمي‏نگرد و براي هر يك جداي از ديگري حدوم و خاصي تعيين نكرده است بلكه هر دو بهم آميخته و رهبري و اداره امور اجتماعي ملت را در متن ديانت قرار داده است و حكومت نيز از مسايل مهم و حياتي جامعه است كه بي تفاوتي نسبت به آن قابل تصور نيست زيرا حكومت جز اين نيست كه افراد خاصي مسئوليت اداره يك ملت را بعهده گيرند و امور اجتماعي سياسي آنانرا بر طبق شيوه‏اي خاص اداره نمايند. ولي متأسفانه برخي تصور كرده‏اند شأن پيامبران بخصوص پيامبر اسلام (ص) و ائمه اطهار (ع) بسيار والاتر از آن است كه به امر حكومت و دنيا داري ! بپردازند و خود را به امور پست دنيوي و زخارف آن بيالايند چه آنان موجوداتي الهي و افرادي معنوي با گرايشهاي فوق مادي هستند. ولي جهت دريدن پرده اين پندار غلط و اوهامي از اين قبيل بايد خاطر نشان سازيم كه لازمه حكومت بر يك ملت و زعامت يك جامعه و بعهده گرفتن زمام امور آن، قهر و غلبه و زور و قلدري و خود كامگي و هوسراني نيست زيرا هدف از مسئوليت پذيري در مكاتب الهي خدمت به آحاد ملت و دفاع از مظلومان و احياء سنتهاي فراموش شده و هدايت افراد بشر به سوي زندگي سعادتمندانه است. از اينرو چه چيزي مانع خواهد شد كه پيامبر يا جانشين تعيين شده توسط او زمام امور جامعه را بعهده گيرد و آنرا از خطا و انحراف مصون بدارد؟ چگونه است كه بيان احكام الهي را در شأن پيامبر و ائمه ميدانيم ولي اجراي همان قوانين را بدست آنان خلاف شأن آنها مي‏خوانيم؟

گذشته از آن هر يك از پيامبران پيش از اسلام در حد توانايي خويش و طبق اوضاع و شرايط عمومي زمان به دعوت خويش در محدوده قلمرو دعوت و در رابطه با پيروان مكتب خويش حكومتي هر چند محدود داشته‏اند و بعنوان نمونه مي‏توان از حضرت موسي (ع) ياد كرد كه به قصد اقامه حكومت عدل و نجات بني اسرائيل از چنگال فرعون قيام نمود و نيز در رابطه با ديگر پيامبران چنين امري در تاريخ زندگاني آنان بچشم مي‏خورد. خود رسول گرامي اسلام نيز در ميان جامعه اسلامي نقش مبلغ وحي و مبين احكام و رهبر سياسي اجتماعي را بعهده داشت. قرآن كريم پيامبر را داراي آنچنان مقامي ميداند كه بر جان و هستي مسلمانان اختيار تام دارد: النبي اولي بالمومنين من انفسهم (احزاب - 6) و نيز در رابطه با رفع اختلافات بين افراد توسط پيامبر (ص) ميفرمايد: فاحكم بينهم بما انزل اللّه و لا تتبع اهوائهم (مائده - 48) و در برابر آن حضرت مسلمانان موظف بودند تبعيت و اطاعت كامل از دستورات حكومتي ايشان نمايند. چنانكه در آيه 59 سوره نساء مي‏فرمايد اطيعوا اللّه الرسول و اولي الامر منكم.

براستي چه عظمت و اهميتي بالاتر از اين كه اطاعت از (اولي الامر) به تصريح قرآن در رديف اطاعت از خدا و پيامبر آمده است. البته تذكر نكته‏اي كه در اينجا لازم است توجه به مقصود از اين فرمانروايان و (اولي الامر) است كه آنان چه كساني هستند و چه شرايطي مي‏بايد داشته باشند؟ به بيان ديگر در كبراي لزوم اطاعت از فرمانروايان جامعه اسلامي ميان فرق اسلامي اختلافي نيست تنها اختلاف در صغري و تعيين مصداق براي اين كبري و شرايط احراز آن مقام خطير است.

ما در اين مقال بر سر آنيم كه در شرح حال مختصري از پيشوايان الهي از ديدگاه مكتب شيعه را همراه با موضعگيريهاي سياسي اجتماعي آنان در زمان خويش مطرح نموده و از اين رهگذر الگوهاي زندگي سعادتمندانه و رهبران صالح و شايسته امت اسام را كه ديگر زمامداران بايد شيوه حكومتي خود را منطبق بر شيوه زندگي آنان قرار دهند معرفي نماييم: البته بحث درباره ادله امامت ائمه طاهرين از طريق روايات و شرايطي كه ائمه (ع) از ديدگاه شيعه دارا مي‏باشند نظير علم فوق العاده و قدرت ايمان بسيار بالا و عصمت از گناه و زهد نسبت به دنيا و شجاعت و دليري در هنگامه دفاع از ارزشهاي اسلامي و عبادت و نيايش و تقواي بي نظير و صبر و تحمل مشكلات در راه حق و ايثار و فداكاري و رسيدگي به احوال ضعفاء و بيچارگان جامعه و تيز بيني و آينده نگري و فهم دقيق سياسي اجتماعي شرايط زمان و مكان، فرصت ديگري مي‏طلبد كه در جاي مناسب خود به آن امور هم بايد پرداخت و اما اكنون مي‏پردازيم به قسمت اساسي بحث كه زندگاني هر يك از ائمه طاهرين عليهم الصلاة و السلام از ابعاد سياسي، اجتماعي، عبادي، فرهنگي بنحو اختصار است.

1- امام اول: امير المؤمنين علي بن ابيطالب (عليهم السلام)

نام شريف آن بزرگوار علي كوچك‏ترين فرزند ابو طالب عموي گرامي پيامبر اكرم (ص) و نام مادرش فاطمه بنت اسد بود. 13 سال پيش از بعثت (3) سال پس از عام الفيل در خانه كعبه بدنيا آمد.(37)محل تربيت وي خانه پيامبر و در دامن رسول اللّه (ص) و حضرت خديجه بود. بخواست خدا و مشيت او چنين مقرر گرديده بود كه علي (ع) به جهت سنگيني بار زندگي پدر، توسط پيامبر به خانه آن حضرت آورده شود و تحت تكفل آن بزرگوار قرار گيرد و از همان كودكي تحت تربيت الهي آن معلم بزرگ بشريت متخلق به اخلاق فاضله و صفات عاليه گردد.

بي ترديد از امتيازات بارز علي (ع) تقدم وي بر ساير صحابه در ايمان به پيامبر و قبول اسلام بود، مطلبي كه خود آنحضرت بارها در هنگام احتجاج با مخالفين و اثبات فضيلت خويش آنرا به زبان آورده است. چنانكه فرمود: انا اول رجل اسلم مع رسول اللّه (شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد ج 3 - 258) يا اينكه: انا اول من صلي مع رسول اللّه (الاستيعاب ج 2 - 458) يا: اسلمت قبل ان يسلم الناس بسبع سنين (الرياض النضرة ج 2 - 158) هر چند بعدها دست جعل و تحريف بمنظور تضعيف آن حضرت و تقويت مكتب خلافت خواسته است در اين باره ترديد ايجاد كند اما بر اساس متون اصيل تاريخي و حديثي هيچگونه شبهه‏اي در اين موضوع وجود ندارد كه آن حضرت پس از خديجه سلام اللّه عليها دومين مؤمن به پيامبر اسلام (ص) و اولين مسلمان از مردان بوده است. در مورد سن آن حضرت هنگام اسلام آوردن اختلاف است، بعضي 8 سال، بعضي 20 سال، بعضي 16 سال و بعضي 13 سالگي را ذكر كرده‏اند و لازم به ذكر است كه مخالفين آن حضرت خواسته‏اند او را كودك نا بالغ معرفي كنند تا اسلام وي را بي ارزش جلوه دهند ولي چنانچه توجه كنيم كه پيامبر در جريان دعوت عشيره و اقوام و خويشان خود بمنظور دعوت آنان به اسلام، مسئوليت تهيه غذا را به آنحضرت سپرد قطعاً در اين زمان كه 3 سال از بعثت مي‏گذشت ميبايد علي (ع) در سني باشد كه از عهده چنين كاري بر آيد و بنظر مي‏آيد بهتر است همانند اسكافي(38) بپذيريم كه هنگام اسلام آوردن، آن حضرت لااقل 13 ساله بوده است.

تربيت امام (ع) از همان آغاز زير نظر پيامبر (ص) شروع شد و تا زمان رحلت آن حضرت ادامه يافت. جملات گوناگون وارده از حضرت گمراهي آن بزرگوار را در مراحل مختلف زندگي با رسول اكرم (ص) بخوبي نشان ميدهد آنجا كه ميفرمايد: ولقد كنت اتبعه اتباع الفصيل اثرامه.(39)(من همچون نوزاد شتري كه بدنبال مادرش برود پيرو پيامبر بودم). و نيز آنجا كه رابطه عميق و محكم خود را با آن حضرت چنين بيان ميفرمايد: اني لم ارد علي اللّه ولا علي رسوله ساعة قط (40) (حتي لحظه‏اي در برابر خدا و رسولش اظهار مخالفت نكردم) و آنجا كه سرچشمه علم دانش خود را وجود گرامي پيامبر (ص) ميداند و ميفرمايد: و كان لايمر بي من ذلك شي الا سألته عنه و حفظته(41)(به نكته مجهولي بر نخوردم جز آنكه درباره آن از رسول خدا (ص) سؤال كردم و پاسخ آنرا در خاطرم نگاه داشتم).

ابو سعيد خدري مي‏گفت: كانت لعلي دخلة لم تكن لاحد من الناس (42)(علي (ع) چنان رفت و آمدي با رسول اللّه (ص) داشت كه براي هيچكس ديگر چنين منزلتي دست نداد) و آن حضرت در زمينه اينكه از چه رو بيش از ديگران از پيامبر حديث نقل ميكند ميفرمود: لا ني كنت اذا سألته انباني و اذا سكت ابتدأني (43)(براي اينكه وقتي من از وي سئوال مي‏كردم او پاسخ مرا ميداد و وقتي من ساكت مي‏گرديدم او خود آغاز به سخن مي‏كرد).

بي جهت نبود كه حضرت با قاطعيت ميفرمود به شأن نزول آيات قرآن آگاهم و ميدانم در كجا و درباره چه فرود آمده است: و اللّه ما نزلت آية الا و قد علمت فيما نزلت و اين نزلت؟(44)

علي (ع) در سراسر دوران تبليغ پيامبر (ص) ميكوشيد ياوري مخلص و فداكار براي آن بزرگوار باشد و از همراهي با آن حضرت در هيچ صحنه و عرصه‏اي كوتاهي نفرمود. از روز انذار عشيره گرفته تا خوابيدن در بستر پيامبر در ليلة الهجرة تا شركت در جنگهاي شديد و مخوفي چون بدر و احد و خندق و خيبر و... در جريان محاصره اقتصادي پيامبر توسط قريش در شعب ابي طالب، آن حضرت با هزاران مشقت مواد غذايي براي پيامبر و همراهان فراهم مينمود ! و در حركت و سفر پيامبر به طائف همراه پيامبر مي‏رفت تا يار و مددكار وي در گرفتاريها و مشكلات احتمالي باشد.

آن وجود گرامي آنچنان شيفته رسول اللّه بود كه از جان و دل پذيرفت خود را در معرض خطر قرار دهد و پيامبر جان بسلامت به در برد و پس از آن حضرت نيز خانواده پيامبر را پس از چند روز به مدينه برد و در اطراف مدينه به پيامبر كه انتظار علي (ع) را مي‏كشيد ملحق شد و با هم به مدينه وارد شدند.

از افتخارات علي (ع) مصاهرت وي با پيامبر و ازدواج با فاطمه زهرا (ع) بود. بانويي كه بزرگان قريش آرزوي افتخاري همسري وي را منمودند ولي پيامبر به سينه همه دست ردّ نهاد و علي (ع) را به اين افتخار مكرّم فرمود. ثمره اين وصلت فرخنده فرزندان پاك و مطهري بود كه پيامبر (ص) آنانرا از صميم قلب دوست ميداشت و آنانرا اولاد خويش ميناميد، (45) چيزي كه دشمنان اهل بيت تاب تحمل آنرا نداشتند و پيوسته سعي در انكار آن داشتند.(46)

شركت امام در جنگهاي صدر اسلام بر همگان واضح و روشن است. صحنه‏هاي جنگ بدرو خندق و حنين و خيبر مملو از فداكايها و شهامتها و ايثارگريهاي آن حضرت است. نيمي از كشته‏هاي مشركين در بدر توسط او به هلاكت رسيدند و در احد او با تني چند از اصحاب با وفا در كنار پيامبر ماند و از آن حضرت حفاظت كرد. در خندق با كشتن عمرو بن عبدود به اندازه عبادت جن و انس ثواب اندوخت و در اكثر جنگها پرچمدار سپاه مسلمين بود.(47) آري تنها علي (ع) و پدرش ابوطالب و برادرش جعفر بيشترين تلاشها را براي حمايت و حفاظت از پيامبر و مكتب اسلام از خود نشان دادند و صفحات تاريخ را از فداكاريهاي خود پر نمودند.

احمد بن حنبل درباره علي (ع) چنين ميگفت: ما لاحد من الصحابة من الفضائل بالاسانيد الصحاح مثل ما لعلي رضي اللّه عنه(48). (يعني براي هيچيك از صحابه به اندازه علي (ع) با اسناد و طرق صحيح از پيامبر اكرم (ص)، فضيلت نقل نشده است) و نيز همو گفته است: ان ابن ابي طالب لايقاس به احد(49)، هيچكس قابل مقايسه با فرزند ابو طالب نيست.

علي (ع) پس از رحلت پيامبر (ص): با وجود شخصيت ممتاز و استثنايي علي (ع) در ميان اصحاب پيامبر (ص) و تصريحات بسيار رسول اللّه (ص) نسبت به مقام وصايت و خلافت آن امام بزرگوار پس از خود متأسفانه ديگراني كه به هيچ وجه يكصدم بلكه يك هزارم سوابق درخشان مبارزاتي، علمي و شايستگي اخلاقي تصدي مقام رهبري جامعه را نداشتند بدلايلي كه همه صاحب نظران بي غرض و مرض ميدانند با اجراي نقشه‏هاي خاص و شگردهاي شيطنت‏آميز عرصه را بر حضرت تنگ كرده و قدرت را بدست گرفتند و در اين رابطه يكي از مهمترين كارهاي آنان از بين بردن موقعيت ممتاز علي (ع) در جامعه نو پاي اسلامي بود. از اين رو به تضعيف شخصيت وي پرداختند و آن حضرت را منزوي نمودند. امام (ع) در ابتدا از حق خود دفاع نمود ولي سرانجام بخاطر مصالح اسلام و مسلمين از مخالفت دست كشيد ولي مكرراً در مواقع مختلف دردمندانه از حق غصب شده خود سخن ميگفت و غاصبان خلافت را نكوهش مي‏نمود ولي حاضر نگرديد بدين خاطر عليه موجوديت اسلام اقدامي كند و حق خويش را قهر و زور كه توانايي آن را هم داشت باز پس گيرد. با اين حال آن حضرت از ارائه رهنمود به خلفاء وقت در مواردي كه مورد مشورت قرار ميگرفت و اظهار نظر را به صلاح اسلام ميدانست مضايقه نمي‏فرمود و گاهي نيز به جهت مخالفت با نظرات آنان از همكاري با آنها امتناع ميفرمود و بدين جهت گاه مورد تهمت و سرزنش قرار ميگرفت.(50) و از همين رو روابط خليفه سوم با آن حضرت تيره گرديد زيرا وي با نظرات خليفه در بسياري از فتاوي مخالفت مي‏كرد.(51)

سرانجام پس از خلفاي سه گانه، مردم در اثر نارضايتي از عثمان و با توجه به مقام والاي حضرت و چهره سياسي و علمي و مبارزاتي وي نسبت به امير المؤمنين اظهار تمايل كرده و با وي بيعت نمودند و پس از آن امام بصورت خليف رسمي جامعه اسلامي زمام امور را بعهده گرفت در حاليكه پيش از آن خلفاء اول به خلافت ميرسيدند و پس از آن مردم با آنها بيعت ميكردند !

اصولاً سياستهايي كه هر زمامدار در طول مدت حكمراني و رياست خود بر مردم اعمال ميكند نشأت گرفته از طرز تفكر او نسبت به هدف از حكومت بهاء دادن يا بي تفاوتي نسبت به حقوق جامعه است. آنچه حكومت 5 ساله امير المؤمنين (ع) را از حكومت ديگر خلفاء پيش از وي متمايز مي‏كند سياستهايي است كه آن حضرت نسبت به امت اسلام و حاكميت ارزشهاي اسلامي و دفاع از حقيقت و كوشش براي حفظ كيان اسلام در پيش گرفت و بشدت از مكتب اسلام دفاع نمود. تا بدانجا كه موجب نارضايتي دنيا پرستان و فرصت طلباني شد كه بهوس مال و نعمت دنيا به وي دست بيعت داده و در آرزوي امارت مناطق كشور پهناور اسلامي آنروز، بودند ولي با مشاهده قاطعيت و سختگيري‏هاي علي (ع) نسبت به حقوق جامعه و مستضعفين و پا برهنگان و طرفداري از ارزشهاي مكتبي و بها دادن به سابقه مبارزاتي و مبارزه خشن با اشرافيت دوباره زنده شده جاهلي از آنحضرت روي گردانده و به صف مخالفين قسم خورده وي پيوستند.

امام (ع) قبل از هر چيز به اصلاح حاكميت اسلامي آنروز پرداخت و تلاش نمود فساد سياسي حاكم بر جامعه و عناصر نا مطلوب مقرّب در دستگاه خلفاء را از ميان بردارد لذا وجود معاويه را نمي‏توانست تحمل كند و در پاسخ آنهايي كه به وي پيشنهاد مسالمت با معاويه و ابقاء او را در شام ميدادند فرمود: ما وجدت الاقتال القوم و الكفر بما جاء به محمد (ص)(52) (من راهي جز اين ندارم كه يا با اين قوم (قاسطين) نبرد كنم يا به رسالت محمد (ص) كافر شوم) !

آنحضرت خويش را ملزم به جنگ با عناصر مفسد داخلي مي‏ديد و اين امر را بر جنگ با مشركين و ادامه فتوحات خارجي مقدم ميدانست و در اين باره ميفرمود: امرت بقتال الناكثين و القاسطين و المارقين(53) (مأمورم كه با پيمان شكنان امثال طلحه و زبير و ظالمان امثال معاويه و عمر و عاص و منحرفين نظير خوارج بجنگم).

البته علي (ع) در دو جنگ با اين گروههاي فتنه گر پيروز گرديد ولي در مقابله با سپاه معاويه، در اثر جهل و ضعف و سستي برخي از خشك مغزان سپاه خويش و نيز حيله و مكر عمروعاص در جبهه معاويه، موفق نگرديد وي را از سرزمين شام بر كنار كند و به هدف بسيار حساس خود دست يابد و در نتيجه معاويه پس از شهادت حضرت در فاجعه رمضان سال 40 هجري بر عراق نيز علاوه بر شام مسلط گرديد و انتقام جنگ صفين را با كشتن شيعيان و پيروان مخلص علي (ع) همچون حجر بن عدي و رشيد هجري و عمر بن حمق خزاعي و... از آنان گرفت.

از ديگر سياستهاي اصولي حضرت (ع) عدم عدول از حق و عدل و شيوه‏هاي مكتبي در مبارزه با كجرويها و اصلاح جامعه بود. با اينكه بارها به وي پيشنهاد گرديد اشراف را احترام نمايد تا از مخالفت آنان در امان باشد ولي وي كه تربيت شده مكتب اسلام و شاگرد با وفاي پيامبر اكرم بود حاضر به اين كار نشد (54) و بارها ميفرمود: اتا مروني ان اطلب النصر بالجور...؟(55) آيا مرا وادار مي‏كنيد كه پيروزي را از راه ستم بر ديگران بدست آورم؟ آنحضرت هيچگاه بر خود نپسنديد كه از حيله و مكر براي پيشبرد اهداف سياسي و حتي مقاصد حق بهره گيرد و پايگاه خويش را در ميان مردم تقويت كند بلكه ترجيح داد حتي اگر به قيمت از دست دادن اطرافيان خود هم كه شده است قدمي از صراط حق و عدل و مبارزه با چهره‏هاي نفاق و سرمايه پرست و دنيا طلب پا پس ننهد. از اين رو هنگامي كه متهم به ضعف بينش سياسي در مقابل معاويه و عدم استفاده از شيوه‏هاي مناسب جهت تجيب قلوب گرديد در اين رابطه فرمود: و اللّه ما معاوية بادهي مني لكنه يغدر و يفجر و لو لا كراهية الغدر تكنت من ادهي الناس(56) (معاويه زيرك‏تر از من نيست بلكه او اهل خيانت و معصيت است اگر زشتي خيانت مطرح نبود همانا من از زيرك‏ترين مردم بودم) و همين ويژگي اگر چه موجب گرديد معاويه در ميدان سياست مركب خويش را بتازد و گوي حكومت را بربايد ولي دلهاي راد مردان جهان و حق پرستان پيوسته بياد مولاي متقيان علي (ع) مي‏طپد. و بر روح قوي و ايمان پر صلابت او هزاران هزار آفرين ميگويند و از آن بالاتر آنكه در پيشگاه عدل الهي علي (ع) با عزت و افتخار و سربلندي قرار دارد و معاويه صفتان و زورمداران بوالهوس خوار و ذليل و محكوم اند.

از نكات بسيار مهم و درخشان زندگي امام (ع) كوشش و تلاش مستمر چه قبل از خلافت و چه پس از آن براي حفظ اسلام و دفاع از ارزشهاي انقلاب الهي پيامبر گرامي (ص) است. امام با تحملي تعجب‏انگيز با اينكه در صحنه سقيفه حق مسلم خويش را پايمال ميديد و توانايي دفاع از آنرا هم داشت بمنظور جلوگيري از تزلزل در اركان ايمان مردمي كه چند صباحي است با اسلام آشنا شده‏اند سكوت را بر مطالبه حق خويش ترجيح داد زيرا دنيا و امارت بر مردم را متاعي زائل و فاني ميديد و دفاع از مكتب را وجهه همت خود قرار داده و مسئوليت خطير هر مسلمان ميدانست و خود در عهدنامه مالك اشتر به اين حقيقت اشاره ميفرمايد: فخشيت ان لم انصر الاسلام و اهله ان اري فيه ثلما اوهدما تكون المصيبة به علي اعظم من فوت و لايتكم التي انما هي متاع ايام قلائل (57) (من ترسيدم كه اگر اسلام و مسلمين را ياري نكنم چه بسا ضربه‏اي به آن وارد آيد كه مصيبت آن بر من از مصيبت فقدان حاكميت بر شما سنگين‏تر است. حاكميتي كه چند روزي بيش ادامه ندارد.)

در چنين حالت و وضعيتي بود كه حتي بسياري از آنها كه ظاهراً به اجراي دين علاقمند بودند توانايي استوار ماندن بر تعهدات خود را نداشتند و علي (ع) را تنها گذاردند و تنها مرداني اندك كه به شخصيت والاي امام و صحت راهش معرفت و ايمان داشتند با وي باقي ماندند.

تخاذل مردم و كوتاهيشان نسبت به حمايت از حضرت تا بدانجا رسيد كه بر خلافت سنت جاري در تاريخ بشري كه زمامدار ظالم و مردم مظلوم اند اين بار مردم ظالم شدند و امام مظلوم ! چنانكه خود فرمود: لقد اصحبت الامم تخاف ظلم ررعاتها و اصبحت اخاف ظلم رعيتي (58) (در ميان امم گذشته مردم از ستم حكام خود وحشت داشتند ولي امروز من از ظلم رعيت خود بر خودم بيم دارم) و تا بدانجا با فرمانهاي حضرت با بي توجهي روبرو ميشدند كه آنها را ملامت كرده و ميفرمود چه كنم كه فرمان مرا نمي‏پذيرند و كسي كه اطاعت از وي نشود چگونه فرمان دهد؟ (لا امر لمن لا يطاع).

اين وضعيت نتيجه طبيعي جامعه‏اي بود كه از مسير اوليه خود خارج شده و تنها بصورت پيكره‏اي ميان و تهي در آمده بود كه به ظاهر اسلام دلخوش نموده و واقع آنرا نمي‏توانست تحمل كند.

از ديگر ابعاد تلاشهاي سياسي حكومتي امام علي (ع) كوشش وي براي احياي فكر ديني و زنده نمودن روح تقوي در جامعه بود. آنحضرت با سخنان شيواي خود در سخنرانيها و خطبه‏هاي نماز جمعه و ديگر موارد مهمترين تأكيدش بر تقوي بود و مردم را از فرو رفتن در خواهشهاي دنيوي و سرگرم شدن به زيبائيهاي زود گذر جهان هشدار ميداد زيرا متأسفانه در اثر سياستهاي خلفاء گذشته روحيه بي اعتنايي به مسائل حلال و حرام و فرهنگ اسراف و تبذير و رفاه‏طلبي رواج كاملي يافته بود و مقابله با آن نيروي قوي و نيرومندي چون بيان آتشين و موعظه‏هاي دلنشين آنحضرت را مي‏طلبيد. همو كه خود مجسمه تقوي و سمبل زهد و نمونه ورع و خوف از خدا و يگانه روزگار در ذكر و دعا و عبادت و مناجاتها و گريه‏هاي شبانه بود. امام (ع) ميكوشيد قرآن و سنت پيامبر را احيا كند و در برابر بدعتهاي گذشته بايستد و در برابر فرهنگ فاسد اهل كتاب كه به صورت افسانه‏هاي خرافي در جامعه رواج يافته بود موضع‏گيري نموده و مردم را از پيروي اهل كتاب باز مي‏داشت.تلاش عمده امام در دوران امامت خود همان احياي دين و رسالت محمدي بود و ميفرمود: و اللّه ما اسمعكم الرسول شيئاً الا وها انا ذا مسمعكموه(59)

بخدا قسم هر آنچه كه پيامبر (ص) به گوش شما رسانده است من نيز همانرا به گوش شما مي‏رسانم. از نكات درخور ملاحظه و شايان توجه در زندگي علي (ع) مطالعه شيوه زندگي آن حضرت است كه بي ترديد از بهترين روشهاي زندگي است كه تاكنون بشريت بخود ديده است. انساني كه نمونه واقعي افراد بشر و خليفة اللّه روي زمين است. از جنبه‏هاي مهم زندگي حضرت زهد آن بزرگوار است كه سراسر زندگي اش را پوشانده است و در عين حال كه همه امكانات را در اختيار دارد از تمام دنيا و مافيها اعراض كرده است و قناعت را بر رفاه زدگي ترجيح مي‏دهد تا بدانجا كه عمر بن عبد العزيز زهد حضرت را بر اباذر ترجيح داده و ميگويد: ازهد الناس علي بن ابيطالب (ع) (60) آن حضرت بسياري از مواقع در تنها پيراهني كه آنرا شسته و از آن قطرات آب چكه مي‏كرد در مسجد حاضر شده و خطبه جمعه ميخواند (61) و در حاليكه اموال بسياري از مالياتها به خزانه مملكت اسلامي مي‏رسيد امام ساده‏ترين غذاها را ميخورد و موجب تعجب ديگران ميگرديد. خودش ميفرمود: انا الذي اهنت الدنيا (62)(منم كه دنيا را سبك شمردم).

هنگام تقسيم بيت المال ميان مردم چيزي براي خود بر نمي‏داشت و دست خالي به خانه خود باز ميگشت و در خانه خويش غذا ميخورد. نان سبوس دار را در مقداري شير يا دوغ خرد ميكرد و تناول ميفرمود و ميگفت: بخدا قسم هرگز نديدم كه در خانه رسول اللّه (ص) غذاي بي سبوس باشد (63) و نيز ميفرمود: بيم آن دارم كه اگر كاري را كه پيامبر (از نظر زهد و قناعت در لباس و غذا) انجام ميداده انجام ندهم و به او ملحق نشوم.

آري مردي با چنين ويژگيهاي روحي و تقواي الهي و سابقه مبارزاتي، مكتبي شايسته رهبري امت اسلام بود نه معاويه‏ها و معاويه صفتها و دنيا پرستان سرا پا آلوده. اما دنيا براي علي (ع) كوچك بود و او از خداي خويش نجات از مردم نالايق و دنيا پرست را طلب ميكرد و سرانجام در سحرگاه نوزدهم رمضان سال 40 هجري نغمه فزت و رب الكعبه او در فضاي مسجد كوفه نويد رهايي وي را اعلام كرد ولي جهاني را به سوگ جانگدازش نشاند. آري رادمردي كه تولدش در كعبه است تنها لايق شهادت در محراب عبادت ميباشد.

در كعبه شد پديد و به محراب شد شهيد

نازم به حسن مطلع و حسن ختام تو

والسلام عليه يوم ولد و يوم استشهد و يوم يبعث حياً.

پيشواي دوم: امام حسن مجتبي (عليه السلام)

امام مجتبي (ع) اولين نوه گرامي رسول اكرم و نور چشم علي مرتضي (ع) و پاره تن صديقه طاهره فاطمه زهرا (ع) دخت گرامي پيامبر، در نيمه ماه مبارك رمضان سال دوم هجري در مدينه طّيبه پا به عرصه جهان نهاد و در خاندان وحي و عصمت و طهارت در دامان پر مهر بانويي چون سيدة نساء العالمين، فاطمه زهرا (ع) ديده به حقايق الهي و معارف مكتب اسلام گشود و در آنجا تحت نظارت چنان پدر و مادري پرورش يافت. شادي زايد الوصف پيامبر با شنيدن خبر ولادت آن حضرت بر احدي پوشينده نماند چه وعده الهي درباره نسل پيامبر از دامن فاطمه (ع) جامه تحقق پوشيده و دهان ياوه سرايان دل به مرگ پيامبر بسته، كه اميد نا كامي پيامبر و انقطاع پيام مكتب اسلام را داشتند بدين مژده بسته شد.

نخستين سبط پيامبر اكرم كه يكي از پنج تن آل عبا نيز هست آنچنان مورد علاقه و عنايت آن حضرت بود كه پيامبر درباره وي و برادرش حسين (ع) فرمود: آن دو سرور جوانان بهشت اند. الحسن و الحسين سيدا شبهاب اهل الجنة. پس از ولادت آن بزرگوار فاطمه (ع) از علي (ع) خواست كه نامي براي فرزندش انتخاب كند ولي آن حضرت فرمود در اين كار بر پيامبر پيشي نمي‏گيرم تا آنكه پيامبر تشريف آوردند و در گوش راست آن حضرت اذان و در گوش چپ اقامه گفتند و نام حسن را كه هرگز در دوران جاهليت شنيده نشده بود براي وي انتخاب فرمودند.(64)

پس از آن گوسفندي براي نوزاد عقيقه كرده و مقداري از آنرا به قابله بخشيد و موي سر نوزاد را تراشيده و فرمان داد هم وزن آن نقره صدقه بدهند كه مقدار آن اندكي بيش از يك درهم شد و بدين گونه بود كه عقيقه و صدقه هم وزن موي سر نوزاد، سنتي اسلامي گرديد.(65)

جايگاه امام (ع) در نزد پيامبر

امام مجتبي (ع) نزد پيامبر محبوبيت بسيار داشت چنانكه آن حضرت به وي ميفرمود: تو در خَلق و خُلق و كردارت مانند من هستي (66) و پيوسته بهترين تعبيرات را در تعريف او بكار ميبرد و چنان وي را عزيز ميداشت كه هركس آنرا حتي پس از سالها بعد بياد مياورد بي اختيار نسبت به او احساس احترام مي‏كرد و حالت خضوع در برابر وي مي‏گرفت. روزي ابو هريره با امام برخورد كرد و گفت پيراهنت را بالا بزن تا همانجايي را كه رسول اللّه (ص) بوسه مي‏زد بوسه زنم و امام پيراهنش را بالا زد و ابوهريره بدن آن حضرت را بوسيد.(67) گاه در وسط نماز در هنگام طفوليت بر پشت پيامبر سوار مي‏شد و آن حضرت آنقدر تأمل و درنگ مي‏نمود و نماز را طولاني ميفرمود تا سرانجام خود طفل از پشت پيامبر پايين ميامد. اينگونه رفتار پيامبر با امام مجتبي (ع) و نظائر آن با امام حسين (ع) علاوه بر علاقه پدر و فرزندي و رابطه قرابت انگيزه ديگري هم داشت كه همانا معرفي مقام والاي اين دو تن در نزد خدا و حقانيت آنان براي جانشيني پس از وي بود تا ملت اسلام شأن و جلال آنانرا دريابند و آنانرا بر ديگران مقدم دارند. چنانكه جمله معروف آن حضرت (الحسن و الحسين امامان قاما اوقعدا) كه پيشتر نيز نقل گرديد.

اعلام ديگري از مقام و منزلت اين دو بزرگوار در صحنه عمل اجتماعي و لزوم تبعيت از آنان بعنوان شاخصهاي حق پس از رحلت رسول اكرم (ص) است.

سخن درباره سجاياي اخلاقي و ملكات فاضله آن بزرگوار بسيار مفصل و طولاني است.

صلح امام (ع) با معاويه‏

و در اين مجال محدود ضرورتي براي ذكر آن نمي‏بينيم آنچه لازم است بيشتر مورد تجزيه و تحليل قرار گيرد، چنانكه از جانب تحليل گران مختلف از دوست و دشمن مورد بررسي قرار گرفته است. مسئله ناخواسته صلح تحميلي ! آن حضرت با طاغوت زمانش معاويه است. موضوعي كه درباره آن دشمنان اهل بيت اوهامي بافته و به ياوه سرايي پرداخته‏اند و آن حضرت را به ترس و عدم كفايت سياسي و آگاهي نسبت به اوضاع نظامي و... متهم نموده‏اند و بالاترين ظلمها را پس از پدر بزرگوارش نسبت به آن وجود گرامي روا داشته‏اند. حقيقتاً امام حسن نه تنها بين دشمنان بلكه بين دوستان نيز مظلوم بود و حق عظيمي كه بر مسلمين داشت شناخته نگرديد تا بدانجا كه برخي از شيعيان متهوّر نيز با زخم زبانهاي خود بيش از پيش قلب مباركش را آزردند ولي آن بزرگوار سعي مي‏فرمود با استدلال قوي و بيان اوضاع سپاه و روحيه مردم و عوامل گوناگون موجود در آن زمان آنانرا نسبت به صحت موضعي كه در قبال معاويه اتخاذ كرده بود متقاعد فرمايد.(68) چنانكه در پاسخ سخن تند حجر بن عدي كه حاكي از گستاخي نسبت به حضرت بود فرمود: «اي حجر ! همه مردم آنچه را تو دوست داري دوست ندارند و نظر همه آنان مانند نظر تو نيست. آنچه را من انجام دادم هدفي جز نگهداشتن و بقاء تو نداشتم و اراده خدا هر روز بگونه ايست.»(69)

در يك تحليل سريع و مختصر مي‏توان علل صلح امام (ع) با معاويه را چنين مطرح نمود: كوفه پس از شهادت امير المؤمنين (ع) و بعد از عدم موفقيت در جنگ عليه شام و مركز خلافت معاويه (دمشق) بسيار آسيب‏پذير شده و لشكريان معاويه پيوسته چون كابوسي وحشتناك توان فكر و انديشه و تصميم‏گيري را ز آنان گرفته بودند. آنان هر چند حاضر نبودند بسادگي زير بار فرمان (دمشق) و زمامدار نابكار آن بروند و اين ننگ را براي خود بپذيرند اما در عين حال داراي آن اراده قوي و عزم راسخ كه لازمه شركت در نبردي سهمگين بر عليه شاه مغرور و عظيم معاويه است نبودند. آنان اصرار داشتند پس از شهادت امير المؤمنين (ع) تنها با يك شرط يعني جنگ با معاويه با امام حسن (ع) بيعت كنند ولي امام كه آنها را آزموده بود حاضر گرديد تنها با بيعت مشروط با آنان موافقت نمايد تا به هر آنچه كه خود صلاح ميديد عمل كند.

امام (ع) پس از بيعت، كار اساسي خود يعني آماده سازي مردم جهت رويارويي با سپاه شام را شروع كرد. متأسفانه بر خلاف جو ظاهر كه همه چيز مطابق روال مطلوب پيش ميرفت باطن جامعه از خستگي همراه با انحرافهاي اجتماعي و فكري رنج مي‏برد و بدين سبب قادر به تصميم‏گيري جدّي براي جنگ نبود. امام (ع) در آغاز مطابق شيوه ديني خود ابتدا از معاويه خواست كه دست از تجاوز خود برداشته و از حكومت حضرت پيروي نمايد. زيرا مهاجر و انصار پس از خليفه سوم به حضرت علي (ع) رأي داده بودند و پس از آن هم اكثريت انصار و بازمانده گروهي از مهاجرين با امام حسن (ع) بيعت كرده بودند و از اين ديدگاه معاويه فردي عملاً ياغي محسوب ميشد و بنابراين ميبايست تكليف وي مشخص ميگرديد.

امام در نامه‏اي به معاويه خاطر نشان كرد كه او و شيعيانش حكومتهاي گذشته را غير قانوني دانسته و اين منصب را حق اختصاصي اهل بيت پيامبر (ص) مي‏دانند و سكوت اهل بيت را بخاطر مصالح جهان اسلام در آن دوران مي‏دانست و تهديد فرمود در صورت عدم بيعت با آن حضرت با كليه امكانات موجود به مقابله با وي خواهد پرداخت.

ولي معاويه در پاسخ با توجه به خوي جاهليش و با استناد به سن و سال خود و به بهانه اينكه تجربه وي نسبت به مسائل سياسي بيش از امام (ع) است آن حضرت را به بيعت خود فرا خواند ! و سپس طي نامه‏اي به عمّال خود در شهرها از آنان طلب اعزام نيرو كرد تا ضمن هجوم به كوفه حكومت امام را ساقط نمايد.(70)

رفتار مردم كوفه با امام (ع)

در مقابل، مردم سست عنصر كوفه همانطور كه با علي (ع) رفتار كردند و به اصرارهاي مكرر آن حضرت بي اعتنايي نمودند و در خانه‏ها خزيده و امام را در برابر معاويه تنها گذاردند در برابر درخواست امام حسن (ع) نيز پاسخ مثبتي نداند تا آنكه پس از تبليغات زياد و سخنرانيهاي مكرر امام و بعد از آنكه حضرت به لشكرگاه (نخيله) رفت و از نيروهاي مجتمع در آنجا ديدار كرد حدود 12 هزار تن آماده جنگ و نبرد شدند ! امام (ع) عبيد اللّه بن عباس را به فرماندهي سپاه و قيس بن سعد بن عبادة را به معاونت او برگزيده و به سوي سپاه 60 هزار نفري شام فرستاد و خود در مدائن ماند تا نيروهاي ديگري جمع آوري نمايد. معاويه با انتشار شايعات، توسط سازمان جاسوسي منظم و گسترده خود كه در سرتاسر سرزمينهاي اسلام ريشه دوانده بود و مغزهاي متفكري چون عمروعاص را جهت جنگ رواني بخدمت گرفته بود، سعي نمود هم سپاه را نسبت به اهداف امام در جنگ با وي بدبين كند و هم امام (ع) را از بي رغبتي سپاه نسبت به جنگ دلسرد و نگران نمايد. در سپاه امام شايع شده بود كه حضرت صلح كرده است و در اين ميان معاويه از فرماندهي سپاه امام خواست كه به وي ملحق شود و يك ميليون درهم جايزه بگيرد.(71)اين شايعات بر روحيه خسته سپاه تأثير منفي داشت و آنانرا دلتنگ نموده و به سوي معاويه متمايل كرد و تنها چهار هزار نفر در كنار قيس بن سعدبن عبادة ماندند و فريب تطميعاهي وي را نخوردند. در مدائن هم خبر فرار سپاهيان به حضرت رسيد و نمايندگان معاويه براي درخواست صلح به حضرت امام آمدند ولي جواب ردّ شنيدند در عين حال در راه برگشت در ميان مردم شايع نمودند كه امام صلح را پذيرفته است.(72) اين خبر دروغ مردم را بسيار كلافه و سردرگم نمود و آنانرا براي قبول صلح كاملاً آماده كرد. در چنين جوّي و با توجه به چنين برخوردهاي خائنانه مردم عراق امام (ع) چاره‏اي جز كناره‏گيري از حكومت و ترك جنگ نداشت. لذا وقتي معاويه براي چندمين بار درخواست صلح از امام نمود حضرت بناچار آنرا پذيرفت.

مشخص است كه وقتي ملتي در موضع ضعف قرار گيرند رهبر آن ملت نمي‏تواند دست به عمل مؤثر و اقدام مؤثري بزند. امام خود در تعابير بسياري مردم عراق را به عنوان مردمي غير قابل اعتماد توصيف كرده و به گذشته تلخ پدر بزرگوارش با آنان اشاره مي‏فرمود.(73) بنا به نقل تعدادي از مورخين در جايي خطاب به مردم بي حس و حال كوفه فرمود: انتم الذين اكرهتم ابي يوم الصفين علي الحكمين(74) (شما كساني هستيد كه حكميت را در صفين بر پدرم تحميل كرديد) و نيز در موردي فرمود: و اللّه لو قائلت معاوية لا خذوا بعنقي حتي يدفعوني اليه مسلماً(75)(به خدا سوگند اگر من با معاويه مي‏جنگيدم مردم عراق مرا بازداشت كرده و به صورت اسيري به معاويه تحويل مي‏دادند). با توجه به اين نكات وقتي مردمي از زير بار جنگ شانه خالي مي‏كنند چه مي‏توان كرد؟ وقتي مردم از درك فلسفه جنگ و مباني فكري آن عاجز بودند طبعاً رهبري نمي‏توانست كاري انجام دهد و بهر حال امام مجبور گرديد همانند جدّ گراميش پيامبر اكرم (ص) كه به صلح حديبيه بمنظور حفظ اسلام تن در داد و نيز همانند پدر بزرگوارش علي (ع) كه 25 سال سكوت و كناره‏گيري را انتخاب كرد، وي نيز بمنظور حفظ موجوديت تعداد اندك شيعيان صميمي و مخلص، و جلوگيري از خونريزي بي ثمر، صلح ناخواسته با معاويه را بپذيرد ولي شرايط خاصي را مطرح نموده و معاويه را ملزم به رعايت آن نمود:

مواد صلحنامه‏

نخست آنكه معاويه خود را امير المؤمنين ننامد. دوم آنكه شهادتي نزد وي اقامه نشود. (بيانگر فسق او)، سوم آنكه كسي از شيعيان امير المؤمنين (ع) را تعقيب نكند و براي آنان مصونيت در نظر نگيرد. چهارم مبلغي برابر با يك ميليون درهم را ميان هم كشته شدگان صفين و جمل در ركاب علي (ع) تقسيم كند. و پنجم آنكه سب و دشنام امير المؤمنين (ع) در نمازها و خطبه‏ها ترك شود.(76)

ابن اثير مي‏نويسد معاويه خواسته امام را عملاً اجابت نكرد و هيچگاه به آن وفا ننمود. پس از قرارداد صلح معاويه روز جمعه به نخيله (لشگرگاه كوفه) رسيد و بر مردم نماز گزارد و ضمن سخنراني مفصل چنين گفت: «من با شما نجنگيدم كه نماز بخوانيد و روزه بگيريد يا حج برويد و زكاة بدهيد. زيرا شما اين كارها را انجام ميدهيد بلكه به اين خاطر با شما جنگ كردم كه حكومت را بدست بگيرم و خدا اين خواسته مرا برآورد با اينكه شما آنرا ناخوش داريد. آگاه باشيد كه من به حسن بن علي (ع) وعده هايي دادم و با او پيمانهايي بستم ولي هم اكنون همه آنها را زير پا ميگذارم و به هيچيك عمل نمي‏كنم» (77) !!

ابو الفرج از قول ناقل اين سخن مي‏نويسد: «اين گفته معاويه جز آبرو ريزي و بي حرمتي چيز ديگري نيست».

و نيز همو مي‏نويسد كه معاويه پس از بيعت گرفتن از مردم ضمن خطبه‏اي به علي (ع) و حسن (ع) دشنام داد. امام حسين (ع) برخاست تا جوابش را بدهد ولي امام حسن (ع) آنحضرت را دعوت به آرامش كرد و خود برخاست و در جواب وي فرمود: «اي معاويه من حسن بن علي (ع) هستم ولي تو فرزند ابوسفيان، مادر من فاطمه (ع) و مادر تو هند است، جد من رسول اللّه (ص) است و جد تو حرب، جذه من خديجه است و جده تو (فتيله). پس نفرين خدا بر هر يك از ما كه گمنامتر و نژادش پست‏تر، و كفر و نفاقش طولاني‏تر است». گروهي از مردم كه در مسجد بودند يكصدا (آمين) گفتند. راوي داستان مي‏گويد من نيز آمين ميگويم. ابوالفرج هم مي‏نويسد من نيز آمين ميگويم. ما هم همنوا با ديگران از صميم دل آمين ميگوييم !

و رحم اللّه من قال آمينا...

اكنون در اين مجال محدود ما را فرصت پرداختن به ساير ابعاد زندگي امام (ع) نيست تنها جملاتي درباره شهادت مظلومانه آن بزرگوار را در اينجا مي‏آوريم:

- معاويه ضمن توطئه‏اي خائنانه با استفاده از عنصر منافق و فاسدي چون (جعده) دختر اشعث بن قيس خارجي كه به همسري حضرت در آمده بود او را مسموم نموده و به شهادت رساند. تاريخ اين حادثه هولناك را در سينه ثبت كرده است.(78)

آنگاه شخصي چون (ابن خلدون) آنرا منكر شده و بكلي بي پايه ميداند و ميگويد (حاشا لمعاية ذلك) (79)!(از ساحت قدس معاويه اين تهمت بدور است) ! و اين نيست جز بخاطر دفاع وي از چهره پليد معاويه و تحريف تاريخ اسلام. باري سرانجام شهيد مظلوم اهل البيت امام حسن (ع) كه زن پيامبر (عايشه) نمي‏گذارد در كنار جدّش بخاك سپرده شود بنا به درخواست قبلي خو كه از خونريزي بيجا كراهت داشت در بقيع كنار جده‏اش فاطمه بنت اسد (س) دفن گرديد و جهاني را به سوگ خويش داغدار ساخت. شهادت آن بزرگوار بنا بر قول مشهور در ماه صفر سال 50 هجري اتفاق افتاد.

والسلام عليه و علي جده و ابيه و امته و اخيه و اولاده حياً و ميتاً

1) عقايد الامامية - مرحوم محمد رضا مظفر - مبحث الامامة

2) امام‏شناسي - علامه سيد محمد حسين طهراني ج 1 ص 5 با كمل دخل و تصرّف‏

3) عقايد الامامية - مرحوم مظفر - مبحث الامامة با كمي دخل و تصرّف.

4) عقايد الامامية - مرحوم مظفر - مبحث الامامية با كمي دخل و تصرّف.

5) رجوع شود به: الاحتجاج - احمد بن علي الطبرسي جلد 1 و 2.

6) رجوع شود به: مجله تراثنا مقاله برادر عبد الجبار الرفاعي تحت عنوان التعريف بمصادر الامامة في التراث الشيعي بشماره‏هاي 22 تا 27.

7) سوره سجده آيه 24 و نيز آيات 55 و 56 سوره مائدة و آيه 59 سوره نساء.

8) تفسير كشاف ج 3 - 516) + (تفسير روح المعاني ج 21 - 138) + (تفسير ابي السعود ج 7 - 87) + (تفسير المراغي ج 1 - 118) + (تفسير النسفي ج 3 - 45) + (تفسير الرازي ج 25 - 186)

9) مسند احمد ج 4 / 96)(حلية الاولياء ج - 224)(كنز العمال ج 1 - 103) اين روايت بخوبي دلالت بر مدعاي ما يعني ضرورت تبعيت از امام بر حق دارد و در نزد اهل سنت نيز صحت آن ثابت است. بد نيست در اينجا به اين نكته تاريخي اشاره كنيم كه شخصي همانند عبد اللّه بن عمر از بيعت با علي (ع) و ياري امام حسين (ع) در قيام عليه يزيد پليد سر باز ميزند ولي هنگام روي كار آمدن عبد الملك بن مروان براي بيعت با فرستاده او به مدينه يعني حجاج بن يوسف جلاد ! شبانه ميشتابد و به وي مي‏گويد چون اين حديث را از پيامبر شنيده است ميترسد شب مرگ او فرا رسد و به جهت بيعت نكردن با حجاج به خلافت عبد الملك مروان بمرگ جاهليت بميرد ! (شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد ج 13 - 242).

10) المستدرك علي الصحيحين ج 1 - 117) (مجمع الزوائد هيثمي ج 5 - 218)

11) ينابيع المودّة ص 117)

12) صحيح مسلم ج 3 كتاب الامارة) (السنن الكبري ج 8 - 156) (جامع الاصول ج 4 - 463) (تفسير ابن كثير ج 1 ص 530 ذيل تفسير آية 59 نساء).

13) الحياة السياسية الامام الرضا (ع) - جعفر مرتضي العاملي - 145

14) فوائد السمطين حمويني - بنقل از معالم المدرستين علامه عسگري ج 1 ص 466

15) اين حديث را ترمذي به يك طريق و ابو داود و بخاري هر يك به 3 طريق و مسلم و احمد بن حنبل هر يك به 9 طريق روايت كرده‏اند.

16) الفصل في الملل و النحل ج 4 ص 87

17) ماثر الانافة في معالم الخلافة ج 1 ص 30 - 29

18) مقالات الاسلاميين ج 2 ص 133

19) الفرق بين الفرق ص 323 - 349

20) استاد ابوريه در كتاب الاضواء علي السنة المحمدية سخن عجيب سيوطي را به استهزاء گرفته (ص 235)

21) أضواء) ص 236 چاپ دوم.

22) مجلة الجامعة الاسلامية العداد الثالث السنة الاولي ذوالقعدة 1388 هجرية بنقل از روزنامه اطلاعات چهارشنبه 21 بهمن‏1371 ص 6 ترجمه آقاي سيدهاي خسرو شاهي.

23) در اين زمينه مراجعه شود به جلد 10 كتاب شريف الغدير مرحوم علامه اميني (ره) و كتاب (النصائح الكافيه لمن يتولي معاوية) تأليف محمد بن عقيل بن عبد اللّه بن عمر علوي متوفي سال 1350)

24) رهبري امت - استاد جعفر سبحاني‏

25) امام در عينيت جامعه - محمد رضا حكيمي.

26) مع رجال الفكراني القاهرة ص 80 - 79

27) بقره - 159

28) خصائص نسائي - مسند احمد حنبل‏

29) مستدرك الصحيحين جلد 3 ص 122

30) مسند احمد حنبل ج 1 ص 173. صحيح بخاري كتاب بدء الخلق - صحيح مسلم كتاب فضايل الصحابة

31) رجوع شود به: سلم الوصول الي علم الاصول - شهرستاني ص 295.

32) صحيح مسلم ج 7 ص 122.

33) مستدرك الصحيح حاكم (3 - 151)

34) مستدرك الصحيحين حاكم (3 - 149)

35) ترجمه مرحوم الهي قمشه‏اي (ره)

36) اثبات الهداة - حر عاملي ج 5 ص 142.

37) مستدرك الحاكم 3 / 483 - المناقب لا بن المغازلي ص 7

38) المعيار و الموازنة - محمد بن عبد ا... الا سكافي ص 67

39) نهج البلاغه خطبه 192 (صبحي صالح) خطبه قاصعة.

40) نهج البلاغه صبحي الصالح خطبه 197.

41) نهج البلاغه صبحي الصالح خطبه 210.

42) انساب الاشراف ج 1 ص 98.

43) انساب الاشراف ج 1 ص 98)

44) انساب الاشراف ج 1 ص 99.

45) خصائص - نسائي - به نقل از اسامة بن زيد.

46) الحياة السياسية للامام الحسن (ع)

47) انساب الاشراف ج 2 ص 94 - 91 - حياة الصاحبة ج 2 ص 515 - 514.

48) مناقب احمد بن حنبل لا بن الجوزي ص 163 - 160

49) همان متصدر.

50) الايضاح لا بن ثناذ ان النيشابوري ص 9 طبعه پتروت.

51) مسند احمد بن حنبل ج 1 ص 100.

52) انساب الاشراف ج 1 ص 236 - المعيار و الموازنة ص 136

53) انساب الاشراف ج 1 ص 138

54) الغارات ج 1 ص 45

55) الغارات ج 1 ص 675

56) نهج البلاغه صبحي الصالح خطبه 200

57) انساب الاشراف 1 - 281 و الغارات 1 / 307 و نهج البلاغه صبحي صالح نامه 62.

58) خطبه 97 از نهج البلاغه صبحي الصالح.

59) خطبه 89 نهج البلاغه صبحي الصالح

60) المعيار و الموازنه - اسكافي 240

61) المعيار و الموازنه - اسكافي - 241

62) حياة الصحابة ج 2 ص 310

63) انساب الاشراف 2 - / 187 و الغارات 1 / 75 - 87 -

64) اعيان الشيعه - سيد محسن عاملي - حياة الحسن (ع)

65) كافي - محمد بن يعقوب كليني‏

66) احياء العلوم غزالي‏

67) مسند احمد حنبل 2 / 427 - مستدرك حاكم ج 3 / 168

68) بحار الانوار مجلسي - زندگاني امام حسن (ع)

69) اعيان الشيعه - مرحوم سيد محسن امين عاملي.

70) مقاتل الطالبيين - ابو الفرج اصفهاني 38

71) شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد ج 16 / 42

72) تاريخ يعقوبي ج 2 / 215

73) الكامل في التاريخ - ابن الاثير ج 3 / 405

74) فتوح ابن اعثم ج 4 / 157 - ابن ابي الحديد در شرح نهج البلاغه ج 16 / 22 - بلاذري - انساب الاشراف ج 2 / 39

75) احتجاج طبرسي ج 2 / 90 - بحار مجلسي ج 44 / 20.

76) اعيان الشيعه - سيد محسن امين.

77) مقاتل الطالبيين ابو الفرج اصفهاني.

78) مقاتل الطالبيين - مروج الذهب - انساب الاشراف - شرح النهج ابن ابي الحديد - تذكرة الخواص ابن الجوزي - مستدرك حاكم نيشابوري و...

79) العبر - ابن خلدون ج 2 / 187