متن کامل

بسم‏الله‏الرحمن‏الرحيم‏

پيشگفتار

قُلْ هذِه سبيلي أدعوا إلي اللَّه علي بصيرةٍ أنا و من اتَّبعني و سبحان اللَّه و ما أنا من المشركين (يوسف: 108)

از آن صبح دمي كه شمس فروزان اسلام بر بام عالم تابش آغازيد و نداي توحيد و يكتا پرستي از حلقوم رائد عظيم الشان آن سرداده شد، جان تازه‏اي در كالبد افسرده تاريخ بشر دميده و مرحم شفابخشي بر زخم‏هاي كهنه او نهاده شد ولي دريغ كه پس از رحيل آن پيشواي يگانه رفته رفته، دسيسه و كج‏فهمي و هواپرستي دست در دست هم داده بر جسد مطهر شريعت محمدي آسيب رسانده و در اثر قدرناشناسي‏ها و ناسپاسي‏هاي مغرضان و نادانان، تاريخي سراسر مظلوميت و مهجوريّت براي ثقلين رقم مي‏خورد. امروز شرح قصه اين غربت تن را به لرزه انداخته و انگيزه دفاع و حمايت از اين دو مظلوم هميشه تاريخ يعني قرآن و عترت را گوشتزد مي‏كند.

در اين روزگار خطير و عصر جولان انديشه‏ها و وزش طوفانهاي زهرآگين و تب‏آور از هر سو با عزم و تصميم گام در مصاف نهاده و مقتدرانه و هشيارانه به دفاع از حريم فضيلت و حقيقت برخاست. با تكيه بر خرد و سرسپردن در برابر سروش آسماني و خطاب رباني، شائبات و پيرايه‏ها را از دامن دين زدوده و با حكمت و اندرز نيكو فراخوان به طريق حق را به انجام رساند. امروز حقايق ناب دين و گنجينه‏هاي هدايت ثقلين نيازمند دفاع عالمانه، آگاهانه، مستدلاّنه و دلسوزانه مي‏باشند. امروز تشنگان حقيقت و دلباختگان مسير كرامت در انتظارند تا شيريني شهد حقيقت را در كام خود احساس و از طراوت و صفاي كوثر توحيد و رسالت و امامت جرعه نوشي كنند.

و در اين ميان، جهل، فرومايگي، عصبيّت ناروا، شهوتراني، روزمرگي به افسردگي، ايستايي و بي تفاوتي خواهد انجاميد و زنهار كه در اين ويل بي‏پايان فروافتاديم.

امروز رسالت نخست همه طالبان دفاع از حريم حقيقت، كوشش در افزوني بخشيده به دانش و آگاهي و بصيرت خود مي‏باشد و در اين راستا لحظه‏اي درنگ و توقف نشايد. به اميد آن كه در اين راه حق مددمان رساند و نحفات خويش هدايت ثقلين دستگيرمان گردد. و اينگ آنچه در پيش روي تو مبلغ گران مايه است كوششي است اندك در راه عملي كردن و ژرفا بخشيدن به دانش و روش تبليغ شايد بتوان مدعي شد، اين نوشتار واجد اسلوب بديعي در طرح موضوعات متنوع و گوناگون عقايدي در قالب پرسش و پاسخ مي‏باشد و در آن كوشش شده در عين ايجاز و اختصار، مسايل به صورت مستند، فني و نقادانه طرح شود. بدين جهت سزاوار است اين كوشش ناچيز افق‏هاي تازه‏اي را در راه پژوهش‏هاي علمي وسيعتر و دامنه دارتر بروي عقول بگشايد و سرانجام نگارنده اميد آن دارد كه كاستي‏هاي آن از عفو الهي و اغماض خواننده محترم برخوردار شود.

و ما توفيق الّا باللَّه عليه توكّلتُ و اليه اُنيب‏

مسؤول گروه عقيدتي‏

اداره كل پشتيباني فرهنگي‏

محمد تقي فخلعي‏

واقعه قدير و حديث آن

واقعه غدير و حديث آن را خلاصه‏وار بيان كنيد و چند مورد از موارد ذكر آن در كتب صحاح، مسانيد، تواريخ، و تفاسير اهل سنت را ذكر نماييد

به يقين حادثه غدير خم يكي از وقايع عظيم تاريخ اسلام و سند روشني است بر ولايت و رهبري اميرمؤمنان علي‏عليه السلام خلاصه جريان آنكه جابر و ابن عباس و ابوهريره و ابن مسعود و ابوسعيد و ديگران روايت كرده‏اند كه خداوند رسولش را فرمان داد كه علي‏عليه السلام را به پيشواي امت نصب كند و پيامبر را بيمي از مردم در دل بود كه تاب آن را نياورند پس اين آيه نازل شد: «يا ايّها الرّسول بلّغ ما اُنزِلَ اِلَيك مِن رَبَّكَ وَ اِن لَم تَفعل فما بلَّغتَ رِسالته و اللَّه يعصمكُ من الناس...»(1) (مائده: 67)

اين آيه به هنگام بازگشت از حجّةالوداع در هجدهم ذي‏الحجّه در سرزمين جحفه فرود آمد. از آنجا پيامبر به غدير خم كه محل جدا شدن راه‏هاي مدينه و مصر و شام بود فرود آمده درنگ نمود تا عقب مانده‏ها از راه رسيده و آنان كه پيشتر بودند برگردند.

در اين هنگام بپاخاسته، خطابه ايراد نمود بدين گونه كه حمد و ثناي خدا را گفت و مردم را پند و اندرز داد. آنگاه فرمود:

«نزديك است كه فراخوانده شوم و من اجابت كنم و هر آينه من و شما مسؤوليم حال شما چه مي‏گوييد:» پاسخ گفتند: «گواهي دهيم كه تو پيامت را رساندي و اندرز دادي و خدا را تو را پاداش نيكو بخشد». سپس فرمود: «آيا گواهيد كه خداوند يكتا است محمّد بنده و پيام‏آور اوست و بهشت و دوزخ حق است؟» پاسخ گفتند: «آري، چنين گواهي دهيم». پس فرمود: «خداوندا گواه باش» و ادامه داد:

«بشنويد اي مردم! من از شما پيشي گرفته و شما در حوض بر من وارد آييد... و در آنجا من از شما از ثقلين پرسم حال بنگريد كه چگونه پاس مي‏داريد آن دورا». فريادي بلند شد كه اي پيامبر خدا چيست ثقلين؟ فرمود يكي از آن دو كتاب خداست كه يك سوي آن به دست خدا و سوي ديگرش در دستان شما است بدان چنگ زنيد تا گمراه نشويد و در آن تغيير ندهيد و ديگري عترتم يعني اهل بيتم مي‏باشند خداوند لطيف خبير مرا با خبر ساخته كه اين دو از يكديگر جدا نشوند تا در حوض بر من وارد آيند. و من درباره آن دو از خدا خواهم پرسيد. هان اي مردم! بر آن دو پيشي نگيريد كه هلاك مي‏شويد و عقب نمانيد كه باز هم هلاك شويد و به ايشان نياموزانيد چه آنكه از شما داناترند»(2).

سپس فرمود: «ألستم تعلمون أنّي أولي بالمؤمنين أنفسهم»؟ پاسخ گفتند: «چنين است اي پيامبر خدا».(3) در اين هنگام دست علي بن ابي طالب را گرفته و جندان بلند كرد كه مردم سپيدي زير بغل آن دو را ديدند و فرمود: «أيّها النّاس اللَّه مولاي و أنا مولاكم. فمن كنت مولاه فهذا عليُّ مولاه الّلهم و ال من والاه و عاد من عاداه و انصر من نصره و اخذل من خذله و أحبَّ من أحبّه من أبغضه».(4)

سپس فرمود: «خداوندا گواه باش». هنوز پيامبر و علي جدا نشده بودند كه اين آيه نازل گشت:

«اليوم أكملت لكم دينكم و أتممت عليكم نعمتي و رضيت لكم الاسلام ديناً» (مائده: 3)

و پيامبر خدا را تبريك گفت بر كامل گرداندن دين و تمام نمودن نعمت و خشنود گشتن پروردگار بر رسالت او و ولايت علي(5) و در اينجا بسياري و از جمله عمر بن خطاب به علي‏عليه السلام تبريك گفتند: «گوارا باد بر تو اي فرزند ابي طالب كه مولاي من و هر مرد و زن مؤمني گشتي».(6)

حديث غدير را صدها تن از عالمان حديث تفسير و سيره و فقه و كلام اهل سنت در منابع خويش با الفاظ نزديك به هم ذكر كرده‏اند ترمذي در صحيح گويد: «اين حديث حسن و صحيحي است».(7) ابن عبدالبر قرطبي در استيعاب پس از ذكر اين حديث و احاديث ديگري از اين دست گويد: «همه اينها اخبار درست و ثابتي است».(8) شمس‏الدين ذهبي كتاب خاصي درباره حديث غدير نگاشته و خود او حديث را در تلخيص المستدرك به طرق گوناگون آورده و بسياري از آن طرق را صحيح شمرده است. ابن حجر مكّي در صواعق گويد: اين حديث صحيحي است كه ترديدپذير نيست و آنرا جمعي همچون ترمذي، نسائي و احمد اورده و طرق آن بسيار زياد است».(9) ابن حجر عسقلاني در تهذيب التهذيب در چند جا حديث را ذكر و درباره آن چنين اظهار نظر مي‏كند: ابن جرير (طبري) از 70تن صحابي روايت كرده است».(10) وي همچنين گويد: «طرق اين حديث بسيار بوده و خيلي از آنها صحيح حسن مي‏باشد».(11)

اين بود اظهار تني چند از علماي حديث و رجال اهل سنّت درباره اسناد حديث غدير.

حديث غدير را ابن ماجه در سنن (1/28 و29) احمد در سند (4/281) نسائي در خصائص (ص: 21) و ابن عبدالبر در استيعاب (3/473) از صحابي براء بن عازب اين كثير در البداية و النهاية (5/209) كنزالعمال (6/398) از جابر بن عبداللَّه ترمذي (2/298) الفصول المهمه (ص: 25) و البداية و النهايد 5/209)از حذيقة بن اسيد غفاري، مسند احمد (4/368) خصائص (21 و 22) مستدرك حاكم (3/109) استيعاب (2/473) و تاريخ الخلفا(ص: 114) از زيد ارقم، ابن ماجه (1/30) خصائص (ص:4 و 22 و 25) و حلية الاولياء (4/356) از سند بن ابي وقاص، البداية و النهاية (7/349) ذخائر العقبي (ص: 67) و الرياض النضره (7/161) از عمر بن خطاب و خصائص (9) و مسند احمد (1/331) و مستدرك (3/132) و البداية و النهايه (7/337) از عبدالله بن عباس روايت كرده‏اند.

علامه سيد عبدالحسين اميني(ره) در جلد اول موسوعه غدير خود اسامي 110 تن صاحبي 84 تابعي و 360 تن از علمايي كه به نقل حديث اهتمام ورزيده‏اند را آورده است.(12)

شبهات حديث غدير

*يكي از دو شبهه زير پيرامون حديث غدير و ديگر احاديثي كه در بردارنده ولايت علي(ع) مي‏باشد را ارزيابي كنيد:

- از آنجا كه لفظ ولي بين چند معني مشترك مي‏باشد، اين احاديث قابل استناد نمي‏باشد.

- سلف صالح (صحابه و تابعان) از اين احاديث معناي سرپرستي و امامت را نفهميده‏اند و چون ايشان در زمان صدور احاديث حاضر و يا بدان قريب العهد بوده‏اند، فهمشان از اين احاديث به صواب نزديكتر است و ما نيز موظفيم عمل ايشان را حمل بر صحت كنيم.

پاسخ شبهه نخست:

لغويون براي لفظ ولي و مولي معناي چندي را ذكر كرده كه به يقين يكي از اين معاني «اولي» مي‏باشد چنانچه به تصريح بسياري از مفسران همين معني در آيه سوره حديد مورد نظر مي‏باشد: «فاليوم لايؤخذ منكم فدية و لامن الّذين كفروا مأويكم النّار هي مولاكم...» (حديد: 15) بلكه برخي از مفسران تصريح كرده‏اند كه اولي معني منحصر به فرد «مولي» است(13) به هر حال در حديث غدير قرائن چندي موجود است كه همين را نسبت به كلمه مولي متعيّن مي‏سازد.

1- در مقدّمه حديث آمده است كه پيامبر فرمود: «ألست الوي بكم من أنفسكم» و در ادامه فرمود:«فمن كنت مولاه فعلي مولاه»(14) قرينه ارتباط و انسجام بين اجزاي كلام پيامبر گواه آن است كه همان معناي اولويت درباره علي‏عليه السلام‏در كار مي‏باشد در غير اين صورت بلاغت كلام حضرت دستخوش خرابي خواهد شد.

2- در عبارت حديث به روايت برخي از صحابه آمده است كه پيامبر فرمود:«ألستم تشهدون ان لااله الاالله و أنّ محمّداً عبده و رسوله» «انَ الله مولاي و أنا مولي المؤمنين و أنا أولي بهم من أنفسهم فمن كنت مولاه...»(15) اين كه ولايت علي‏عليه السلام‏در سياق شهادت به توحيد و رسالت و در پي مولويت مطلقه خدا و رسول آمده است مبيّن آن است كه هيچ معنايي جز امامت كه با اولويت ملازم است مورد نظر نمي‏باشد.

3- مي‏پرسيم چه حكمتي در كار بوده است كه پيامبر آن خيل عظيم دهها هزار نفري را در نقطه‏اي حساس و در حرارت سوزان يكجا گرد آورده و دست به اين ابلاغ بزرگ بزند؟ آيا پذيرفتني است كه پيامبر مي‏خواسته از محبت و نصرت و دوستي علي إخبار كند. در حالي كه اين معاني و امثال آن در فرد خاصّي نيست زيرا كه ألمؤمنون و المؤمنات بعضهم أولياء بعضٍ (آل‏عمران:) و حاشا كه پيامبر به توضيخ واضحات و بيان بديعيات بپردازد.

4- به تصريح بسياري از مفسران و صاحبان اسباب النزول پيشاپيش اين ابلاغ، آيه «يا ايها الرسول بلّغ ما أنزل اليك...» «مائده: 67) و در پي آن آيه «اليوم أكملت لكم دينكم...» (مائده: 3) فرود آمد. حال ديگر بار مي‏پرسيم اين چه ابلاغي است كه وحي خاصّي را همراه داشته و اهمال در آن فروگذاري در امر رسالت و انجام آن اكمال رسالت و اتمام نعمت بوده است؟ هيچ انسان فكور و خردورزي كمترين ترديدي به خود راه نمي‏دهد كه اين امر خطير و سرنوشت ساز همان،امامت و ولايت علي‏عليه السلام است.

5- به يقين خيل عظيم انسانهايي كه در ان اجتماع كرد آمده بودند، همين معني را فهميدند، بنگريد حسّان بن ثابت شاعر مخضرم را كه در پي اين ابلاغ اين چنين سرود:

فقال له: قم يا عليض!فانّني‏

رضيتك من بعدي إماماً و هادياً

و بنگريد شيخين را نزد علي‏عليه السلام شتافته و او را تهنيت گفتند: «أمسيت با بن أبيطالب مولي كلّ مؤمن و مؤمنة» آيا چه امر تازه‏اي روي داده كه به خاطر آن جاي تبريك و شادباش باشد؟

6- بسياري ديگر از احاديث صريح در آن است كه ولايت مورد نظر پس از پيامبر براي علي‏عليه السلام‏ثابت است و اين فقط با معناي ولايت امر و اولويت سازگار است زيرا معاني نصرت و محبت و ديگر معاني هميشه و در گذشته و حال و آينده درباره علي‏عليه السلام صادق مي‏باشد.

پاسخ شبهه دوم:

اين كه سلف از اين احاديث معناي سرپرستي و امامت را نفهميده‏اند و... بايد گفت اولاً صغراي استدلال است. زيرا هيچ دليلي نمي‏توان اقامه نمود كه صحابه معناي ديگري را فهميده باشند و اما گرد آمده و راضي شدن ايشان برخلاف خلفا نيز در جاي خود توضيح و توجيه جداگانه‏اي مي‏طلبد و خلاصه آن كه گوييم: نگاه تحليل گرايانه به تاريخ پس از وفات پيامبر ما را به اين درك مي‏رساند كه در آن جريانات صحابه چند دسته شده بودند:

اهل البيت و گروهي از بزرگان صحابه به نتيجه كار سقيفه به سختي معترض بوده و به خانه علي و زهرا و پناه جسته بودند. تاريخ از امثال آنان به عنوان پيشگامان حركت تشيّع ياد مي‏كند كه هيچگاه وصايا و سفارشات پيامبر در حل علي‏عليه السلام را فراموش نكرده و به احقيّت او باور داشتند.(16) و اما مدار و مماشات آنان با دستگاه خلافت به خاطر مصالح برتر امت اسلام بود. بيم تفرقه و چند دستگي، در برابر دشمناني كه مرزها را تهديد مي‏كردند، تهديدهاي منافقان و مرتدّان و خطرهاي ديگري كه كيان اسلام را تهديد مي‏كرد و مسايل ديگر ايجاب مي‏كرد كه دردمندانه صبر و تحمل پيشه سازد. اين گروه و اتباعشان در نسل‏هاي بعدي همواره به امامت و مرجعيت علمي اهل البيت باور داشته و در برابر آن تعبّد پيشه كرده بودند.

جمعي ديگر از صحابه،اصحاب و اتباع خلفا و دستگاه خلافت بودند كه در يك فرصت‏طلبي آشكار جريان خلافت را به سوي دلخواه خود كشاندند و شايد حسدورزي نسبت به فضايل و مقامات علي‏عليه السلام، حسّ غريب توميّت‏گرايي و تعصيّات قبيله‏اي،(17) تاب نياوردن عدالت خواهي و قاطعيّت‏ورزي علي‏عليه السلام در امر دين از جمله دلايلي بود كه آنان را به مخالفت با نصوص نبوي واداشت. البته اين نخستين باري نبود كه به مخالفت با فرمان پيامبر برمي‏خاستند كه تاريخ در مواضعي چند در زمان حيات آن حضرت نيز خبر از سرپيچي تني چند از آنان از برخي اوامر كه به امور سياسي مربوط بود مي‏دهد. نمونه آنرا در جريان رزيّه يوم الخميس كه ابن عبّاس نقل مي‏كند و تخلّف از ارتش اسامة بن زيد مي‏توان ملاحظه نمود.(18)

دلالت آيه تطهير بر عصمت

دلالت آيه تطهير بر عصمت اهل البيت را توضيح دهيد.

إنّما يُريدُ ليُذهِبَ عنكُم الرِّجسَ أهلَ البَيت وَ يُطهرِّكَم تَطهيراً(احزاب: 33)

استدلال به آيه تطهير بر عصمت اهل البيت متوقّف بر چند مقدمه مي‏باشد:

1- در صدر آيه شريفه ادات حصر (إنّما) آمده كه گفته‏اند از قويترين ادوات حصر است و حاكي از آن است كه اراده ذهاب رجس و زدودن ناپاكي در اهل البيت منحصر مي‏باشد و خداوند ذهاب رجس را فقط درباره ايشان اراده كرده است.

2- بديهي است كه اراده الهي از مراد تخلّف نمي‏پذيرد و چنانچه قرآن تصريح مي‏نمايد: «انّما أمره اذا أراد شيئاً أن يقول له كن فيكون» (يس: 82) و به عبارت فلسفي اراده ذات باري تمام علّت و يا آخرين اجزاء علّت تامّه تحقق فعل مي‏باشد و اين امر كه چون علّت تامّه محقق شود معلول هم لامحاله تحقق يافت از بديهيات و مسلّماتي است كه همگان بدان معترفند.

3- اراده مورد نظر در آيه شريفه اراده تكوينيه است نه تشريعيه زيرا اگر قسم دوم مورد نظر بود با حصر موجود در آيه سازگار نبود و براي آل البيت هيچ خصوصيتي نيست كه احكام خاصي تشريع شود. (توضيح آن كه اراده الهي دوگونه است: تكوينيه به امور و افعال واقعي و تشريعيه به احكام و افعال مكلّفين تعلق مي‏يابد. اگر در اين آيه تشريعيه مورد نظر باشد معناي آيه اين‏گونه مي‏شود كه انّما شرعنا لكم الاحكام يا اهل‏البيت لتذهب بها الرّجس عنكم... در حالي كه بدون ترديد در جعل احكام و تكاليف هيچ ويژگيي براي اهل‏البيت نيست. بلكه اراده تشريعيه خداوند نسبت به تمامي مكلّفين بر آن تعلق گرفته كه در نتيجه امتثال تكاليف شرعي به طهارتي روحي برسند و گوهر تقوي و مصونيت را در مرتبه‏اي از آن به چنگ آورند: «...ولكن يريد ليطهرّكم و ليتّم نعمته عليكم» (مائده: 6) لاجرم اراده مورد نظر در آيه تطهير همان اراده تكوينيه است كه در نتيجه موهبت خاصي را به اهل بيت مي‏بخشد.)

4- مقصود از اهل‏البيت در آيه تطهير همان خمسه طيبه مي‏باشند. زيرا دهها روايت از طرق شيعه و اهل سنت از تعداد زيادي از صحابه رسيده است كه دلالت بر همين مدعا دارد و بسياري از آنها صريح است در اين كه اين آيه شامل حال همسران پيامبر نمي‏شود و اما تمسك به وحدت سياق در اين آيه به چند دليل درست نيست. زيرا در فقرات پس و پيش آن كه مربوط به همسران پيامبر مي‏باشند ضمير مونّث خطاب به كار رفته ولي در خطاب به اهل البيت ضمير مذكر به كار مي‏رود. ثانياً تمامي مفسران حتي آناني كه از نزول آيه درباره همسران پيامبر سخن گفته، معتقدند كه اين فقره از آيه مستقلاً و بدون ضمائم قبل و بعد آن نازل شده و اما مسأله چگونگي قرار گرفتن آن در ضمن آيه همسران پيامبر امر ديگري است كه بايد در بحث از كيفيت جمع‏آوري آيات بدان پرداخت. ثالثاً، مسأله وحدت سياق چيزي بيش از يك دليل ظني و اجتهادي نيست كه با احتمال تعدد و تباين موضوعات آيه قابل اثبات نبوده بلكه با نصوص انبوهي كه در ذيل اين آيه رسيده منافات دارد. به عبارت ديگر تقابل آن دو تقابل نص و ظاهر مي‏باشد. خلاصه سخن آن كه لفظ اهل البيت در عرف قرآني اسم خاصي است كه بر افراد خاصي اطلاق مي‏شود.

5- رجس صفت است از رجاست به معناي پليدي و ناپاكي و در اين آيه پليدي نهان و باطن كه بر اثر عمل و اعتقاد زشت در دل جاي مي‏گيرد مورد نظر است. «ال» براي جنس بوده و منظور آيه أذهاب تمامي اشكال رجس و ناپاكي است نه قسم خاصي از آن كه در غير اين صورت باز هم با حصر موجود در آيه ناسازگار بود.

با توجه به توضيحات گذشته آيه شريفه را اين گونه معني مي‏كنيم:

«اراده تكويني خداوند سبحان منحصراً درباره شما اهل‏البيت تعلق گرفته كه هرگونه ناپاكي را از شما بزدايد و شما را به موهبت ويّه عصمت و مقام طهارت برساند.»(19)

استدلال فخررازي بر عصمت اولاالامر

*استدلال فخر رازي بر عصمت اولاالامر در آيه 59 سوره نساء را نقل نموده، يكي از اشكالاتي را كه وي بر عصمت ائمه شيعه وارد مي‏كند ذكر و آن را پاسخ گوييد.

فخرالدين رازي مفسر بزرگ اهل سنت در تفسير مفاتيح الغيب در ذيل آيه «أطيعواللَّه و اطيعوالرّسول و اولي الامر منكم» بيان دقيقي درباره عصمت اولي الامر دارد. وي مي‏گويد:

«خداوند به طور قطع به اطاعت اولي الامر فرمان داده است و كسي كه اين گونه امر به اطاعت او شود، لزوماً معصوم است. زيرا اگر از خطا معصوم نباشد به هنگام ارتكاب خطا از يك سو خداوند امر به اطاعت او نموده و از سوي ديگر خطا في داته منهي عنه مي‏باشد در نتيجه محذور اجتماع امر و نهي بر فعل واحد و به اعتبار واحد پيش مي‏آيد و اين نيز محال است. به اين ترتيب ثابت مي‏شود اولوالامري كه خداوند به طور قطع و علي الاطلاق امر به اطاعت او نموده است بايد از خطا معصوم باشد».(20)

فخر رازي پس از استدلال به اين آيه برعصمت اولي الامر اشكال خود را اين گونه طرح مي‏كند:

«مي‏گوييم معصوم مورد نظر يا مجموعه امت است و يا افرادي از آن دومي ممكن نيست زيرا خداوند طاعت اولي الامر را در اين آيه به طور مطلق واجب گردانده، و طاعت افراد خاصي از امت مشروط است به اين كه ايشان را شناخته و دسترسي يابيم و اين امر بالضّروره در زمان ما ممكن نمي‏باشد. بنابراين پي مي‏بريم كه معصوم مورد نظر جمع خاصي از امت نبوده بلكه همان اهل حل و عقد مي‏باشند و بدين‏گونه قطع مي‏يابيم كه اجماع امت حجت است».(21)

وي همچنين مدعي مي‏شود: «حمل آيه بر ائمه معصوم مورد نظر روافض بسيار بعيد است. زيرا اولاً طاعتشان مشروط به معرفت و توانايي دست‏يابي به ايشان است و واجب گرداندن طاعت قبل از معرفت يابي به ايشان تكليف مالايطاق است و اگر طاعتشان به معرفت و دستيابي به ايشان مشروط شود اين با ظاهر آيه كه مطلق مي‏باشد ناسازگار است.

ثانياً: اولوالامر موجود در آيه لفظ جمع مي‏باشد در حالي كه روافض در هر زمان به بيش از يك امام باور ندارند و حمل لفظ جمع بر مفرد نيز خلاف ظاهر است.

ثالثاً: خداوند در ادامه آيه مي‏فرمايد: «فان تنازعتم في شي‏ءٍ فردوّه الي اللَّه و الرسول...» و اگر مقصود از اولي‏الامر امام معصوم بود لازم بود گفته شود: «فردوّه الي الامام!»(22)

پاسخ اشكالات رازي:

اشكال اصلي او مبتني بر اين است كه وي شناخت متعلق حكم را از شروط خود تكليف دانسته و چون اين امر مقدور نيست بنابراين تكليف هم منتفي است. در حالي كه اين گفته غريبي است و لازمه آن اين است كه تمامي قضاياي مطلقه به مشروطه متحول شود. زيرا هيچ حكمي نيست مگر آن كه امتثال آن متوقف است بر شناخت متعلق آن و به نظر مي‏رسد كه رازي بين آنچه كه از سنخ مقدمه واجب است خلط نموده باشد. زيرا شناخت متعلق حكم مقدمه امتثال حكم است نه شرط براي تكليف.

اشكالي نقضي نيز بر فخررازي وارد است و آن كه اجماع اهل حل و عقدي را هم كه وي مدعي است نيازمند به معرفت است بلكه شناخت آن به مراتب از شناخت يك يا چند تن دشوارتر است و اساساً تفسير اولي‏الامر به اهل حل‏و عقد قضيه را پيچيده‏تر مي‏كند زيرا، مراد از اهل حل و عقد كاملاً واضح نيست كه شامل چه كساني مي‏باشد، عالمان، مجتهدان، محدثان يا نظاميان و افسران يا حاكمان و سياستمداران و آيا در هيچ مسأله‏اي اتفاق نظر آن حاصل شده است؟ و آيا گرد آوردن آراء تمامي آنها در مسايل مختلف مقدور و عملي است؟

امر غريب ديگر در ادعاي رازي ناتواني در دست‏يابي و شناخت معصوم و آراء او مي‏باشد. در حالي كه ادله بسياري براي شناسايي ايشان در دست بوده و دسترسي به آراء و اقوالشان نيز با استفاده از راويان و واسطه‏هاي مورد وثوق عملي است.

استفاده اجماع از كلمه اول الامر مبتني بر آن است كه از عموم مجموعي اراده شود. در حالي كه در اين نوع از عمومات عموم استغراقي مورد نظر است. كه در وقايع متعدده انحلال مي‏يابد. مثلاً وقتي گفته مي‏شود: أعطوا زكواتكم لاولي الفقر و المسكنة معنايش آن نيست كه همه زكاتها به تمامي فقرا داده شود بلكه هر فرد مكلفي مي‏تواند زكات خود را به فرد يا افرادي از مساكين ببخشد و نيز اگر گفته شود: «حكم الحكّام نافذ في محاكم المدينه» معنايش آن نيست كه حكم تمامي حاكمان يكجا در تمامي محاكم نافذ است بلكه معناي درست آن است كه حكم هر يك از حكام در محتكم مدينه نافذ است و بدين بيان بطلان اشكال فخررازي كه اولوالامر لفظ جمع بوده و شيعه در هر زمان به يك معصوم باور دارد آشكار مي‏شود چرا كه گفتيم درست آن است كه عموم استغراقي مورد نظر مي‏باشد. و اما اشكال آخر رازي امر آن سهل است زيرا از آنجا كه در صدر آيه اطاعت رسول و اولي‏الامر در كنار هم و با يك صيغه امر أطيعوا آمده است «ردّ الي الرّسول» از «ردّالي اولي‏الامر» كفايت مي‏كند علاوه بر آن كه آيه‏اي ديگر از قرآن اين اشكال را به كلي برطرف مي‏كند: «ولوردوه الي الرّسول و الي اولي‏الامر منهم لعلمه الذين يستنبطونه منه» (نساء: 83).(23)

مبدأ پيدايش شيعه

نظريه درست درباره مبدأ پيدايش شيعه را بيان و اصول و مقومات فكر شيعي را توضيح دهيد.

معناي لغوي تشيع، متابعت، مشايعت، مناصرت و موالات است و شيعه يعني اتباع و انصار(24) و در قرآن نيز به همين معني لغوي به كار رفته است وإنّ من شيعته لأبراهيم (صافات: 83)

و اما معني اصطلاحي شيعه: شيخ مفيد آنرا چنين تعريف كرده است:

«شيعه آن است علي را پيروي كرده و او را بر اصحاب رسول خداصلي الله عليه وآله مقدم شمرد و معتقد شود كه او به وصيت رسول خدا و يا به اراده الهي امام مي‏باشد».(25)

شهرستاني گويد: «شيعه آن است كه علي را پيروي نموده و به امامت و خلافت او از جهت نص و صايت معتقد شود خواه نص جلي يا خفي و بر اين باور باشد كه امامت از فرزندان او بيرون نرود...».(26)

و اشعري مي‏گويد: «بدانان شيعه گفته شد زيرا علي را پيروي كرده و او را بر ساير اصحاب پيامبر مقدم دانستند...».(27)

بدين ترتيب جوهر تشيع همان ملتزم شدن به امامت علي‏عليه السلام‏و فرزندانش و مقدم شمردن ايشان بر ديگران است به خاطر نصوصي كه در حق ايشان وارد شده است بنابراين مقومات فكر شيعي عبارت است از:

1- امامت امتداد امر نبوت و مولود نص الهي و نصب از جانب پيامبر است با تمامي شئون نبوت شريك بوده به استثناي وحي كه نزول آن خاص پيامبران است.

2- امام به طريق انتخاب و گزينش تعيين نمي‏شود بلكه تعيين او از سوي خداوند است و پيامبر واسطه در ابلاغ امامت از مي‏باشد.

3- امام شايسته‏ترين انسانهاي زمان خويش و برخوردار از خصايص منحصر به فردي همچون مقام عصمت مي‏باشد.

4- شيعه آن است كه به امام علي‏عليه السلام در زعامت و وصايت و در رهبري سياسي، علمي و ديني پس از پيامبر باور آورد.

5- مقام امامت امت در علي‏عليه السلام و فرزندان يازدهگانه او بوده و آخرين ايشان حضرت مهدي امام غايب منتظر مي‏باشد و اين سلاله طيبه حجت‏هاي خداوند در ميان انسانها مي‏باشند (مورد اخير از ويژگي‏هاي طائفه اماميه اثني عشريه مي‏باشد)

مبدأ پيدايش تشيع‏

در اينباره نظريه درست آن است كه پيدايش شيعه به زمان پيامبرصلي الله عليه وآله برمي‏گردد و گفته نوبختي درست است كه: «شيعه گروه علي بن ابيطالب است كه در زمان پيامبر به اين نام ناميده شدند».(28)

ادله پيدايش شيعه در زمان پيامبر:

1- نصوص مشايعت: در برخي از منابع حديثي اهل سنت احاديثي است كه در آنها پيامبرصلي الله عليه وآله افرادي را با وصف شيعه علي مي‏ستايد:

- جابر گويد: «كنا عند النّبي فأقبل عليّ فقال النّبي و الذّي نفسي بيده انّ هذا و شيعته لهم الفائزون يوم القيامة و نزلت انّ الّذي امنُؤا وَ عملوا الصّالحات اولئك خير البريّة»(29) (بينة: 7)

- بان عباس مي‏گويد: «لمّا نزلت انّ الذين المنوا و عملوالصّالحات اولئك هم خيراللريه» قال رسول الله‏صلي الله عليه وآله لعلّي هو انت و شيعتك يوم القيامة راضين مرضِّيين»(30)

- ام سلمه روايت كند كه پيامبر خطاب به علي فرمود: «يا علي أنت أصحابك في الجنّتة أنت و شيعتك في الجنِّة».(31)

- ابن اثير در نهايه اين حديث را ذكر كرده است كه پيامبرصلي الله عليه وآله فرمود: «يا علّي! إنك ستقدم علي الله أنت شيعتك راضين مرضيّين و يقدم عليه عدوّك غضاباً مقمحين».(32)

2- نصوص فراوان قرآني و وصاياي بيشماري كه پيامبرصلي الله عليه وآله در مواضع مهم و حساسي درباره علي‏عليه السلام مطرح نمود همچون آيه ولايت، غديرخم، حديث يوم الانذار و حديث منزلت و امثال آن گواه آن است كه آن بزرگوار كوشيده است در زمان خويش و به دست بذر تشيع علوي را بيفشاند و در همين رابطه جمعي از صحابه بزرگوار به درستي مقصود ايشان را دريافته و آنرا به جان و دل خريده‏اند و تاريخ حكايت مي‏كند كه همانان در ميان مردم شيعه علي لقب يافته و پس از رحلت پيامبر پيشگامان نهضت شيهي گشتند. مؤيد اين نظر آن كه پذيرفتني نيست يك جريان استوار و ريشه‏دار كه صحابه بزرگي همچون سلمان، ابوذر، مقداد، عمار، ابي، ابن تيهان، ابن مسعود، ابن عباس حذيقه ابوايوب ابوسعيد و ديگران پيشاپيش آن قرار داشته باشند مولود حوادث كوتاه ايام پس از رحلت رسول باشند هر آينه گرويدن و گردآمده آنان پيرامون علي‏عليه السلام بايد ريشه در زمان حيات پيامبر عظيم‏الشأن داشته باشد.

نصوص امامت و خلافت

به نظر شيعه مسأله امامت و وصايت تابع نصّ مي‏باشد 5 مورد از نصوص وارده از پيامبر در اين‏باره را با اشاره به منابع ذكر آنها بيان كنيد.

1- حديث يوم‏الانذار خلاصه ماجرا آنكه: «طبري و ديگران نقل كرده‏اند به هنگام نزول آيه «وأنذر عشيرتك الاقربين» (صافت: 214) پيامبرصلي الله عليه وآله گروهي از خويشان و نزديكان خود را به مهماني فراخواند و پس از انكه طعام خوردند بپا خاسته و دعوت خود را آشكار كرد» و آنگاه فرمود: «أيُّكم يؤازرني علي أمري هذا علي أن يكون أخي ووصيِّي و خليفتي فيكم؟» همگان از پاسخ به وي خودداري ورزيدند مگر علي كه كوچكترين حاضران بود كه بپا خاسته و پيامبر را پاسخ گفت. در اين هنگام پيامبر خدا گريبان وي را گرفته و روي به حاضران فرمود: «ان هذا أخي و وصيّي و خليفتي فيكم فاسمعوا له و أطيعوا». و آن قوم مي‏خنديدند و به ابوطالب مي‏گفتند: تو را فرمان داده است كه فرزندت را اطاعت كني.(33) اين ماجرا حكايت از آن دارد كه آغاز فراخوان آشكار پيامبر به رسالتش قرين فراخوان به وصايت و خلافت علي‏عليه السلام گشته است.

2- حديث منزلت: گروهي از صحابه همچون ابن عباس، اسماء بنت عميس، ابوسعيد خدري، زيد بن ارقم و براء بن عازب و ديگران روايت كرده‏اند كه پيامبرصلي الله عليه وآله به هنگام عزيمت به تبوك و مواضع چندي ديگر به علي فرمود: «ؤنت منِّي بمنزله هرون من موسي الّا أنّه لانبّي بعدي».(34) پيامبرصلي الله عليه وآله در اين سخن پس از استثناء نمودن نبوت تمامي منازل هرون نسبت به موسي را براي علي‏عليه السلام ثابت مي‏كند از جمله اين منزلت‏ها، خلافت و وزارت مي‏باشد.(35)

3- حديث غدير: اين حديث از محكمترين و خدشته ناپذيرترين اسناد امام علي‏عليه السلام است شرح حديث و ذكر بخشي از اسناد آن مسبوق گشت.

4- در مجامع روايي اهل سنت در موارد زيادي به احاديثي برمي‏خوريم كه همه آنها در اين الفاظ مشترك است. «ان عليّاً منّي و أنا منه و هو وليّ كل مؤمن بعدي».(36)

قيد «من بعدي» كه در ذيل حديث آمده است راه را بر توجيه كنندگان و مؤولان بسته و معناي ولايت امر و سرپرستي و زعامت را براي لفظ ولي متعيّن مي‏سازد.(37)

5- احاديث وصايت: در اين احاديث كه به عبارات و الفاظ مختلف وارد شده است پيامبرصلي الله عليه وآله علي را وصي خود معرفب مي‏كند همچون: «انَّ وصيي و موضع سرّي و خير من أترك بعدي و ينجز عدتي و يقضي ديني علّي بن أبيطالب»(38) و همچون «لكلِّ نبيِّ وصيِّ و وارث و انّ عليّاً وصييِّ و وارثي».(39)

شبهه شورايي بودن نظام خلافت

امام علي(ع) در نهج البلاغه طي نامه‏اي به معاويه مي‏فرمايد: «انه با يعني القوم الذين بايعوا أبابكر و عمر و عثمان علي ما يايعوهم عليه فلم يكن للشاهد أن يختار و لاللغائب أن يردّ انّما الشّوري للمهاجيرن و الانصار فان اجتمعوا علي رجل و سموه اماماً كان ذلك لله رضاً (نهج الابلاغه - شرح ابن ابي الحديد 1/193). آيا اين عبارت شاهد بر درستي نظريه اهل سنت در مورد شورايي بودن نظام خلافت مي‏باشد؟

برخي به اين عبارت نهج البلاغه بر صحت شورا و بيعت و حجت بودن عمل صحابه در مسأله تعيين خليفه استدلال كرده‏اند. زيرا در اين نامه امام علي‏عليه السلام با معاويه به بيعت و شورا و اجماع مهاجران و انصار احتجاج نموده است بنابراين به نظر امام علي‏عليه السلام صحت و مشروعيت انتخاب امام به طرق مزبور مي‏باشد!

و اما پاسخ: اولاً، آنچه را كه سيد رضي(ره) آورده است، بخش برگزيده‏اي است از تمام نامه زيرا ايشان بنا داشته، فرازهايي از خطب و رسايل را گزينش كند كه در برترين درجات بلاغت و فصاحت باشد. متن كامل اين نامه را كتاب صفين نصر بن مزاحم مي‏يابيم(40) و در صدر آن آمده است:

«بسم اللَّه الرحمن الرحيم و اما بعد فانَّ بيعتي بامدينة لز متك و انت بالشّام لانَّه با يعني القوم الذين بايعوا أبابكر و عمر و عثمان و علي ما بريعوا عليه...».

به خوبي روشن است كه امام علي‏عليه السلام با معاويه بدانچه كه وي و امثال وي بدان ملتزم هستند به احتجاج برخاسته است. امام گويد: «اي معاويه! تو بايد بيعتي را كه در مدينه با من شده است گردن نهاده و ملتزم شوي همچنان كه آنگاه كه در شام بودي با بيعتي كه در مدينه با عثمان شد گردن نهادي و نيز ديگر كساني كه در بيرون مدينه هستند اين بيعت برگردنشان افتد همچنانكه بيعت مردم با عمر در مدينه برايشان لازم شد در حالي كه در ديگر اماكن حضور داشتند.»

بنابراين امام‏عليه السلام در اين نامه صرفاً در مقام احتجاج بوده و بدانچه كه حريف بدان ملتزم است استشهاد نموده است.

ثانياً عبارت «كان ذالك لله رضاً» كه ظاهراً حكايت از آن دارد روش اجماع مهاجران و انصار مورد رضاي خداوند و حجت نزد پروردگار است در برخي از نسخ كان ذالك رضي (با حذف كلمه لله) آمده و اگر اين عبارت را ثابت فرض كنيم، گوييم: آري آنجا كه چنين اجماعي از مهاجر و انصار واقع شود، نزد خداوند پسنديده است ولي دريغ كه چنين اتفاقي جز در انتخاب علي‏عليه السلام محقق نشد. چه آن كه تاريخ به راستي گواهي دهد كه در هيچ يك از خلافت‏هاي پيشين شورا و اجماع مهاجر و انصار حاصل نشد.

ثالثاً چگونه به اين فراز از نامه حضرت استشهاد ولي از دهها خطبه و نامه دردمندانه و گلايه‏آميز ديگر آن حضرت غفلت ورزيده مي‏شود. آنجا كه امام‏عليه السلام به دفعات و در مناسبت‏هاي گوناگون ناخرسندي خود را نسبت به خلفاي پيشين اظهار و از حق به يغما رفته خود شكوه مي‏كرد. آنگاه كه وي را از مناقشه گردآمدگان در سقيفه باخبر ساختند فرمود: «شگفتا آيا خلافت به مصاحبت است ولي به مصاحبت و قرابت نيست.»(41) و در اعتراض به نتيجه سقيفه فرمود: «اگر به شورا مالك امرشان شدي، اين امر چگونه حاصل شد در حالي كه مشاوران واقعي در صحنه نبودند و اگر به قرابت و هم تباري با پيامبر به حريف باليدي بدان كه ديگري به پيامبر نزديكتر است».(42)

و در جاي ديگر فرمود: «پيشوايان از تبار قريش و در دل نسب هاشم نهاده شده‏اند و ديگران به اين امر سزوار نيستند و پيشوايي تنها ايشان را سزد»(43) و بار ديگر مي‏فرمود: «سوگند به خدا از آن دم كه پيامبرصلي الله عليه وآله جانش قبض گرديد همواره از حق خود دور گشته و ديگران ناروا بر آن چنگ افكندند.»(44) و مي‏فرمود: «خداوندا از اين قريش و هم دستانشان از تو كمك خواهم چرا كه آنان از من بريده و منزلت برترم را خولار شمرده و جملگي با من درافتادند و آنچه را كه از آن من بود براي خود خواستند.»(45) و اوج دردمندي امام‏عليه السلام را در خطبه موسوم به شقيشقيه مي‏يابيم آنجا كه حضرت حكايت رنج بيست و چند ساله خود را بر زبان آورده و از بي‏لياقتي‏ها، ضعف و ناتواني‏هاي خلفاي پيشين و دسيسه‏هاي كه به تضييع حق وراثت و خلافتش انجاميد پرده برمي‏دارد.(46)

مسأله خلافت ابوبكر

اهل سنت در مسأله خلافت ابوبكر مدعي تحقق اجماع مي‏باشند. صحت اين ادعا را مورد بررسي قرار دهيد.

براي پاسخ دادن درست و حق‏بينانه به اين پرسش ابتدا ضروري است مروري كوتاه بر حوادث تاريخي پس از وفات پيامبرصلي الله عليه وآله نموده و نكاتي چند از ان را دقت و حوصله كافي به خرج دهيم تا پاره‏اي از حقايق روشن و قضاوت منصفانه‏اي در اين‏باره شكل گيرد.

1- عمر ادعا مي‏كرد پيامبرصلي الله عليه وآله نمرده و بر آن پافشاري و دست آخر ابوبكر او را آرام نمود.(47)

2- در حالي گروه انصار و تني چند از مهاجران براي تعيين سرنوشت خلافت در سقيفه گرد آمده و بحث‏هاي داخلي را راه انداخته بودند كه پيرامون جسد پيامبر تنها چند تن از خويشان وي همچون علي و عباس و فضل و قثم اسامه حلقه زده و به تغسيل و تكفين آن مشغول بودند.(48)

3- ابوبكر و عمر، ابوعبيده و تعداد ديگري از مهاجران اجتماع انصار در سقيفه را كه در صدد انتخاب امير از بين خود بودند به هم زده عمر با ابوبكر دست بيعت داده وي از اختلافي كه بين انصار پديد آمده سود جسته و ماجرا را به سمت دلخواه خود سوق مي‏دهد. به دنبال او جمعي از مهاجر و انصار هم با ابوبكر دست بيعت مي‏دهند.(49)

4- در جريان مناقشه ميان مهاجر و انصار حاضر در سقيفه، انصار پيشينه خود در پناه دادن به پيامبر و مهاجران را پيش كشيده و ابوبكر و عمر حجت مي‏آوردند كه ما را أقارب و خويشان پيامبريم علي‏عليه السلام كه اين را شنيد فرمود: «احتجوا بالشجرة و اضاعوا الّثمرة»(50)

5- پس از آنكه كوشيدند ابوبكر را به خلافت رسانند جمعي از انصار گفتند: «لانبايع الّا عليّاً».(51)

6- نخستين بيعت كنندگان جمعي از خزرجيان و تعدادي از مهاجران بودند اين امر در سقيفه صورت گرفت و در اين صحنه علي و بني‏هاشم و عامه مهاجران و بخش اعظم انصار كه ترديدي نداشتند بر اين كه علي پس از رسول خدا صاحب امر است، غائب بودند.(52)

7- فرداي سقيفه بيعت عمومي در مسجد انجام گرفت در آنجا ابوبكر و عمر خطبه خوانده و ابوبكر نماز گزارد.(53)

8- پس از پايان ماجراي سقيفه و جريان بيعت با ابوبكر، مردم به تجهيز پيامبر روي آورده و بر جسد ايشان نماز گزاردند.(54)

9- پس از استقرار بيعت ابوبكر گروه زيادي از انصار بر اين بيعت خود تاسف خورده و به ياد علي افتاده و او را ندا مي‏دادند.(55)

10- گروهي از بزرگان مهاجر و انصار از بيعت با ابوبكر تخلف ورزيده و به علي روي آورده و در خانه زهرا بست نشستند. در اين جمع عباس بن عبدالمطلب، فضل بن عباس، زبير بن عوام، خالد بن سعيد، مقداد بن عمرو، سلمان، ابوذر، عمار، براء بن عازب و ابي بن كعب حضور داشتند.(56)

11- آنگاه كه ابوبكر و عمر نزد عباس رفته تا رأي او را به سوي خود متمايل و مانع مخالفتش شوند، وي ر سخناني خطاب به آنان گفت: «فان كنت رسول الله طلبت فحقّنا أخذت و ان كنت بالمؤمنين أخذت فنحن منهم».(57)

12- عمر قصد داشت هر طور شده علي‏عليه السلام را به مسجد ببرد بين آن دو مشاجره روي داد علي‏عليه السلام مي‏فرمود: «احلب حلباً لك شطره و الله ما حرصك علي امارته اليوم الا ليؤثرك غداً».(58)

13- ترديدي نيست كه براي بيرون راندن بست نشستگاه درب خانه فاطمه را گشودند و ابوبكر در مرض مرگ آرزو مي‏كرد اي كاش هرگز اين كار را نكرده بود.(59)

14- عمر قصد آتش زدن درب خانه فاطمه را داشت كه با اعتراض دختر پيامبر مواجه شد.(60)

15- مهاجمان درب را گشوده، شمشير زبير را از او ستانده و به اجبار علي را نزد خليفه بردند. در آنجا علي‏عليه السلام از بيعت امتناع ورزيد چرا كه حق را از خود مي‏ديد گفتگوهاي دار و دسته خليفه ثمر نبخشيد و علي معترضانه به خانه برگشت.(61)

16- علي و تمامي بني‏هاشم با بيعت نكردن خود به مدت 6 ماه به حركت اعتراضي ادامه داده و آن‏گاه بيعت نمودند.(62)

17- سعد بن عباده انصاري هيچگاه بيعت نكرد تا ابوبكر بمرد و آن‏گاه در زمان عمر مدينه را ترك و عازم شام گرديد و در آنجا با تيري مشكوك به قتل رسيد.(63)

18- عمر در قضيه خلافت ابوبكر مي‏گفت «أنّ بيعة أبي بكر كان فلتةّ وقي اللَّه شرَّها»(64)

با توجه با حقايق مي‏توان نتيجه گرفت:

الف - مطالعه تاريخ سقيفه ما را به قطع مي‏رساند كه در انتخاب خليفه واقعاً هيچ مشورت و رايزني درستي در كار نبوده بلكه اين كار در جوي تيره و وارهابي و با تكيه بر عناصر خشونت و دشنام و تهديد انجام گرفت.

ب - در ماجراي سقيفه دستان توطئه كه با طراحي‏هاي قبلي و تردستي در اجرا خلافت را به سمت خود سوق داد و شتابزده كار را به آخر رساندند و به چشم مي‏خورد، آنچه در آنجا رخ داد براي بسياري از مردم غافلگير كننده بود.

ج - در جريان منافشه مهاجران و انصار هر دو طائفه براي حل مشكل خلافت و اثبات حق‏دار بودن خود قواعدي را كه در فرهنگ جاهلي ريشه داشت مطرح مي‏كردند. انصار به خاطر حمايت‏هاي گذشته از پيامبر و پناه دادن به مهاجران حق را از آن خود مي‏ديدند و مهاجران به نسب و تبار خود احتجاج مي‏كردند. در حالي كه در شوراي اسلامي ملاك‏هاي ديني همچون شايستگي و اعلميت، تقوي، درايت، قاطعيت در دين و غيره كانديداها بايد بررسي شود.

د - سقيفه يك صحنه مشورت واقعي نبود بكله ميداني بود كه هر طرف مي‏كوشيد به هر قميت برنده و پيروز آن بدر آيد.

ه - عناصر واقعي مشورت، حريّت راي و نظر، نزاهت كلام، توجه به آراء همه صاحب نظران و صاحب حقّان،انجام جلسات متعدد و بررسي كافي و همه جانبه همگي در جريان سقيفه و بيعت با ابوبكر مفقود بود. به ويژه آن كه به آراء مخالفان كه همگان از شخصيت‏هاي نامور اسلام بودند كمترين توجهي نشده و در غياب آنان عجولانه تصميم‏گيري شد.

و - بنگريد كه پس از بيعت با ابوبكر چگونه با معترضان و متخلفان برخورد خشن نظامي صورت گرفت كجاست اصول شورا و دمكراسي و احترام به آراء ديگران؟ اين برخوردها در تعيين خلفاي بعدي به اشكال زشت‏تري ظاهر گشت.

ز - در پيشاپيش جريان مخالفت امام علي‏عليه السلام قرار داشت كه پيامبر مكرراً در حق او فرموده بود «الحق يدور معه حيث‏دار»(65) با استناد به اين شهادت پيامبر مي‏توان وي را در اعتراضش محقّ و مخالفان او يعني دار و دسته خلافت را بر باطل دانست.

ح - از آنجا كه هيچگونه اجماعي در قضيه ابوبكر واقع نشد برخي عالمان اهل سنت كه به هر حال اقدامات خلفا را براي خود حجت شرعي مي‏دانند و تنظيم اصول و قواعد فقهي انتخاب خليفه به سختي دچار تهافت شده و نظريات گوناگوني را ابراز نموده‏اند، تا آنجا كه برخي گفته‏اند مسأله امامت با حداقل 5 تن يا دو تن و يا يك تن از اهل حل و عقد منعقد مي‏شود. ديگران گفته‏اند با تعيين خليفه قبلي انجام مي‏شود و ديگر نظرياتي كه در واقع براي توجيه رفتار متناقض خلفا در تعيين خلافت‏هاي بعدي از خود مطرح شده است.(66) حال آنكه از نظر ما سيره اصحاب و خلفا به ويژه آنجا كه بر روال يكساني نيست نمي‏تواند منبع مستقلي در تشريع باشد.(67)

احاديث امراي اثناعشر

احاديث خلفا و أمراي اثني عشر كه در صحاح اهل سنت آمده است چگونه بر امامت ائمه اثني عشر شيعه دلالت مي‏كند؟

در مجامع روائي اهل سنت احاديث زيادي به چشم مي‏خورد كه در آن خبر دوازده پيشوا و خليفه و امير مي‏دهد جهت بررسي مضامين اين احاديث ابتدا به نقل الفاظ آن همت مي‏گماريم:

1- بخاري از جابر بن سمره روايت كند: «سمعت رسول اللَّه يقول اثنا عشر اميراً فقال لم أسمعها فقال أبي: انّه قال كلّهم من قريشٍ».(68)

2- در روايت مسلم به اين عبارت آمده است: «انّ هذا الأمر لاينقضي حتّي يمضي فيهم اثنا عشر خليفةً». «لايزال امرالناس ماضياً ماوليهم اثنا عشر رجلاً». «لايزال الاسلام عزيراً الي اثني عشر خليفة». «لايزال هذا الدين عزيزاً منيعاً الي اثني عشر خليفة». «لايزال الدين قائماً حتي تقوم الساعة او يكون عليكم اثنا عشر خليفة».(69)

3- در روايت احمد آمده است: «يكون لهذه الامة اثنا عشر خليفة» و اين حديث را به 34 طريق از جابر بن سمره نقل كرده است.(70)

4- عبارت حاكم در مستدرك چنين است:«لايزال امر امتي صالحاً حتّي يمضي اثنا عشر خليفة» و «لايزال امر هذه الامة ظارهاً...».(71)

5- در تمامي احاديث مزبور عبارت «كلّهم من قريش» در آخر آن ذكر شده است.

6- احمد ار مسروق روايت كرده است كه «نزد ابن مسعود نشسته بوديم و او بر ما قرآن مي‏خواند در اين وقت از خدا پرسيديم و او پاسخ داد: دوازده تن به عدد نقبيان بني‏اسرائيل».(72)

در اين احاديث نشانه‏ها، صفات و عدد پيشوايان تعيين شده ولي ذكري از اسامي آنان به ميان نيامده است و اما اوصافي چند از جمله اين كه اسلام توسط ايشان عزير، منيع، قائم، صالح، ظاهر است و همگان از قريشند و عددشان دوازده تن مي‏باشد تنها با ائمه اثني عشر مورد نظر اماميه قابل انطباق مي‏باشد به ويژه با قرار دادن آنها در كنار احاديث ثقلين، سفينه، امان و احاديث آحادي كه در آنها پيامبر نام آن دوازده تن را مي‏برد به ما كمك مي‏كند مقصود پيامبر را دريافته و مصاديق سخن ايشان را تشخيص دهيم. در اين‏باره نويسنده توانا استاد محمد تقي حكيم گفتار زيبايي دارد. وي مي‏گويد: آنچه از اين روايات مستفاد است آن است كه:

1- عدد امرا و يا خلفا دوازده تن بيشتر نيست.

2- اين امرا تعيين مي‏شوند زيرا مقتضاي تشبيه ايشان به نقيبان بني‏اسرائيل همين است: «و لقد اخذ اللَّه ميثاق بني اسرائيل و بعثنا منهم اثني عشر نقيباً» (مائده /12)

3- اين احاديث بقاء ايشان را مادامي كه اسلام باقي است مفروض دانسته تا اين كه قيامت برپا شود.

با توجه به مطالب فوق اين احاديث تنها با مبناي اماميه درباره شمار امامان و اشخاص آنان هماهنگ است ولي درستي چنين استفاده‏اي متوفق است بر اين امر كه مقصود از بقا امر در ايشان امامت و خلافت بالاستحقاق باشد و نه سلطه ظاهري. زيرا خليفه شرعي سلطه خود را از خداوند مي‏ستاند و منافاتي ندارد كه حاكميت و سلطه ظاهري در چنگ ديگران باشد علاوه بر آنكه اگر روايات را بر اين معني حمل نكنيم انبوه آنها خالي از تفسير خواهند ماند زيرا حاكمان قريش چنيدين برابر اين عدد مي‏باشند قابل ذكر است كه اين روايات زماني در مجامع روائي اهل سنت وارد شده كه هنوز عدد ائمه شيعه كامل نشده بود بنابراين نمي‏توان احتمال موضوع بودن آنها را داد.(73)

سه مورد از تعابير اهل سنت

* سه مورد از تعابير و تفاسير شارحان اهل سنت از احاديث خلفاي اثني عشر را نقل و نقد نماييد.

يكي از مواضعي كه عالمان و شارحان حديث اهل سنت به سختي دچار سرگرداني شده و آراء ناهمگون و غير موزون را ارايه كرده‏اند تفسير احاديث خلفاي اثني عشر مي‏باشد. دسته‏اي از آنان به ظاهر پديده خلافت و خلفا نگريسته شمار آنان را فزونتر از عدد مذكور در اين احاديث ديده لاجرم دست از تفسير برداشته و اين احاديث را بي‏پاسخ گذاشته است. مثلاً ابن عربي در شرح بر سنن ترمذي گويد:

«ما پس از پيامبر خدا دوازده امير را برشمرديم ابوبكر، عمر، عثمان، علي، حسن، معاويه، يزيد، معاوية بن يزيد، مروان، عبدالملك بن مروان، وليد، سليمان، عمر بن عبدالعزيز، يزيد بن عبدالملك، مروان بن محمد سفاح و... اين چنين ادامه دهد تا بيست و هفتمين خليفه عباسيان كه مقارن با زمان او است و سپس گويد: «اگر دوازده تن را برشمريم از نظر عدد به سليمان ختم مي‏شود و اگر به معني به شمار آوريم فقط 5 تن از ايشان با ما مي‏باشند خلفاي اربعه و عمر بن عبدالعزيز و من براي اين حديث معنايي را نمي‏يابم».(74)

ديگران در پاسخ افزون بودن شمار خلفا توجيهاتي را ساخته‏اند قاضي عياض در پاسخ به اين گفتار كه تعداد بيشتري از اين عدد حكومت رانده‏اند گويد: «اين اعتراض باطلي است زيرا پيامبرصلي الله عليه وآله نفرمود: منحصراً دوازده تن به امارت خواهد رسيد. بنابراين مانعي نيست از اين كه تعدادشان بيش از اينها باشند».(75)

خود او در تعيين دوازده تن توجيهي را ارايه مي‏كند:

«آناني كه امت بر ايشان اجتماع كرده‏اند خلفاي ثلاثه و سپس علي مي‏باشند تا اين كه امر حكمين در صفين واقع شده ودر آن روز معاويه خليفه خوانده شد. سپس به هنگان صلح حسن بر معاويه احتماع كردند. سپس بر فرزندش يريد گرد آمدند و امر حسين مستقر نشد تا اين كه به قتل رسيد و چون يزيد مرد پراكندگي حاصل شد تا اين كه با قتل فرزند زبير بر عبدالملك مروان گرد آمدند سپس به اولاد اربعه او اجتماع كردند كه وليد و سليمان و هشام باشند و در اين ميان عمر بن عبدالعزيز آمد دوازدهمين ايشان وليد بن يزيد بن عبدالملك بود كه همه مردم پس از هشام بر او گرد آمدند و او 4 سال متولي امر شد.»

جلال‏الدين سيوطي تفسير ديگري را مي‏پسندد او مي‏گويد:

«منظور آن است كه دوازده خليفه در تمام طول عمر اسلام تا روز قيامت خواهند آمد كه به حق عمل كنند هر چند كه پي در پي نباشند». و نيز گويد: «از اين دوازده تن 8 تن يعني خلفاي اربعه و حسن و معاويه و ابن زبير و عمر بن عبدالعزيز موجود گشته‏اند و محتمل است كه مهدي عباسي نيز جزو ايشان باشد. زيرا او بين عباسيان همچون عمر بن عبدالعزيز در بين امويان بود و نيز طاهر عباسي به خاطر عدالتي كه از او سر زد و انتظار دو تن ديگر مي‏رود كه يكي از آن دو مهدي اهل بيت است».(76)

ابن جوزي شخص ديگري است از عالمان سني كه تفسير ديگري را درباره اين احاديث مي‏پسندد وي مي‏گويد:

«پيامبرصلي الله عليه وآله در اين حديث به اوضاع پس از خود و اصحاب اشاره كرده زيرا حاكم صحابه به حكم خود ايشان مرتبط است لذا خبر از حكومت‏هاي پس از دوران صحابه مي‏دهد و گويا او به شماره خلفاي بني اميه اشاره كرده و مقصود از اين سخن كه «لايزال الدّين» آن است كه حكومت تا اين دوازده تن بر يك روال بوده و سپس به دوران سخت‏تري منتقل مي‏شود و نخستين بني اميه يزيد بن معاويه و آخرينشان مروان و تعداد ايشان 13 نفر مي‏باشد و عثمان و معاويه و ابن زبير را قصد نكرده است چون كه آن سه از صحابه مي‏باشند و اگر از اين گروه مروان بن حكم را كم كنيم به خاطر اختلاف در صحابي بودن او و يا به خاطر مغلوب شدن وي پس از اجتماع مردم بر عبداللَّه زبير شماره مورد نظر درست مي‏شود. به هنگام خروج خلافت از بني اميه بود كه فتنه‏هاي بزرگ واقع و جنگها به راه افتاد تا آن كه بني عباس آمده و احوال كاملاً دگرگون گشت.»(77)

و نيز جالب است به اظهار نظر عبدالعزيز بن باز رئيس دائره افتاء در عربستان نظر كنيم:

«اين سخن پيامبر كه «لايزال أمر هذه الامة قائماً» دليل آن است كه دين در زمان اين پيشوايان پابرجا و حق آشكار است و معلوم است كه اين امر قبل از انقراض دولت بني اميه بود. در اواخر اين دوران بود كه اختلاف و تفرقه حاصل و جامعه دچار از هم گسختگي شد... سخن نزديك‏تر به صواب در اين باب آن است كه همچنان كه برخي اهل علم گفته‏اند منظور پيامبر از اين حديث خلفاي اربعه و معاويه و فرزندش يزيد سپس عبدالملك بن مروان و فرزندان چهارگانه او و عمر بن عبدالعزيز باشند ك مجموعاً 12 خليفه مي‏شوند... و دين در زمانشان پابرجا اسلام منتشر حق آشكار و جهاد برقرار بود.»(78)

اين بود شمايي از تفاسير شگفت و ناهمگون شارحان امري كه بيش از همه غريب به نظر مي‏رسد اين كه در اين عبارات افرادي مايه عزت و سربلندي و صلاح دين نامبرده مي‏شوند كه در تاريخ پرونده سياهي از جنايات عظيم و مفاسد بي‏شمارشان به جاي مانده امثال يزيد ميگسار سگ باز و تارك نماز كه كعبه مشرفه را به منجنيق بست و به مدينه پيامبر حمله ور شد و سبط رسول خدا را در كربلا شهيد نمود و يا عبدالملكي كه كمترين زشت كاري او مسلط گرداندن حجاج بر سر مردم عراق و كشتار جمع كثيري از صحابه و تابعان بود و يا وليد بن يزيد كه حرمتي نماند مگر آن كه آن را شكست و همو كشيد بر بام كعبه شراب آشامد و قرآن را تيرباران نمود باري امثال اين افراد اسلام را عزيز و سربلند و پابرجا ساختند جاي بسي تاسف است كه چنين كج فكري كه موروث رسوبات اسلام اموي است در جايگاه علم و فقاهت و درايت راه يابد.

مرجعيت علمي اهل بيت ( ع )

مقصود از مرجعيت علمي اهل بيت چيست؟ خلاصه وار توضيح دهيد.

علاوه بر انبوه نصوصي كه دلالت بر آن دارد زعامت سياسي امت و جانشيني پيامبرصلي الله عليه وآله در علي‏عليه السلام‏و خاندان پيامبرصلي الله عليه وآله منحصر باشد، احاديث فراواني است كه ما را به مرجعيت و امامت علمي اهل بيت رهنمون مي‏كند. بدين معني كه آن بزرگوار پيشوايان ديني امت بوده، معدن علوم و اسرار نبوي نزد ايشان موروث بوده و هر مسلماني موظف است جايگاه رفيع علمي آنان را باور آورده و در دين خود بديشان رجوع و اصول و فروع و سلوك خود را از آن عالمان علي الاطلاق امت فراگيرد. اين وظيفه براي تمام آحاد امت و در تمامي نسل‏ها ثابت بوده و عذري در كوتاهي در آن نيست. بنابراين معاصران ائمه اهل البيت كه دست درسي به ايشان داشته‏اند به طريق مستقيم و ديگر دين باوران در ادوار بعدي از طريق واسطه‏هاي موثوق و مورد اعتماد بايد معالم و وظايف ديني خود را از ايشان فراگيرند.

اين نكته اسامي نيز بايد مورد توجه قرار گيرد كه ائمه اهل البيت را نتوان در رديف عالمان و مجتهدان صحابه و تابعان و ديگران قرار داد، چه آنكه آن بزرگواران هميشه مبين تفاسير درست و حقيقي از اسلام بوده و ساير مجتهدان را امكان خطا و خلل در برداشت ديني‏شان موجود است.

بخشي از انبوه نصوصي كه دليل بر مرجعيت علمي اهل بيت است را مي‏توان اشاره نمود:

- حديث متواتر ثقلين كه گرانبهاترين سند پيشوائي اهل بيت است.(79)

- حديث سفينه ابوذر غفاري از پيامبر روايت كند كه فرمود: ألا ان مثل اهل بيتي فيكم مثل سفينة نوح من ركبها بجي و من تخلف عنها غرق»(80) و نيز فرمود: «و مثل اهل بيتي فيكم مثل باب حطّة في بني اسرائيل من دخله غفرله»(81)

- حديث امان: عبداللَّه بن عباس از پيامبر روايت كند: «النّجوم امان لاهل الارض من الغرق واهل بيتي امان لامتي من اختلاف فاذا خالفتها قبيله من العرب اختلفوا فصاروا حزب ابليس»(82)

و دهها احاديث ديگري كه درباره اهل البيت به طور عام و علي به طور خاص صادر شده است.

در طي دهه‏هاي اخير از سوي گروهي از عالمان روشن ضمير و آگاه به زمان تشيع به اين نكته اساسي تنبه حاصل شد كه آنچه در اين عصر و دوران حساس و سرنوشت ساز با مصلحت عمومي امت اسلامي سازگار بوده و آنها را بها و ثمره علمي و عملي است طرح مرجعيت علمي اهل بيت مي‏باشد. آنان به اين حقيقت دست يافتند كه طرح مسايل خصومت آفرين، تحريك كننده و تعصب برانگيز همچون قضيه خلافت و جانشيني و حقانيت يا عدم حقانيت خلفا و مسائلي از اين دست فاقد ثمره علمي لازم بوده چرا كه قرنها از آن وقايع گذشته و زنده كردن آنها نه تغييري را در اوضاع پديد آورده و نه حق به سرقت رفته‏اي را مسترد مي‏سازد بلكخ به تشديد خصومت‏ها و تعميق شكاف ميان فرزندان امت خواهد انجاميد در حالي كه در اين زمان طرح مرجيعت علمي اهل بيت در گفتگوهاي بين مذاهب اثر عميقي در كاهش آلام امت و تقريب و تفاهم به بار خواهد آورد. بنابراين سزوار است كه عالمان و پژوهش‏گران دلسوخته همت خويش را در تقويم و تحكيم مباني اعتقاد به مرجعيت علمي اهل بيت بگمارند. از پيشگامان اين طرح و نظريه مي‏توان به بزرگاني همچون مرحوم سيد شرف‏الدين عاملي محمدحسين كاشف الغطاء و حضرت آيةاللَّه العظمي بروجردي اشاره كرد كه به ويژه تلاش‏هاي اين بزرگوار در دفاع از مرجعيت علمي اهل بيت و طرح آن در مجامع علمي و ايجاد مناسبت‏هاي نزديك بين حوزه‏هاي علميه شيعه و الازهر مصر و تقريب بين مذاهب داراي آثار بسيار ارزنده‏اي‏

بود.

راويان حديث ثقلين

نام پنج تن از راويان حديث ثقلين در طبقه صحابه، 5 تن از روايان حديث در طبقه تابعين و موارد ذكر اين حديث در صحاح اهل سنت را بيان كنيد.

حديث شريف ثقلين از جمله احاديثي است كه از نظر سند در بالاترين درجات اعتبار و از نظر دلالت نيز كاملاً روشن و خالي از ابهام و تأويل مي‏باشد.

اين حديث شريف به يقين متواتر بوده و اسناد و طرق آن واجد تمامي شروط و ضبوابط تواتر مي‏باشد. بسياري از عالمان شيعه و غير شيعه به بررسي اسناد اين حديث اهتمام نموده و آثار مولّفاتي را از خود به جاي گذاشته‏اند و از جمله آنها مي‏توان به كتاب عقبات الانوار اثر ارزشمند عالم بزرگ مرحوم سيد حامد كهنوي هندي و نيز رساله ديث الثقلين صادره از دارالتقريب الازهر مصر اشاره نمود.

به شهادت صاحب عقبات اين حديث را بيش از سي تن از صحابه، 19 تن از تابعان روايت كرده‏اند. ابن حجر مكي در الصواعق راويان صحابه را بيست و چند تن ذكر مي‏كند. در عبقات فهرستي از بيش از 300 تن از علما و مخرجين حديث اهل سنت مشاهده مي‏شود كه اين حديث را به اسانيد گوناگون در كتب خويش آورده‏اند.

برخي از اين منابع عبارتند از صحيح مسلم، سنن ترمذي، سنن دارمي، حصائص نسائي، مسنداحمد بن حنبل، مستدرك الكبير طبراني، سنن بيهقي، و تفاسير رازي، ثعلبي، نيشابوري، ابن كثير، سيوطي و خازن و دهها كتاب تاريخي و رجالي و غيره ديگر در اينجا از برخي راويان صحابه و تابعان ياد مي‏كنيم:

راويان صحابه:

1- ابوسعيد خدري: روايات او در مسند احمد 3/26 الدار المنثور 2/60 تفسير مفاتيح العيب 7/173 و المعجم الكبير 3 ح 2678بيابيد.

2- زيد بن ارقم: روايات او را در صحيح ترمذي 5/329 مسند احمد 4/371 صحيح مسلم‏7/122 خصائص نسائي /21 الدارالمنثور 6/7و مستدرك حاكم 3/190 بيابيد.

3- جابر بن عبداللَّه: روايات او در نوادر الاصول حكيم ترمذي /68 صحيح ترمذي 5/328 و استيعاب 2/473 بيابيد.

4- حذيقة بن غفاري: روايات او را در نوادر الاصول /68 و 69 و معجم كبير طبراني 3 ح 3052 بيابيد.

5- زيد بن ثابت: روايات او را در مسند احمد 5/189 و لسان العرب ابن منظور 4/538 بيابيد.

6- ابوهريره: روايتش را در احياء الميت مفضائل اهل البيت سيوطي /19 بيابيد.

7- ابذر غفاري: روايتش را در تاريخ ابن كثير 5/208 بيابيد.

8- علي بن ابيطالب: روايات ايشان را در كنزالعمال 11/610 و حليلة الاولياء 9/64 بيابيد

و ديگر صحابه همچون خزيمة بن ثابت، سهل بن سعد، عبداللَّه بن عباس، عبداللَّه بن عمر، ابوالهيثم بن التيهان، عدي بن حاتم و ام سلمه و ديگران.

راويان تابعين:

1- عطيّة بن سعيد عوفي: وي از ابوسعيد خدري روايت مي‏كند رواياتش را در مسند احمد 3/14 و 17 و 26 و 59 و معجم صغير 1/135 و طبقات ابن سعد 2/194 بيابيد.

2- يزيد بن حيان: وي از زيد بن ارقم روايت مي‏كند رواياتش را در صحيح مسلم 7/122 و 123 و سنن دارمي 2/310 ح 3319 بيابيد.

3- حبيب بن ابي ثابت، وي نيز از زيد بن ارقم روايت مي‏كند رواياتش را در ترمذي 5/3329 و سنن بيهقي 2/148 و 7/30 و 10/113 بيابيد.

4- البوالطفيل، عامر بن واثله:(83) وي از حذيقة بن اسيد و زيد بن ارقم روايت مي‏كند و رواياتش را در نوادر الاصول 68 و 69 و مستدرك حاكم 4/109 و خصائص نسائي /21 و معجم كبير 3 ح 2681 بيابيد.

و ديگر تابعان همچون اصبغ بن نباته، عبداللَّه بن ابي رافع، عمر بن مسلم، حارث همداني، حصين بن سبره و غيره. در پايان جهت آشنايي با الفاظ حديث به ذكر چند روايت آن مي‏پردازيم:

1- مسلم در صحيح خود از زيد بن ارقم روايت كند كه:

قام رسول اللَّه يوماً خطيباً بماء يدعي خماً بين مكة و المدينة فحمدللَّه و أثني عليه و وعظ و ذكّر ثم قال: «ايّها النّاس فانما أنا بشر يوشك أن يأتي رسول ربي فاجيب و أنا تارك فيكم ثقلين اوّلها كتاب اللَّه فيه الهدي و النّور فخذوا بكتاب اللَّه و استمسكوا به فحث علي كتاب اللَّه و رغَّب فيه قال و أهل بيت، اذكركم اللَّه في أهل بيتي اذكركم اللَّه في أهل بيتي اذكركم اللَّه في اهل بيتي.(84)

2- ترمذي نيز در صحيح خود از زيد بن ارقم و جابر و ابوسعيد و حذيفه و ابوذر روايت كند كه پيامبرصلي الله عليه وآله فرمود:

انّي تارك فيكم ما ان تمسّكتم به لن تضلّوا بعدي أحدهما أعظم من الاخر كتاب اللَّه حبل ممدود من السّماء الي الارض و عترتي أهل بيتي و لن يفترقا حتي يردا عليّ الحوض فانظروا كيف تخفلوني فيهما.(85)

3- نسائي در خصائص از زيد بن ارقم روايت مي‏كند كه:

لمّا رجع رسول اللَّه من حجة الوداع و نزل غديرخم امر بدوحات فقممن ثمّ قال: «كانّي دعيتُ فاجيتُ و انّي قد تركتُ فيكم الثّقلين أحدهما أكبر من الاخر كتاب اللَّه و عترتي أهل بيتي فانظروا كيف تخلفوني فيهما فانّهما لن يفترقا حتّي يردا عليّ الحوض... فقلت لزيدٍ هل سمعته من رسول اللَّه؟ قال «و انّه ما كان أحد في الدّوحات ألّارأه بعينه و سمعه يأذنيه».(86)

مضامين حديث ثقلين

با دقت در مضامين حديث شريف ثقلين دلالت اين حديث را بر 3 مطلب اساسي توضيح دهيد.

برخياز مضامين حديث شريف ثقيلن به شرح زير است:

الف - دلالت بر عصمت اهل البيت زيرا:

1- پيامبر عترتش را با كتابي كه لايأتيه الباطل من بين يديه و لامن خلفه قرين گردانده و تأكيد نموده است كه آن دو از هم جدا نشوند. بديهي است اگر هرگونه مخالفتي با كتاب از ايشان سرزند چه از سر عمد و يا اشتباه و يا غفلت‏آميز باشد. در هر حال حقيقت افتراق تحقق يافته و اين برخلاف صريح حديث است آنجا كه مي‏فرمايد «فانهما لن يفترقا»

2- متمسك به قرآن و عترت هميشه و تا ابد از گمراهي مصون خواهد بود و اگر قرار بود از عترت خطا يا لغزشي سرزند ديگر مصونيت بخش نبود زيرا به برهان ثابت شده است كه «فاقد الشيي‏ء غير المعطيه» آن چيز مصونيت‏آور است كه خود در ذاتش مصون باشد.

3- اگر لغزش و خطا و در نتيجه مخالفت و افتراق از آن را رواشمريم، پيامبرصلي الله عليه وآله را متهم به كذب كرده‏ايم. در حالي كه عصمت پيامبر دست كم در مقام تبليغ امري اجماعي و اتفاقي است و شكي نيست كه تصريح پيامبر به ثقلين و سفارش بدان به دفعات و در مناسبت‏هاي مختلف تبليغي صورت گرفته است.

ب - اين حديث دليل است بر ويژگي، برتري و برجستگي مقام علمي و دانش ديني عترت و اين كه قرآن و عترت هر دو گوهر نفيس، معدن علوم لدنّي و اسرار و حكم عاليه و احكام شرعيه مي‏باشند. در اين‏باره اين حجر در صواعق گويد: «پيامبر قرآن و عترتش را ثقلين ناميد زيرا هر چيز گرانبها، عظيم و مصوني را ثقل گويند و هر يك از اين دو معدن علوم لدني و اسرار و حكم عاليه و احكام شرعيه مي‏باشند به اين جهت پيامبر امر به اقتدا و تمسك به ايشان و آموختن از ايشان نموده است.»(87)

ج - وجوب پيروي اهل البيت در تمامي اقوال و احكام و اعتقادات و باور يافتن به مقام پيشوايي علمي و ديني ايشان و اين حيثيت تحقق نمي‏يابد مگر براي كسي كه حائز مقام زعامت كبري و امامت عظمي پس از پيامبر باشد تفتازاني در شرح مقاصد گويد:

«بنگر كه پيامبرصلي الله عليه وآله ايشانرا به كتاب خدا قرين ساخت و تمسك بديشان را مايه نجات از گمراهي دانست، معناي تمسك به كتاب چيزي جز گرفتن علم و هدايت از آن نيست و همينطور است درباره عترت».(88)

د - لازم است هزمان به هر دو متمسك بود و نه به يكي از آن دو زيرا در متن حديقث ثقلين آمده است ما ان تمسكتم بهما لن تضلّوا و از اين واضحتر عبارت ذيل روايت طبري است: «فلا تقدموهما فتهلكوا و لاتقصر و اعنها فتهلكوا و لاتعلّموهم فانّهم اعلم منكم».(89) بنابراين بايد در راه قرآن و عترت همزمان سلوك نمود و يكي از آن دو از ديگري بي‏نيازي نخواهد آورد.

ه - عترت در كنار قرآن تا قيامت باقي و جاويدان است و هيچگاه زمان از آن دو خالي نخواهد بود اين حقيقت را عبارت لن يفترقا حتي يردا علي الحوض متقضي است. به تعبير ابن حجر: «در اين احاديث اشاره‏اي است بر اين كه تمامي زمان‏ها تا قيامت خالي از افراد جامع الشرايط و شايسته عترت نيست به همين جهت آنان مايه امان اهل زمين مي‏باشند و شاهد بر اين امر خبر ديگري است كه «في كلّ خلفٍ عدول من أهل بيتي».(90)

نقد عبارت محمد ابوزهره

* اين عبارت محمد ابوزهره را نقد و پاسخ گوييد: «ان كتب الّسنّة الّتي ذكرته بلفظ سنتي أوثق من الكتب التي ورته بلفظ و عترتي و بعد التّسليم بصحّة الّلفظ نقول بانه لايقطع بل لايعين من ذكروهم من الاومة المتّفق عليهم عند الامامية و هولا يعيّن اولاد الحسين دون اولاد الحسن كمالا يعيّن واحداً من هولاء بهذا التّرتيب و كما لايدل علي ان الامامة تكون بالّتوارث بل لايدلّ علي امامة السّياسة و انّه ادلّ علي امامة الفقه و العلم» (محمد ابوزهره - الامام الصادق/ 199).

خلاصه‏اي از اشكالات محمد ابوزهره در اين عبارات از اين قرار است.

- عبارات و سنتي قابل اعتمادتر و درست‏تر از عبارت و عترتي است.

- حديث ثقلين مصاديق عترت را تعيين نمي‏كند و مثبت ائمه مورد نظر شيعه نيست.

- اين حديث دليل بر زعامت سياسي عترت نبوده بلكه دليل بر امامت فقهي و علمي ايشان است.

در مقام ارزيابي سخن ايشان مي‏گوييم:

1- تعارض بين دو عبارت و سنتي و عترتي را نمي‏پذيريم زيرا آناني كه چنين تعارضي را پنداشته‏اند گويا به مفهوم عدد استناد كرده‏اند درحالي كه اصوليين چنين مفهومي را حجت نمي‏دانند و از سوئي امكان جمع بين اين دو عبارت موجود است زيرا اهل بيت پيامبر وارثان سنت و ناقلان آن به ديگران مي‏باشند. هر آنچه از ايشان رسيده از پيامبرصلي الله عليه وآله مأخوذ مي‏باشد چنانچه در روايت كنزالعمال آمده است كه پيامبر در جواب علي‏عليه السلام‏كه پرسيد: «ما أرث منك يا رسول اللَّه؟» فرمود: «ما ورث الانبياء من قبل كتاب ربِّهم و سنَّة نبيهم»(91) بنابراين ههيچ تعارض و تكاذبي بين اين دو عبارت نيست.

2- اگر وجود چنين تعارضي را تسليم شويم گوييم: هيچ وجهي براي ترجيح كلمه و سنتي نمي‏باشد زيرا حديث و عترتي در تمامي طبقات متواتر بوده و كثيري از صحاح، سنن، مسانيد و تفاسير اهل سنت انباشته گشته است در حالي كه روايت و سنتي كمتر از عدد انگشتان يك دست نقل شده و در برخي منابع نيز به ذكر هر دو اهتمام شده است. به هر حال روايت و سنتي خبر واحد بوده و تاب مقاومت در برابر خبر متواتر را ندارد.

3- در اينجا مناقشه‏اي مضموني نيز داريم و گوييم: اين كه سنت پيامبر پس از كتاب مرجع امت باشد بايد دسترسي بدان از طريق منابع آن صورت گيرد و از آنجايي كه‏

- سنت پيامبر در زمان حيات آن حضرت يكجا گرد نيامده است.

- همه صحابه بر تمام ابعاد و مراتب علوم و سنن نبوده واقف نبوده و همگان در تمامي وقايع حاضر نبوده‏اند كه حكم قضاياي گوناگون را به دست آورند.

- سنت پيامبر را مجموعه‏اي از احكام عام و خاص، مطلق و مقيد و ناسخ و منسوخ تشكيل داده علم به همه آنها براي آحاد صحابه ممكن نبوده و كسي هم مدعي آن نبوده است.

- در حوادث پس از وفات پيامبرصلي الله عليه وآله صحابه به ديار مختلف كوچ كرده و پراكنده شده‏اند لذا امكان گردآوردن و جستجو از دانش و اندوخته‏هاي ايشان موجود نبوده است.

با در نظر گرفتن چنين محذوراتي پيامبر براي تضمين سلامت و بقاء شريعت الي الابد و انتقال علوم و سنن خود به آيندگان مي‏بايست گامي بزرگ پيش نهد، مرجع معيني را براي امت برگزيده و جميع علوم و سنن خويش را به آنان به امانت سپرد. اين جمع نخبه و برگزيده همان اهل بيت او در پيشاپيش همه شخصيت عظيم علي‏عليه السلام مي‏باشد. به همين جهت پيامبر ايشانرا ثقل اصغر، اعدال قرآن، سفينه نجات و مايه امان امت مي‏نامد.

4- اما اين كه مقصود از عترت و اهل بيت پيامبر كيانند؟ با وجود انبوه نصوص و تصريحاتي كه در اين زمينه از پيامبرصلي الله عليه وآله رسيده لااقل نسبت به طليعه‏داران اين جمع برگزيده يعني علي و دو سبط گراميش جاي هيچ شبهه‏اي نيست. كافي است كه به احاديث كسا، حديث مباهله و آيه تطهير و ديگر نصوص از اين دست كه در صحاح و مسانيد انباشته گشتخ نظر كنيم. سپس گوييم تشخيص نخستين فرد ايشان براي ما كافي است و او است كه جانشين پس از خود معرفي مي‏كند. اين فرد همان علي‏صلي الله عليه وآله است بنگريد به حديث غدير كه در آنجا پيامبر پس از ابلاغ ثقلين و ارجاع امت بدانان دست او را گرفته و وي را به عنوان پيشواي مؤمنان معرفي مي‏كند و در بستر رحلت بار ديگر پس از معرفي ثقلين دست وي را گرفته و گويد: «هذا علي مع القرآن و القرآن مع علي لايفترقان حتي يردا عليَّ الحوض».(92)

براي شناخت ساير پيشوايان بعد از علي و سبطين او مي‏توان:

- در احاديث امراي اثني عشر كه در صحاح اهل سنت آمده به خوبي تأمل كرد و به درستي كه اين احاديث جز با مبناي اماميه هماهنگ نبوده و تفسير نمي‏يابد.

- به كتب سير و تواريخ و تراجم رجوع و شرح حال ائمه اثني عشر را دريافته و عظمت مقام و فضائل بي‏حد و مكانت عظيم آنان را در بين امت باور آوريم و دريابيم كه معيار اعلميت و عصمت و فهم دين فضيلت و تقوي و عدم افتراق از قرآن در آنان به وضوح تبلور يافته است.

آن بزرگواران در عصر خويش پيشواي بي‏بديل نهضت علمي، فرهنگي و فقهي بوده و همه طالبان حقيقت در برابر جلال ايشان سرفرود آورده بودند و علي‏رغم اين كه حاكميت‏هاي سياسي موجود در زمانشان شديداً در پي تضعيف شخصيت آنان بوده و از هر تلاشي براي انزوا و از بين بردن حيثيت عظيم علمي و اجتماعي‏شان فروگذاز نمي‏كردند ولي هرگز نتواستند درخشش خيره كننده آنان را خاموش سازند. بنگريد كه امثال امامين جواد و هادي‏عليه السلام كه در صغر سن متولي امر امامت بودند و رقيبان بسيار كوشيدند كه در مواضع دشواري ايشان را مفتضح سازند ولي در هر صحنه اوج نبوغ و شايستگي علمي آن بزرگواران بيش از پيش آشكار گشت. آيا اين حقايق با علل طبيعي و اكتسابي و بدون برخوداري از موهبت ويژه خداوندي در يك كودك يا نوجوان تحقق‏پذير است؟

5- اما اين كه ابوزهره تنها به دلالت حديث بر امامت فقهي و علمي و نه زعامت سياسي معترف است را اولاً وجهي نيست چرا كه لازمه اين حرف جدايي بين شئون دنيا اجرايي دين زيرا اجراي بخش‏هاي عظيمي از تعاليم و دستورات شرع مستلزم فراهم آمدن شرائط و امكانات آن است كه تنها با تصدي حكومت و رهبري سياسي توسط داناترين و شايسته‏ترين و مصون‏ترين شخصيت‏هاي ديني عملي خواهد بود. به اين جهت است كه گوييم:

ثانياً: اين بحث را اصلاً در زمان ما حاجتي نيست كه در پاي آن سخن به درازا انجاميد زيرا بحث از زعامت سياسي ائمه امروزه فاقد ثمره عملي كافي است چرا كه دوران ايشان سپري گشته و امروزه بحث هما مرجعيت و امامت علمي و رجوع به آنان در فقه و اصول و عقايد و اخلاق و سيره و ساير زمينه‏هاي است و براي اثبات اين مطلب حديث ثقلين كافي بوده و بر دلالت آن هيچ گردي نمي‏نشيند اين را خود استاد ابوزهره نيز باور آورده است.

نقد سخن ابن تيميه

* ابن تيميه در ردّ بر استدلال به حديث ثقلين كويد: «انّ لفظ الحديث الّذي في صحيح مسلم عن زيد بن ارقم... يدلّ علي انّ الّذي امرنا بالتمسّك به وجعل المتمسّك به لايضلّ هو كتاب الله امّا قوله و عترتي اهل بيتي و انّهما لن يفترقا حتي يردا عليَّ الحوض فهذا رواه التّرمذي وقد سئل عنه أحمد بن حنبل فصعفّه و صعفّه غير واحد من اهل العلم و قالوا لايصحّ... و قد اجاب عنه طائفة بما يدل علي أنّ اهل بيته كلّهم لايجتمعون علي ضلالة... و لكنّ العترة هم بنوهاشم كلهم ولد العباس و ولد علي و ولد الحرث بن عبدالمطلب و سائر بني ابي طالب و غيرهم و علي وحده ليس هوالعترة» (منهاج السّنّة 4/104 و 105) اين عبارت را نقد و پاسخ گوييد.

خلاصه اشكالات ابن تيميه عبارت است از:

- در عبارت مسلما از زيد بن ارقم تنها امر به تمسك به كتاب شده است.

- روايت ترمذي كه در آن از عدم افتراق كتاب و عترت و لزوم تمسك به هر دو اخبار شده را احمد بن حنبل و ديگران ضعيف شمرده‏اند.

- در صورت پذيرش آن معنايش اين است كه اهل بيت بر ضلالت مجتمع نخواهند شد.

- مقصود از عترت بني‏هاشم و بستگان پيامبر مي‏باشند و نه فقط علي.

و در مقام ارزيابي گفتار ابن تيميه گوييم:

1- براي ارزيابي مدعاي نخست ابن تيميه يكبار ديگر به روايت مسلم از زيد بن ارقم نظر مي‏كنيم در آن آمده است:

«أنا تارك فيكم ثقلين اولهما كتاب اللَّه فيه الهدي و النّور فخذوا بكتاب اللَّه واستمسكوا به... و أهل بيتي اذكركم اللَّه في أهل بيتي...».

در اين روايت از قران و عترت تعبير شده و ثقل هر چيز گرانبها را گويند اين منظور ابن منظور گويد: «سميا ثقلين لان الاخذ بهما ثقيل و العمل بهما ثقيل» و ابن اثير در نهايه گويد: «سماها ثقيلن لان الاخذبهما والعمل بهما ثقيل» بنابراين همين كه در روايت مسلم از ان دو به ثقلين تعبير شده براي وجوب طاعت و تمسك به ايشان كافي است. قرار دادن عترت در كنار قرآن و ناميدن ثقيلن بر آن دو ارج و بها و جايگاه عظيم عترت را آشكار مي‏سازد. اين ارجمندي عمدتاً برمي‏گردد به افاده علوم و معارف و احكام الهي يعني اهل بيت و قرآن به يك منوال هادي و راهبر مي‏باشند.

2- اين كه پيامبر مي‏فرمايد: «اني تارك فيكم و دو يادگار پس از خود باقي مي‏نهد را چه معنايي است. ترديدي نيست كه پيامبر را سفارشي به جز استمرار راه هدايت و حفاظت از حقيقت و سنت نيست و اين دو يادگار وظيفه كشاند مردم به سوي حق و هدايت را عهده دارند. در غير اين صورت پيامبر چه سفارش ديگري در حق خويشان و خاندان خود مي‏تواند داشته باشد؟

3- در روايت ترمذي تصريح به تمسك به هر دو تا ابد شده است و اين كه عترت از قرآن هرگز جدا نمي‏شود. يعني عترت تنها به كتاب خدا حكم مي‏كند و تمسك به آن يعني گرفتن احكام الهي از آن و سخن ابن تيميه در تضعيف اين روايت بي‏پايه مي‏باشد و نسبتي كه به احمد مي‏دهد نيز بيهوده است اي كاش تصريح مي‏كرد كه احمد كجا آنرا ضعيف شمرده است در حالي كه خود او از پيشگامان مخرجين حديث تقلين در مسند و مناقب با همان الفاضي است كه ابن تيميه در صدد اعتراض از آن است و اين كه مدعي است غير واحدي از اهل علم آن را ضعيف انگاشته‏اند خوب بود تني چند از ايشان را نام مي‏برد.

تحقيق آن است كه طرق حديق ثقلين محدود به مسلم و ترمذي نيست بلكه چنانچه قبلاً گفتيم صدها تن از محدثان مفسران متكلمان فقيهان و تاريخ نگاران اهل سنت به اخراج اين حديث و بحث پيرامون آن اهتمام گمارده‏اند در روايت نسائي حديث زيد بن ارقم به طريق ديگر و با الفاظ مورد نظر نقل شده و در آن از عدم افتراق قران و عترت سخن به ميان آمده است و تمامي افرادي كه در اين طريق قرار دارند موثوق و مورد اعتماد مي‏باشند.

4- اين كه ابن تيميه دائره عترت را خيلي گسترده و شامل همه بني‏هاشم و خويشان پيامبر نموده است را دليلي بر آن نيست. زيرا هر چند كه وسعت معناي لغوي عترت و اهل بيت شامل حال همه آنها مي‏شود ولي دهها حديث ديگر موجود است كه شمار اهل بيت را محدود به علي و فاطمه و حسن و حسين مي‏كند. آنگاه ديگر سخن از اجتماع اهل بيت قابل طرح نيست زيرا تاريخ هيچ موردي از اختلاف ميان 5 تن اين را سراغ ندارد و اين نكته درباره سلسله ذريه طيبه ايشان هم صادق است.(93)

مصاديق و حقوق اختصاصس اهل بيت ( ع )

مصاديق اهل بيت را با استناد به ادله روائي اهل سنت تعيين نموده و سپس با استناد به نصوص كتاب و سنت سه مورد از حقوق اختصاصي اهل بيت پيامبر را بيان نماييد.

در مجامع روائي و تفاسير سنت به احاديث فراواني برمي‏خوريم كه مصاديق اهل بيت پيامبرصلي الله عليه وآله را تعيين مي‏كند و آنرا در خمسه طيبه متعين مي‏سازد.

او جمله اين روايات احديث كسا است كه در شأن نزول آيه تطهير وارد شده است و خلاصه آن اين كه عايشه(94) و ام سلمه(95) و ابوسعيد(96) خدري و سعد وقاص(97) و انس بن مالك(98) و عبداللَّه بن عباس(99) و عمر بن ابي سلمه(100) و عبدالله بن جعفر(101) و ديگران روايت مي‏كنند و به هنگام نزول آيه تطهير پيامبرصلي الله عليه وآله علي و فاطمه و حسن و حسين را در عبايي جاي داد و دست به دعا برداشت كه «اللهم هؤلاء اهل بيتي و خاصتي أذهب عنهم الرجس و طهرهم تطهيراً» و در اين هنگان آيه تطهير نازل شد.

همچنين تعدادي از صحابه از جمله ابن عباس(102) و انس بن مالك(103) و ابوسعيد خدري(104) و ابوالحمراء(105) روايت كردند كه ماهها پس از نزول آيه پيامبرصلي الله عليه وآله روزانه 5 نوبت به وقت نماز بردرب سراي علي و فاطمه آمده و آنان را ندا مي‏داد: السلام عليكم و رحمة اللَّه و بركاته، انما يريد اللَّه ليذهب الرّجس... الصّلاة رحمكم اللَّه‏

درباره نزول آيه تطهير در روايت ام سلمه آمده است كه گويد: «پرسيدم اي رسول خدا!! آيا من هم با ايشان مي‏باشم و حضرت پاسخ داد: تو به سوي خيري تو از همسران پيامبري».(106)

در روايت مسلم آمده است كه از زيد بن ارقم صحابي پرسيده شد: اهل بيت او چه كساني هستند؟ آيا زنان اويند؟ جواب داد: «خير به خدا سوگند كه زن دوره‏اي از زمان را در كنار مرد به سر برده سپس مرد او را طلاق داده و به پدر و خويشان خود مي‏پيوندد باري اهل بيت او خويشان و طائفه اويند يعني هماناني كه صدقه بر ايشان حرام گشته است».(107)

مسلم در باب فضائل علي از سعدوقاص روايت كند كه جون پيامبر آهنگ مباهله بانصاراي نجران را نمود علي و فاطمه و حسن و حسين را خود آورده و فرمود: «اللهم هؤلاء اهلي»(108)

اين بود شمه‏اي از احاديثي كه مجموعا ما را به يقين مي‏رسانند كه مصاديق اهل بيت در بيت علي و زهرا متعين بوده و همسران و ديگر خويشان نزديك پيامبر را دربرنمي‏گيرد.

حقوق اهل البيت:

1- دوستي اهل البيت از ضروريات دين بوده و تمامي فرق به استثناء اقليتي از نواصب بدان اذغان دارند و آن سان اهميت دارد كه در قرآن از آن به عنوان پاداش رسالت ياد شده است: «قل لااسالكم عليه اجراً الا المودة في القربي» (شوراي: 13)

درباره شأن اين آيه شريفه درباره مودت آل البيت طبري در تفسير خود به نقل از سعيد بن جبير و عمرو بن شعيب(109) سيوطي در الدرالمنثور به نقل از مجاهد، ابن عباس، سعيد بن جبير(110) حاكم در مستدرك از خطبه امام حسن بن علي‏عليه السلام در آغاز امامت(111) ابن حجر در صواعق به نقل از علي‏عليه السلام و ابن عباس(112) محب‏الدين طبري در ذخائر العقبي از ابن عباس(113) و زخمشري در كشاف، جزري دراسدالغابه، ابونعيم(114) در حليه و ديگران رواياتي را آورده‏اند. به يقين آنچه كه از محبت اهل‏البيت پيامبر تمامي امت بدان فرمان داده شده‏اند، يك دوستي ساده نيست چرا كه هر مؤمني موظف است برادران و همكيشان خود را دوست بدارد، بلكه منزلتي اختصاصي و حقي عظيم است كه با مقام پيشوايي ايشان مرتبط مي‏باشد و احاديثي كه در آن از لزوم محبت اهل بيت سخن به ميان آمده فراتر از حد شمارش است. بخشي از آنها حديث مستفيضي است كه در آن حبّ علي علامت ايمان و بغض او نشانه نفاق شمرده شده است.(115)

در تداوم همين معني است كه نام اهل بيت با نام پيامبر در اظهار ارادت و درود و صلوات قرين گشته و حق از منزلت عظيم ديگري ثابت شده است كه مسلمين تا روز قيامت در نماز خويش يكجا بر پيامبر و آل او درود فرستند.(116)

در اين‏باره امام شافعي نيكو سروده است كه:

يا ال بيت رسول اللّه حبكم‏

فرض في القران انزله‏

كفاكم من عظيم القدر انّه‏

من لم يصل عليكم لاصلاة له(117)

2- زعامت سياسي امت و وصايت و وراثت پيامبر در اين‏باره نصوص وراثت و وصايت فراوان بوده و بخشي از آنها را در مناسبتهاي پيشين برشمرده‏ايم در اينجا تنها ذكري از فرازهايي از نهج‏البلاغه به ميان مي‏آوريم.

«لايقاس بال محمد صلَّي اللَّه عليه و اله من هذه الامة و احد و لايسوي بهم من جرت نعمتهم عليه ابداً هم اساس الدّين و عماداليقين يفي الغالي و بهم يلحق التالي و لهم خصائص حقِّ الولاية و فيهم الوصِّية و الوراثة ألان اذرجع الحقُّ الي اهله و نقل الي منتقله».(118)

و در جاي ديگر مي‏گويد:

«ان الأئمة من قريش غرسوا في هذا البطن من هاشم لاتصلح علي سواهم و لاتصلح الولاة من غيرهم».(119)

3- مرجيعت علمي و ديني امت ز ديگر حقوق انحصاري اهل‏البيت مي‏باشد چرا كه همانانند اعدال قرآن، كشتي نجات امت مايه امان اهل زمين و ابواب هدايت و رستگاري خلق و در اين‏باره پيشاپيش به طور گسترده سخن به ميان آمده است و در اينجا فقط به ذكر سروده ديگري از امام شافعي بسنده مي‏كنيم كه وي نيز خود را راكبان كشتي نجات اهل‏البيت مي‏داند:

لما رأيت الناس قد ذهبت بهم‏

مذاهبهم في البحر الغيِّ و الجهل‏

ركبت علي اسم اللَّه في سفن النَّجا

و هم اهل بيت امصطفي خاتم الرُّسل‏

و امسكت حبل‏اللَّه و هو ولاؤهم‏

كما قد امرنا بالّتمسك بالحبل‏

دو عبارت از نهج البلاغه در معرفي اهل بيت ( ع )

* دو عبارت از نهج‏البلاغه در معرفي اهل بيت و مقام رفيع ايشان را نقل نماييد.

«أنظروا أهل‏بيت نبيكم فالزوا سمتهم و اتبعوا اثر فلن يخرجوكم من هديّ و لن يعيدوكم في رديّ فان لبدوا فالبدوا و ان نهضوا و لاتسبقوهم فتضلوا و لاتتأخّروا عنهم فترلكوا.»(120) (نهج‏البلاغه خ/97)

«هم عيش العلم و موت الجهل حلمهم عن علمهم و ظاهرهم عن باطنهم و صمتهم عن حكم منطقهم لايخالفون الحق و لايختلفون فيه هم دعائم الاسلام و لائج الاعتصام بهم عادالحق في نصابه و انزاع الباطل عن مقامه و انقطع لسانه عن منتبه عقلواالدين عقل وعايهٍ و رعايهٍ لاعقل سماعٍ و روايةٍ فانَّ رواة العلم كثير و رعاته قليل».(121) (/239)

اعلميت علي ( ع )

* سه دليل روشن بر اعلميت علي(ع) در ميان تمامي صحابه پيامبر(ص) بيان نماييد.

مسأله اعلميت علي‏عليه السلام از جمله قضاياي ورشني است كه براي اثبات آن لازم نيست خود را به تعب افكنيم ولي ذكر سه جنبه اساسي در اين مسأله بسيار لطيف مي‏باشد.

الف- در وهله نخست بايد به منزلت ويژه و نزديكي بي‏بديل علي‏عليه السلام به پيامبر اشاره نمود و اين حقيقت را تبيين كرد كه شخصيت عظيم علمي او با آموزش‏هاي مستقيم و بدون واسطه پيامبر شكل گرفت. وي از همان اوان كودكي در مهد رسالت پرورش يافته از پستان وي نوشيده و در دامان نبوت نشو و نما مي‏كند خود او در خطبه قاصعه از اين واقعيت سخن مي‏گويد:

«شما جايگاه من نزد رسول خدا و آن نزديكي ويژه و منزلت برجسته را خوب مي‏دانيد او مرا در خانه خود قرار داد در حالي كه كودكي بيش نبودم مرا به سينه خود چسبانده و در بستر خود جاي داده و بدنش را به من نزديك ساخته و از بوي خوش خود مرا مي‏بوياند... از همان كودكي خداوند يكي از برترين فرشتگانش را همراه پيامبر كرده كه طريق مكارم و ارزشهاي اخلاقي را شب و روز به او بياموزد و من نيز از او پيروي مي‏كردن همچنانكه بچه ناقه در پي ماردش روان است و او همه روزه مرا بهره‏اي از اخلاقش مي‏رساند و فرمانم مي‏داد كه او را اقتدار ورزم و همه ساله در حراء همسايگي مي‏گزيد و جز من احدي او را نمي‏ديد و هرگز اسلام در يك خانه جمع نيامد مگر در خانه پيامبر و خديجه و من سومين آنها بودم. درخشش وحي را ديده و بوي خوش نبوت را استشمام مي‏كردم. به تحقق نعره نوميدانه شيطان را به هنگام نزول وحي شنيدم پرسيدم: اي رسول خدا چيست اين ناله؟ فرمود: شيطان است كه از بندگي خود نوميد گشته است تو هر آنچه را كه من مي‏بينم و مي‏شنوم مي‏بيني و مي‏شنوي جز آن كه تو پيامبر نيستي ولي تو وزيري و بر خير مي‏باشي».(122)

باري به اين ترتيب شخصيت بارز اين شاگرد شايسته مكتب شكل گرفته و او در تمام مراحل زندگي دوشادوش و در كنار پيامبر طي طريق و از مخزن عظيم علوم و اسرارش بهره مي‏گيرد. اين شاگرد هوشمند هر فرصتي را براي آموختن صيد مي‏كند و او گفته شد چيست تو را كه بيش از همه اصحاب رسول خدا حديث روايت كني؟ پاسخ داد: «آنگاه كه از او پرسيدم مرا با خبر مي‏ساخت و چون سكوت مي‏كردن خود آغاز به سخن مي‏كرد».(123)

او همچنين مي‏گفت: «همه روزه دو بار بر پيامبر خدا وارد مي‏شدم بامدادان و شامگاهان».(124) و مي‏گفت: «به خدا سوگند هيچ آيه‏اي نازل نشد مگر ان كه دانستم در چه باره و كجا و بر چه كسي نازل شده است و پروردگارم به من دروني پرسشگر و زباني گشوده بخشيده است.(125)

و مي‏گفت: «اينچنين نبود كه اصحاب رسول خدا از او پرسيده و توضيح طلبند تا اين كه دوست داشتند فردي اعرابي و رهگذر از راه رسد و از پيامبر سوال كند و ايشان بشنود ولي ولي من چيزي نمي‏گذشت مگر آن‏كه از آن پرسيده و آنچه را مي‏شنيدم حفظ ميكردم».(126)

و احاديث نجوي حكايت از رازگويي‏هاي طولاني علي‏عليه السلام با رسول خدا بود. ترمذي در باب مناقب علي روايت كند:

«پيامبر خدا در روز طائف علي را نزد خود فراخواند و سردر گوش او فرو برد برخي گفتند: چه به درازا انجاميد اين رازگويي پيامبر فرمود: من نبودم كه با او چنين كردم بلكه خداوند آن را خواست.»(127)

از آنجا كه علي‏عليه السلام در آموختن دمي نمي‏آسود به هنگام نزول آيه نجوي(128) ديناري نزد او بود كه آنرا به ده درهم تبديل كرده و ده راز علي را از پيامبر پرسيد و هر بار درهمي را تصديق نمود تا اين كه حكم اين آيه نسخ شد و اين تنها حكمي بود كه جز علي‏عليه السلام احدي بدان عمل نكرد تا اين كه نسخ گشت. اين عطش آموختن همواره در او موج مي‏زد. او مي‏گفت:

«پيامبر خدا هزار باب دانش به من آموخت كه از هر يك هزار باب ديگر گشوده مي‏شود.»(129)

در آخرين دم حيات شريف پيامبر هم آن حضرت حبيبش علي را نزد خود فراخواند، بر دامان او نهاده و اين رازگويي ادامه يافت تا اينكه بدرود گفت.(130)

تمامي مراتب فوق براي احدي از ديگر صحابه ميسر نگشت و تا ابد ويژگي انحصاري علي‏عليه السلام باقي ماند.

2- در مجامع روايي به انبوهي از نصوص و احاديث برمي‏خوريم كه از برجستگي علمي علي‏عليه السلام سخن دارد. پيامبرصلي الله عليه وآله او را دوازده شهر علم ظرف دانش خود، داناتريم مردم، عالم‏ترين به علم داوري، تبيين گر سنت براي امت و... معرفي مي‏كند. بخشي از اين نصوص را اشاره مي‏كنيم:

- أنا مدينة العلم و عليّ بابها فمن اراد العلم فليات الباب.(131)

- أنا داراحكمة و علي بابها.(132)

- عليُّ باب علمي و مبين من بعدي لامتي ما أرسلت به.(133)

- يا عليّ! أنت تبين لامّتي ما اختلفوا من بعدي(134)

- خطاب به فاطمه: زوجتك خير امتي. أعلمهم علماً أفضلهم حلماً أوّلهم سلماً.(135)

- عليُّ عيبة علمي.(136)

- أقضاكم عليُّ.(137)

مجموع اين گونه احاديث ما را به برترين درجات يقين مي‏رساند كه علي‏عليه السلام داناترين امت است.

3- در حوادث پس از وفات پيامبر هر چند كه در نتيجه يك فريبكاري و فرصت‏طلبي آشكار حق وصايت و خلافت از علي و خاندان از علي و خاندان او سلب شد ولي نياز امت به سرمايه لايزال علوم او هموازه باقي مانده و اين خورشيد درخشان هرگز از درخشندگي و تابش باز نايستاد و به شهادت تاريخ، خلفاي ثلاثه در امر قضا و سياسات و تدبير جنگ هيچگاه خود را بي‏نياز از رايزني‏هاي مهم و حساس با او نديدند و اين خليفه دوم بود كه بارها به خدا پناه مي‏برد و از معضله‏اي كه در آن ابوالحسن نباشد(138) و نيز زبان به اعتراف مي‏گشود كه اگر علي نبودي هر آينه رسوا گشته بودي»(139) و «اگر علي نبود او هلاك شدي».(140)

بسياري از دانايان صحابه خود را همواره ريزه‏خوار خان علوم بي‏كران علوي مي‏ديدند.

ابن عباس مي‏گفت: «دانش من و اصحاب پيامبر در برابر دانش علي همچون قطره‏اي است در برابر هفت دريا.»(141)

و مي‏گفت: «به خدا سوگند 910 علوم به علي بن ابيطالب بخشيده شد و در آن 110 آخر نيز وي با ديگران شريك است.»(142)

و عبداللَّه بن مسعود مي‏گفت: «هر آينه قرآن بر 7 حرف نازل شده و هر حرفي را ظاهري و باطني است و دانش ظاهر و باطن قرآن نزد علي است.»(143)

و مي‏گفت: «علي برترين و داناترين مردم پس از پيامبر بود من او را همچون دريايي يافتم كه همواره جاري است».(144)

و سعيد بن مسيب مي‏گفت: «غير از علي هيچك از مردم نمي‏توانست بگويد سلوني.»(145)

و ابوطفيل گفت: «شهادت دهم علي را در حال خطابه ديدم كه مي‏گفت: بپرسيدم چرا كه سوگند به خدا از هيچ چيز تا روز قيامت نپرسيد مرا مگر آن كه با شما از آن سخن گويم و بپرسيدم از كتاب خدا كه به خدا سوگند هيچ آيه‏اي نيست مگر آن كه من مي‏دانم آيا شب هنگام و يا روز در دشت و يا كوهساران نازل شده است.»(146)

فضايل انحصاري علي ( ع )

پنج مورد از فضايل انحصاري علي(ع) در ميان صحابه پيامبر را برشمريد.

سخن در باب فضائل علوي بسيار است و اين امر از قضايايي است كه از عصر صحابه تا به امروز هميشه موضوع گفتگوهاي زيادي بوده است. آنچه كه درباره فضايل علي‏عليه السلام جالب است آن كه برغم كوشش وسيع دستگاه اموي در پراكندن بغض و كينه اين شخصيت عظيم‏القدر جهان اسلام در دل مردم و پوشاندن فضائل و مناقب وي باز شاهديم كه تمامي مؤلفات كتب اهل سنت كه تدوين بخش عظيم آنها از فرهنگ خلفا و دستگاه‏هاي معاند و خاندان پيامبر بوده است مشحون از فضائل و مناقب آن بزرگوار مي‏باشد.

احمد بن حبنل پيشواي يكي از مذاهب اهل سنت مي‏گويد: «براي هيچ يك از اصحاب پيامبر خدا به اندازه علي بن ابيطالب فضائل نرسيده است».(147)

در احاديثي چند از پيامبر خداصلي الله عليه وآله علي بهترين خلائق ناميده شده است. از جمله آنها حديث طير است خلاصه آن اين كه انس بن مالك رواست كند: مرغ برياني به پيامبر هديه داده شد ان حضرت دعا كرد: «خداوندا! بهترين خلقت را پيش من آور تا با او غذا را تناول كنم» و در اين هنگام علي(ع) بر او وارد شد.(148)

يكي از جلوه‏هاي فضائل علي (ع) مقام درخشان علمي او است كه در گذشته از آن ياد شد.

از ديگر جلوه‏ها مكانت والا و منزلت ويژه علي(ع) نزد پيامبر است. در اين خصوص بايد از احاديث منزلت، مباهله و احاديثي كه در ان علي(ع) از پيامبر معرفي شده،(149) جريان مؤاخات، ازدواج با فاطمه و ديگر قضايا ياد كرد. در اين زمينه نيز قبلاً سخن به ميان آمده است. از ديگر جلوه‏ها بايد به سوابق و حضور نقش‏آفرين در صحنه حساس و حماسه‏آفريني‏هاي در صحنه‏هاي نبرد و قضايايي همچون سبقت در اسلام، مبيت در فراش پيامبر، بر زمين افكندن قهرمانان عرب در بدر و خيبر و حنين و احزاب ياد كرده و نقش استثنايي اين انسان عظيم را در پيشبرد اهداف مكتب و تقويم پايه‏هاي دين در نظر آورد.

مسلم در صحيح خود - باب فضائل علي(ع) از سعد بن ابي وقاص روايت كند كه معاويه بن ابي سفيان به سعد اعتراض نمود، چه چيز تو را مانع شد از انكه ابوتراب را دشنام گويي، وي پاسخ داد: سه چيز را از پيامبر در حق علي شنيدم كه تا ابد او را دشنام نخواهم داد و اگر يكي از آن سه از آن من بود بهتر از شتران سرخ موي بود. شنيدم از رسول خدا كه در يكي از جنگها او را جانشين خود در مدينه كرده بود، علي به او گفت: آيا مرا در بين زنان و كودكان گذاري پيامبر فرمود: آيا نمي‏پسندي كه براي من به منزله هارون نسبت به موسي باشي جز اينكه پس از من پيامبري نيست. و شنيدم كه روز خيبر مي‏گفت، بيرق را به مردي دهم كه خدا و رسولش را دوست داشته باشد و آنان نيز او را دوست مي‏دارند. سپس فرمود: علي را نزد من فراخوايند. او را نزدش آوردند در حالي كه مبتلا به درد چشم بود پس آب دهان بر ديده‏اش ماليده و بيرق را به وي اعطا كرد و خداوند او را گشايش بخشيد و چون اين آيه نازل شد: قل تعالوا ندع ابنائنا و ابنائكم... پيامبر خدا علي و فاطمه و حسن و حسين را فراخوانده، سپس فرمود: «خداوندا اينان خويشان من هستند».(150)

در اوصاف كريمه علي(ع) تعابيري را از پيامبر مي‏يابيم كه درباره احدي صادر نشده است. به نظر پيامبر علي محور و استوانه حقيقت و درست است و پيوند علي با حقيقت و قرآن تا ابد باقي است. ام سلمه مي‏گويد: شنيدم رسول خد را كه مي‏گفت:

«عليُّ مع الحقّ مع عليُّ و لن يفترقا حتّي يردا علّي الحوض»(151)

و باز خود او از پيامبر(ص) روايت كرده است «عليُّ مع القران و القران مع عليُّ و الابفترقان حتّي يردا علّي الحوض»(152)

و ترمذي روايت كرده است كه پيامبر فرمود: رحم اللَّه عليّاً، اللّهم أدر الحقَّ معه حيث دار.(153)

حبّ و دوستي اين مظهر ايمان و قداست و تقوي و تمامي كمالات ديگر نشانه ايمان و بغض او نشانه نفاق دانسته مي‏شود. او مي‏گويد:

«به خداي كه دانه را شكافته و انسان را از رحم رها سازد سوگند كه اين عهدي است از جانب پيامبر بر من كه جز مؤمن مرا دوست نداشته و جز منافق به من كينه نورزد.»(154)

آنچه گفته شد اشاره‏اي بود به شمه‏اي از فضائل منحصر به فرد امام اميرالمؤمنين علي ابن ابيطالب(ع) و گمان نمي‏رود تاكنون كسي مدعي شده كه از عهده احصاء تمامي ارجمندي‏هاي او برآمده است.

واقعه اعلان منشور برائت

* واقعه اعلان منشور برائت در سال نهم هجري را بيان و بگوييد اين جريان چه پيام مخصوصي را به همراه دارد؟

قصه اعلان منشور برائت را ترمذي در صحيح، طبري در تفسير، نسائي در خصائص و حاكم در مستدرك از انس بن مالك و ابن عباس و عبدالله عمر و سعد وقاص و ابوسعيد خدري و علي بن ابيطالب (ع) و ابوبكر رواست كرده‏اند(155) و خلاصه آن به روايت علي بن ابيطالب اينكه پيامبر ابوبكر را نزد خود فراخواند و وي را جهت اعلان پيام برائت به اهالي مكه روانه نمود: «اينكه پس از امسال ديگر مشركي حج نگذارد و عريان گرد خانه كعبه نگردد و در بهشت وارد نشود مگر انسان مسلمان و هر كه را بين او و پيامبر پيماني است تا پايان زمان آن مهلت يابد و خدا و رسولش از مشركان بيزارند.»

ابوبكر سه روز به سوي مكه راند تا اينكه پيامبر(ص) به علي (ع) فرمود: «به ابوبكر ملحق شو و او را به سوي من برگردان و خود اين پيام را را ابلاغ نما». علي (ع) چنين كرد و چون ابوبكر بر پيامبر(ص) وارد شد بگريست و گفت: «اي پيامبر خدا آيا درباره من امر ناگواري روي داده است؟» حضرت فرمود: «خير، جز نيكويي روي نداده است ولي من امر شدم كه آن را غير از من و يا مردي كه از من است كسي ابلاغ نكند.»

بدون ترديد مقصود از تبليغ در اين روايات، رساندن وحي الهي و احكامي است كه بايد براي نخستين بار به مكلفان ابلاغ شود و كسي شايسته اين مقام نيست مگر پيامبر(ص) و يا مردي كه از اوست.

در احاديث چند ديگري نيز پيامبر علي را از خود مي‏داند. مثلاً آنجا كه مي‏فرمايد: «عليُّ منّي و أنا من عليِّ لايؤديّ عنّي الا أنا أو علّي »(156)

و مثلاً حديث منزلت كه در ان نيز لفظ مني آمده و تمامي مناصب و وظائف هارون به استثناء و نبوت براي علي(ع) ثابت شده است. بنابراين حديث برائت و احاديثي از اين دست صريح است در اينكه مقام تبليغ ويژه پيامبر (ص) و علي (ع) است.

نصوص ديگري در حق دو سبط رشيد رسول خدا رسيده كه در آن‏ها نيز لفظ «منّي» به كار رفته است، از قبيل «حسين منّي و أنا من حسينٍ»(157) و نيز روايت احمد در مسند كه پيامبر حسن را در دامان خود نهاده و فرموده است: «هذا منّي»(158)

خلاصه اين گفتار آنكه علي و فرزندان امامش از رسول خدايند و بار سنگين تبليغ بر عهده ايشان است. آنان در اين وظيفه با پيامبر شريك بوده و فرقشان اين است كه پيامبر احكام خدا را مستقيماً از وحي دريافت كرده ولي ايشان آن را به توسط رسول خدا دريافت و از سوي او مأمور ابلاغ و تبيين براي خلق خدا مي‏باشند.

اين سخن مؤيد ديگري است بر امامت و مرجعيت علمي و ديني اهل بيت و صلاحيت آن بزرگواران بر اين مقام كه در كنار احاديث ثقلين و سفينه و منزلت و مدينه علم و صدها مورد نصوص ديگر حجت را تمام مي‏كند و پس از اين همه ديگر چه جاي عذري است بر كناره‏گيري از منهج هدايت ايشان و اينگونه و اينكه در اصول و فروع ديگران بر ائمه اهل البيت مقدم شمرده شوند؟(159)

منابع علوم اهل بيت ( ع )

* منابع علوم اهل بيت(ع) را شرح دهيد.

منابع علوم اهل بيت را مي‏توان به چند دسته تقسيم كرد و بازگشت همه آنها به ميراث نبوي است كه در نزد آنان به وديعت نهاده شده است.

1- سماع بدون واسطه يا با واسطه از پيامبر(ص) در برخي از روايات آمده است كه امام صادق(ع) مي‏فرمود:

«حدثني أبي عن ابيه زين العابدين عن أبيه الحسين بن علي عن اميرالمؤمنين عن الرسول الاكرام».

و نيز از ان بزرگوار روايت شده است كه:

«حديثي حديث أبي حديث جدي حديث جدي حديث الحسين و حديث الحسين حديث الحسن و حديث الحسن حديث اميرالمؤمنين و حديث اميرالمؤمنين حديث رسول اللَّه و هو قول اللَّه عزّوجلّ».(160)

2- مكتوبات امام علي (ع) كه به املاء رسول خدا(ص) و خط علي (ع) بوده و در روايات به عنوان جفر و جامعه از آن ياد مي‏شود و يكي از مواريث نبوت است كه نزد ائمه اهل البيت محفوظ بوده و از يكي به ديگري به ارث مي‏رسيده است. در روايات زيادي عترت طاهره مسايل چندي را به آن پاسخ مي‏گفتند. امام صادق مي‏فرمود:

«انّ عندنا لحيفه طولها سبعون ذراعاً املاء رسول اللَّه و خطّ علي بيده ما من حلالٍ و لاحرامٍ الا و هو فيها حتي ارش الخدش»(161)

و امام باقر (ع) به حمران بن اعين مي‏فرمود:

«يا حمران! انّ في هذا البيت صحيفة طولها سبعون ذراعاً بخطّ عليِّ(ع) و املاء رسول اللَّه(ص) لو ولينا الناس لحكمنا بما انزل اللَّه لم نعدوا ما في هذه الصحيفة».(162)

و همان حضرت برخي از اصحاب خود مي‏فرمود:

«يا جابر! انّا لو كنّا نحّدثكم برأينا و هوانا لكنا من الهاكلين و لكنا باحاديث نكنزها عن رسول اللَّه».

3- استنباط از كتاب و سنت كه در نتيجه تدبر دقيق ايشان در كتاب و سنت حاصل مي‏شده است، بدون ترديد آن بزرگواران برجسته‏ترين عالمان امت در فهم كتاب و سنّت بوده‏اند و رواياتي از ايشان رسيده است كه:

«ما من شي الا و له اصل في كتاب اللَّه و سنة نبيه».(163)

البته استنباط آن بزرگواران از قبيل اجتهادات متعارفي كه صواب و خطا در آن راه دارد نبوده بلكه بيرون كشيدن گوهرهاي حقايق قرآن و سنت و عرضه آن به مخاطب بوده است چرا كه علم ظاهر و باطن قرآن و رموز سنت نزد آنان موروث و مقام عصمت و طهارت زينت بخش شخصيت آن بزرگواران و الهامات و اشراقات الهي مدد آنان بوده است.

4- اشراقات الهي: احاديث زيادي خبر مي‏دهد كه اوصياء پيامبر(ص) محدّث مي‏باشند و اين امر تشكيك‏پذير نيست. زيرا به شهادت قرآن و روايات در امم پيشين مردان مخلصي بوده‏اند كه برخوردار از علم لدني غير اكتسابي بوده(164) يا فرشتگان با آنان سخن مي‏گفته و الهامات به سويشان سرازير بوده است،(165) بدون آنكه پيامبر باشند و در روايات صحاح نيز آمده است كه اين مقام در خور عمر است. از عايشه و ابوهريره روايت شده:

«لقد كان في الامم قلبكم محدثون فان يكن في امتي منهم أحد فانّ عمر بن الخساب منهم».(166)

شارحان حديث مقصود از اين حديث را مورد الهام واقع شده، سخن گفتن فرشتگان و جاري شدن صواب بر انديشه و سخن فرد محدث بيان كرده‏اند. بنابراين اگر در امت‏هاي مفضول چنين امري واقع شده و در امت فاضله محمدي به طريق اولي.

نبايد پنداشته شود چنين افاضه‏اي از غيب مساوي نبوت و پيامبري است بلكه اين مقام بدون نبوت هم قابل احزار است. از محمد بن مسلم روايت شده كه نزد امام صادق(ع) از محدث سخن به ميان آمد، فرمود:

«او را صدا مي‏شنود ولي شخص فرشته را نمي‏بيند». راوي پرسيد: «فدايت شوم از كجا معلوم كه اين صداي فرشته است؟» فرمود: «به او سكينت و وقاري بخشيده مي‏شود تا بفهمد سخن فرشته است».

با توجه به اين توضيحات ديگر جاي آن نيست كه در محدث بودن ائمه اهل البيت تشكيك شود زيرا امكان اين مساله ثابت شده است و خود آن بزرگواران اين مساله را شهادت داده‏اند.

امام كاظم(ع) مي‏فرمايد:

«مبلغ علومنا علي ثلاثة وجوهٍ ماضٍ و غابرٍ و حادثٍ فاما الماضي فمفسِّر و اما فمزبور و اما الحادث فقدف في القلوب و نقر في الاسماع و هو أفضل علمنا و لانبي بعد نبينا»(167)

علامه مجلسي در شرح اين حديث مي‏گويد: «مبلغ علمنا» يعني غايت و كمال علم ما «ماض» يعني آنچه به امور كذشته تعلق دارد. غابر يعني باقي و ضد ماضي است. «و اما الماضي فمفسّر» يعني علومي كه توسط رسول خدا(ع) تفسير شده است. «غابر» يعني علومي كه به امور حتمي آينده متعلق است. «فمزبور» يعني در جامعه و مصحف فاطمه و غيره نوشته شده است و شرايع و احكام در برخي از آنها داخل است. اما «حادث» يعني امور و علوم و معارفي كه تازگي داشته و تفصيل مجملات است. «قذف في القلوب» يعني الهام از جانب خداوند بدون واسطه فرشته «نقر في الاسماع» يعني سخن گفتن فرشته با ايشان و جمله «لا نبي بعد نبينا» دفع اين توهم است كه تحديث فرشته با نبوت ملازمتي ندارد و فرق است بين نبي و محدث به اينكه نبي به هنگام گرفتن حكم ملك را مي‏بيند ولي محدث فقط صداي او را مي‏شنوند.»(168)

فضايل امام صادق ( ع )

* چهار مورد از تصريحات پيشوايان و علماي مذاهب اهل سنت در عظمت مقام علمي و فضائل درخشان امام صادق(ع) را بيان كنيد.

مالك بن انس پيشواي يكي از مذاهب فقهي چهارگانه اهل سنت:

«چند گاهي نزد جعفر بن محمد آمد و شد مي‏كردم و همواره او را در يكي از سه حال يافتم، يا در حال نماز بود و يا روزه داشت و يا قرآن تلاوت مي‏كرد و هيج چشمي نديده و گوشي نشنيده و بر دل هيچ بشري خطور نكرده است، برتر از جعفر بن محمد الصادق از نظر علم و ورع و عبادت»(169)

ابوحنيفه نعمان بن ثابت پيشواي مذهب حنفي:

«تاكنون به دانايي جعفر بن محمد كسي را نديده‏ام. آن‏گاه كه منصور او را نزد خود خواند به من پيغام رساند: اي ابوحنيفه هر آينه مردم شيفته جعفر بن محمد شده‏اند. پس براي او مسايل دشواري را فراهم سازد و من چهل مساله آماده كردم. سپس منصور در پي من فرستاد و در ان وقت او در حيره بود. من نزد او شتافته و بر مجلسش وارد شدم در حاليكه جعفر بن محمد در سمت راست او نشسته بود و چون به او نظر كردن آن چنان هيبتي در من وارد شد كه نسبت به منصور چنين نشده بود. پس به خليفه سلام كرده و او به من اشاره كرد كه بشينم. سپس روي جعفر بن محمد ابوحنيفه پرسش‏هايت را بر او بيفكن و من مسائل خود را مطرح كردم و او پاسخم را داده و مي‏گفت: شما چنين مي‏گوييد و اهل مدينه چنان مي‏گويند و ما نيز اين‏گونه گوييم. و چه بسا با نظر مدنيان موافق بوده و يا با نظر همگاني ما مخالف بود به اين ترتيب هر 40 مساله را پاسخ گفت.» سپس ابوحنيفه افزود: «آيا روايت نكرده‏ايم كه داناترين مردم آگاه‏ترين ايشان به اختلاف آراء مردم است.»(170)

ابوالفتح محمد بن عبدالكريم شهرستاني:

«جعفر بن محمد صادق صاحب دانش سرشار و ادب كامل در حكمت و زهد در دنيا و ورع تام از شهوات بود، او مدتي را در مدينه اقامت نموده و شيعيان منسوب به خود را بهرهمند ساخته و بر دوستداران خود رازهاي علوم را افاضه مي‏كرد. سپس به عراق آمد و مدتي را در آنجا درنگ نمود. او هرگز معترض مقام رياست نبود و با احدي در خلافت به كشمكش نپرداخت و انكه در درياي معرفت غرق گشته ديگر او را چه كار به جويبار و آن‏كه بر بلنداي حقيقت صعود كرده از پستي بيم نكند».(171)

كمال‏الدين محمد بن طلحه شافعي:

«جعفر بن محمد از عالمان اهل البيت و بزرگواران و صاحب علوم انباشته و عبادات فراوان و ذكرگويي پيوسته و زهد آشكار و تلاوت بسيار بود. در معاني قرآن تدبر نموده و از درياي معارف ان گوهرها صيد كرده و شگفتيهاي آن را بيرون مي‏كشيد. او اوقاتش را بر انواع عبادات تقسيم نموده به گونه‏اي كه از نفس خويش بر آن حساب مي‏كشيد. نظر در سيماي او يادآور آخرت و شنيدن سخنش مايه زهد در دنيا و اقتدا به هدايت او مورث بهشت بود. درخشش چهره‏اش گواه بر آن بود كه او از سلاله نبوت و طهارت است و افعالش فاش مي‏ساخت كه او از نسل پيامبري است. از او حديث روايت شده و گروهي از شخصيت‏هاي امت امثال يحي بن سعيد انصاري، ابن جريح، مالك بن انس، ثوري، ابن عيينه و ايوب سجستاني و ديگران از او دانش آموخته و اين را براي خود شرافت و افتخاري مي‏دانستند كه به دست آورده‏اند.»(172)

بررسي حديث « عليم و بسنتي و ...

* حديث «عليكم بسنَّتي و سنَّة الخلفاء الراشدين...» را از نظر سند و دلالت ارزيابي كنيد.

مهمترين دليلي كه در بحث از حجيت و سنت خلفا بدان استناد و بسياري از نوآوري‏ها و اجتهادورزي‏هاي ايشان در برابر نصوص و احكام شرعي و سنت پيامبر در پناه ان توجيه مي‏شود، حديث سنت خلفاي راشدين است. مفاد اين حديث آن است كه سنت خلفاي راشدين لازم الاتباع بوده و هر آنچه از ايشان صارد شود داراي ملاك مقبوليت و مشروعيت خواهد بود.

و اما متن حديث:

«اصيكم بتقوي اللَّه و السمع و الطاعة و ان عبداً حبشياً فانّه من يعيش بعدي فسيري اختلافاً كثيراً فعليكم بسنتي و سنّة الخلفاء الراشيدين المهديين تمسكوابها و عضوا عليها بالنواجذ».(173)

درباره اين حديث ابتدا مناقشه سندي كوتاهي داريم:

اين حديث به 6 طريق در بعضي منابع روايي اهل سنت از قبيل سنن دارمي، ابوداود، صحيح ترمذي و ابن ماجه وارد شده است. با دقت در طرق آن به نام‏هايي همچون ثوربن يزيد، وليد بن مسلم، يحيي بن ابي كثير، محمد بن ابراهيم بن حارث، معاويه بن صالح، عمرو بن ابي سلمه تنيسي و بقية بن وليد برمي‏خوريم كه به شهادت ارباب جرح و تعديل، ضعيف، متروك الحديث، غير قابل احتجاج، اهل تدليس و منحرف خوانده شده‏اند و هيچيك از طرق ششگانه آن از يكي از اين اشخاص تهي نيست.

اين حديث در تمامي اسانيدش سرانجام به يك تن برمي‏گردد و او عرباض بن ساريه است يعني تنها صحابي كه به نقل اين حديث اهتمام ورزيده است. با توجه به اينكه رواي دست اول آن يك نفر مي‏باشد، حديث در زمره اخبار آحاد جاي مي‏گيرد.

و اما اشكالات دلالي:

1- از آنجا كه اين حديث خبر واحد مي‏باشد در مسايل مهم عقايدي و جعل حجيت قابل استناد نيست. زيرا خبر واحد دليل ظنّي است و در علم اصول ثابت شده است كه ملاك در حجيت تنها و تنها علم و قطع مي‏باشد و مشكوك الحجيّه و مظنون الحجيّه، فاقد حجيت است. بنابراين همچنانكه حجيت كتاب به عنوان نخستين مصدر تشريع و حجيت سنت پيامبر به عنوان دومين مصدر به دليل قطعي ثابت شده و در ادامه سنت اهل البيت نيز به ادلّه فراوان همچون آيه تطهير، حديث متواتر ثقلين و ديگر نصوص كه من حيث المجموع بالاترين مراتب قطع و يقين را مي‏آورد، ثابت مي‏باشد، اثبات هر حجت ديگري از قبيل سنت خلفا، قول و مذهب صحابي، قياس،استحسان و غيره نيز بايد به دليل قطعي ثابت شود. در حالي كه هيچ دليل قطعي در لازم‏الاتباع بودن سنّت و رويّه خلفا در دست نيست و حديث فوق نيز از اثبات اين امر عاجز است.

2- مقصود از قرار دادن خلفا در كنار سنت پيامبر چيست؟ آيا منبع مستقلي در كنار آن مي‏باشد يعني بخشي از شريعت بايد توسط ايشان ظاهر شود كه اين امر برخلاف اجماع علماي مذاهب و نصّ صريح قران است. و يا اينكه آنان عاملان و مجريان و حاكمان به سنت پيامبرند و در اين صورت تكليف مواردي كه در آن خلفاي سه‏گانه برخالف سنت پيامبر و دستورات صريح آن حضرت احكام و فراميني را صادركردند چيست؟

3- هر كه در تاريخ و سيره واخبار مطالعه كند اجمالاً براي او قطع و تواتر حاصل مي‏شود كه در سيره خلفا تعارضات و اختلافات عديده‏اي ظاهر شده بود. همچون قضيه نماز تراويح، نهي ار متعه و حج و متعه نساء، تسويه و تفضيل در توزيع بيت المال و موارد ديگر كه بين خلفاي سه‏گانه و به ويژه بين ايشان و علي(ع) به عنوان چهارمين خلفا اختلاف وجود داشت. اكنون اين پرسش پديد مي‏آيد كه در اين موارد اختلافي تكليف چه بوده و نظر و سيره كدامشان حجت و لازم‏الاتباع است و وجه ترجيح كدام است؟

4- و ديگر بار به شهادت تاريخ در زمان خلفا، بسياري از صحابه در مسايل گوناگون با آنان مخالفت ورزيده، خود خلفا هم انتظار پيروي ديگر صحابه از آنان را نداشته و اجازه مخالفت با خود را مي‏دادند و اگر پيامبر(ص) انان را ملزم به اطاعت از خلفا كرده بود چگونه از فرمان او عدول كردند؟

5- اين قضيه متعلق خود را تعيين نمي‏كند به بيان ديگر مقصود از خلفاي راشدين در سخن روشن نيست. بلكه مي‏توان مدّعي شد به قرينه ديگر نصوصي كه در حقّ اهل بيت رسيده و طاعتشان را الزامي دانسته و احاديثي كه در آنها از خلفاي اثني عشر پيامبر(ص) ياد شده، در اينجا نيز منظور از خلفاي راشدين همان ائمه اهل البيت يعني علي(ع) و فرزندان او باشند كه استحقاق رهبري امت را دارا بوده‏اند. علاوه بر اين كه اصطلاح خلفاي راشدين از جمله مصطلحاتي است كه در دوران بني اميه اختراع شده و پيش از آن هيچگاه و بر زبان احدي از صحابه جاري نشده است.

6- مضمون اين حديث مشابه احاديث مقطوعة الوضعي است كه از مصنوعات دوران بني‏اميه بوده و آنان براي توجيه تبهكاري‏هاي خود آن احاديث را جعل نموده‏اند. زير در صدر حديث خبر از وجوب سمع و طاعت و از هر حاكم حق و باطلي مي‏دهد و ما در جاي خود از ساختگي بوده احاديث طاعت حاكمان جور سخن خواهيم گفت.(174)

نقد نظريه عدالت صحابه

در مساله عدالت صحابه نظريه درست را با استناد به ادله كتاب و سنت و سيره بيان كنيد.

قبل از شروع بحث عدالت صحابه ابتدا بايد ديد، صحابي كيست؟ و معيار در تشخيص صحابي چه مي‏باشد؟ در اينباره متاسفانه نظريات متفاوت و گاه دور از يكديگر داده شده است. اين نظريات بيش از آنكه متكي به منطق قابل دفاعي باشد ذوق و سليقه شخصي نظريه پرداز و تاثيرپذيري از يك فضاي فكري خاص به وضوح در آن به چشم مي‏خورد.

سعيد بن مسيب تابعي صحابي را كسي مي‏داند كه يك يا دو سال با پيامبر همنشيني كند و در يك يا دو جنگ با ايشان همراه شود.(175)

باقلاني از متكلمان اشاعره گويد: «عرف خاصي براي امت مقرر گشته است كه ايشان اين عنوان را تنها درباره كسي به كار مي‏برند كه همنشيني او زياد شده باشد و نه كسي كه تنها ساعتي با پيامبر ديدار كند و با او قدمي راه رود و حديثي شنود.»(176) ديگران دائره را بسيار گسترده كرده و در تعريف صحابي آسان‏تر گرفته‏اند:

احمد بن حنبل معتقد است: «صحابه رسول خدا آناني هستند كه ايشان را يك ماه و يا يك روز و حتي ساعتي ديده باشند.»(177)

بخاري صاحب صحيح معتقد است: «هر آنكه با پيامبر همنشيني كند و يا ايشان را ببيند و در زمره صحابه خواهدب بود.»(178)

واقدي گويد: «اهل علم گويند: هر انكه پيامبر خدا را ديدار كند در حال نبوغ و اسلام آورد و در اين امر دين خرد ورزيده و ان را بپسندد نزد ما صحابي پيامبر است هر چند كه تنها ساعتي از يك روز باشد.»(179)

و ابن حجر عسقلاني معتقد است: «صحابي كسي است كه پيامبر را در حال ايمان ديدار كرده و مسلمان از دنيا برود خواه همنشيني او با پيامبر به طول انجامد يا كوتاه باشد از ان حضرت روايت كند يا روايت نكند به همراه ايشان به جنگ رود يا نرود. حتي آن كه او را تنها يك لحظه ببيند و همنشيني هم نكند و يا حتي به خاطر عارضي همچون نابينايي نبيند».(180)

در اين ميان راغب اصفهاني معتقد است كه صحابي به كسي گفته مي‏شود كه همراهي او با پيامبر زياد شود و به نظر وي مصابحت و همنشيني، دير زماني درنگ كردن را اقتضا مي‏كند».(181) به نظر ما همين نظريه اخير قابل پذيرش است.

و اما نظريه غالب و رايج در ميان عالمان اهل سنت و در كتاب و مولفات ايشان اثبات عدالت تمامي صحابه مي‏باشد.

ابن عبدالبر گويد: «عدالت تمامي آنان ثابت است».(182)

و ابن اثير جزري گويد: «تمامي صحابه عادل بوده و جرح در آنان راه نيابد.»(183)

و عسقلاني اظهار مي‏كند: «تمامي اهل سنت هم نظر شده‏اند كه جميع صحابه عدول بوده و در اين نظر فقط نوادري از بدعت‏گزاران مخالفت ورزيده‏اند»(184) در مقام ارزيابي اين نظريه ذكر نكاتي چند از خالي از فايده نيست:

اولاً: غرض از بحث درباره عدالت صحابه و يا جرح آن تخريب شخصيت‏هاي پيشگام اسلام و ابطال شهود كتاب و سنت و سيره نيست. بلكه هدف شناسايي و تميز صالحان از ظالمان و نيكان از بدان است تا اين كه معلوم شود كدامين آنها صلاحيت دارند كه در گرفتن معالم دين و آثار سنت به روايت و شهادتشان استناد شود.(185)

ثانياً: نظريه تعديل تمامي صحابه از عواطف پرشور ديني مسلمانان نسبت به طبقه نخست و پيشگامان نهضت اسلام برمي‏خيزد. عواطفي كه بر روح حقيقت‏جويي و برهان خواهي غلبه كرده است.

ثالثاً: از آنجا كه صحابه از لحاظ سن و ميزان درك حضور پيامبرصلي الله عليه وآله كاملاً متفاوت بوده‏اند مقتضاي اصول تربيتي ان است كه سطح رشد، آگاهي و هدايت آنان با يكديگر متفاوت باشد و به همين جهت در مسأله عدالت و وثاقت هم مراتب گوناگوني يافته‏اند و نمي‏توان مدعي شد كه صرف صحبت و همراهي حكم كيميايي را داشته باشد كه مس وجود را طلا مبدل سازد. زيرا اين مطلب و منطق و برهان سليم هرگز نمي‏پذيرد روشن است كه پيامبرصلي الله عليه وآله از روش‏هاي متعارف و نه معجزه‏آسا براي ارشاد و هدايت خلق استفاده مي‏كرده و نه ان كه كيميا گونه در نخستين ديدار شخصيت مخاطب خود را كاملاً دگرگون سازد.

بنابراين مقتضاي اصول و قواعد تربيتي اين است كه درجات بالا و متوسط و پايين در بين صحابه پيامبر گرد آيند. اين اصل را قران و حديث و تاريخ نيز شهادت مي‏دهد.

و اما دسته جات صحابه در قرآن:

1- پيشگامان نخست: و السابقون الاولون من المهاجرين و الانصار و الذين اتبعوهم رضي اللَّه عنهم و رضوا عنه... (توبه: 100)

2- بيعت كنندگان زير درخت: لقد رضي اللَّه عن المؤمنين اذيبا يعونك تحت الشجره فعلم ما في قلوبكم فانزل السكينه عليهم و أثابهم فتحاً قربياً (فتح:18)

3- تنگدستان مهاجر: للفقراء المهاجرين الذين اخرجوا من ديارهم و اموالهم يبتغون فضلاً من اللَّه و رضواناً و ينصرون اللَّه و رسوله... (حشر: 8)

4- اصحاب فتح: «محمد رسول اللَّه و الذين معه اشداء علي الكفار رحماء بينهم...»(186) (فتح: 29)

5- منافقان شناخته شده: اذا جاءك المنافقون قالوا نشهد انّك لرسول اللَّه يعلم انّك لرسوله... (منافقون: 1)

6- منافقان پنهان: و ممن حولكم من الاعراب منافقون و من أهل المدينة مردوا علي النفاق لاتعلمهم نحن نعلمهم...(187) (توبه: 47)

7- بيماردلان: «و اذ يقول المنافقون و الذين في قلوبهم مرض ما وعدنا اللَّه و رسوله الا غروراً» (احزاب :11)

8- جاسوسان: «...و فيكم سماعون لهم و اللَّه عليم بالظالمين» (توبه: 47)

9- فاسقان: «يا ايها الذين امنوا ان جائكم فاسق بنباء فتبينوا...» (حجرات:6)

10- در آميزنندگان نيك و بد: «و آخرون اعترفوا بذنوبهم خلطوا عملا و صالحاً و آخر سيئاً...» (توبه: 102)

11- سست ايمانان: «...و طائفة قدأهمتهم أنفسهم يظنون باللَّه غير الحق ظن الجاهلية يقولون هل لنا من الامر شي‏ءُ...»(188)

12- اسلام آورندگان غير مؤمن: «قالت الاعراب امنا قل لم تومنوا ولكن قولوا أسلمنا و لما يدخل الايمان في قلوبكم» (آل عمران: 154)

13- مؤلفة قلوبهم: «انما الصدقات للفقراء و المساكين و العالمين عليهم والمؤلفة قلوبهم...»(189) (توبه: 60)

14- فراريان از دشمن: «يا ايها الذين امنوا اذا لقيتم الذين كفروا زحفاً فلا تولوهم الادبار و من يولهم يومئذ ديره الا متحرفاً لتقال او متحيراً الي فقد باء بغضب من اللَّه...»(190) (انفال: 15 و 16)

و در سنت نيز احاديث زيادي را برمي‏خوريم كه خبر از ارتداد جمعي از صحابه را مي‏دهد.

- يرد علي يوم القيامة رهط من أصحابي فيحلوؤن عن الحوض فاقول: يارب أصحابي فيقول: انه لاعلم لك بما أحدثوا بعدك انهم ارتدوا علي أدبارهم القهقري(191) و در پايان يكي از اين احاديث اين عبارت افزوده شده است: «فلا أراه يخلص منهم الا همل النعم» كه كنايه از آن است تنها معدودي از آن گروه يا دشه خالصي يابند.

باري و مطالعه همه جانبه حوادث پس از رحلت پيامبرصلي الله عليه وآله خبر از كج روي و زشت كارهاي گروهي از صحابه را مي‏دهد. آن‏گونه رفتاري كه هيچ توجيه پسنديده‏اي را نتوان براي آن يافت.

خلاصه بحث آن كه با اعتراف به كرامت و بزرگواري جمع كثيري از صحابه پيامبر كه در شنيدن پيام حق پيشي گرفته و نيكو همنشيني با رسول خدا گزيدند و در راه ياري او به سختي آزموده شدند و براي اعلاء دين خدا سختي و غربت دوري از وطن و رنج جهاد و طعم گرسنگي و بيچارگي را چشيدند و از هيچ كوششي براي فراگرفتن سخن حق و توحيد و عدالت و ترويج آن دري نورزيدند و با اظهار خضوع و ادب در پيشگاه اين نيكان و ملزم يافتن خود در تاسي به سيره آن اسلاف صالح باز نمي‏توان، ديدگان خود را در برابر حقايق فروبسته و عيوب و زشتي‏ها و كجروي‏هاي بخشي ديگر از آنان را در حيات و رحيل پيامبرصلي الله عليه وآله ناديه انگاريم.(192)

مخالفتهاي برخي صحابه

مواردي از مخالفت‏ها و سرپيچي‏هاي برخي صحابه پيامبر(ص) را از فرامين ايشان در زمان حيات آن بزرگوار ذكر نماييد.

مسلمانان حقيقي در برابر تمامي فرامين خدا و رسولش تسليم بوده و سر مويي مخالفت نمي‏كند. آياتي چند از قرآن كريم به اين فرمان تصريح مي‏كند:

يا أيّها الّذين آمنوا بين يدي اللَّه و رسوله واتّقواللَّه (حجرات: 1)

فلا و ربِّك لايؤمنون حتي يحكموك فيما شجربينهم ثّم لايكون في قلوبهم حرجاً مما قضيت و يسلموا تسليماً (نساء: 65)

ولي با نظر در تاريخ حيات پيامبرصلي الله عليه وآله به اين واقعيت پي مي‏بريم كه نه تنها منافقان و بلكه گروهي از مهاجر و انصار در مسايلي چند با پيامبرصلي الله عليه وآله به مخالفت برخاستند. كه ذكر نمونه هايي از ان خالي از فايده نيست.

1- پس از آنكه قرار صلح در حيبيه ميان پيامبر و مشركن بر اساس شرايط خاصي بسته شد. عمر را عصبيتش وا داشت كه به حال اعتراض نزد ابوبكر آمده و خشمگينانه بپرسد: يا أبوبكر برسول اللَّه و او گويد: بلي ديگر بار پرسيد: «اولسنا بالمسلمين»(193) پاسخ گويد: بلي سپس پرسيد: «أوليسوا بالمشركين؟» جواب گويد: چنين است. و دست آخر عمر گويد: «فعلام نعطي الدنية في ديننا؟»

2- به هنگام تقسيم غنائم حنين دوالخويصره تميمي معترضانه به پيامبر گفت: اي محمد! به عدالت رفتار نما تو عادلانه توزيع نمي‏كني پيامبر فرمود: اگر من عدالت نورزم پس چه كسي عدالت ورزد؟(194)

3- براء بن عازب گويد: پيامبرصلي الله عليه وآله و اصحابش احرام حج بسته و از مدينه بيرون شدند و چون به مكه وارد شديم فرمود: حجتان را عمره قرار دهيد مردم گفتند: اي رسول خدا ما براي حج محرم گشتيم چگونه آن را عمره مي‏گرداني؟ فرمود: «بنگريد آنچه را فرمانتان دهم انجام دهيد» ولي آن گروه همچنان به اعتراض خود ادامه دادند تا آنجا كه حضرت خشمگين شده و آنان جدا گشت و سپس بر عايشه وارد شد و از خشم را در سيماي پيامبرصلي الله عليه وآله نگريسته و پرسيد: «چه كسي تو را به خشم آورد كه خدا او رابه خشم آورد؟» حضرت پاسخ داد: «چگونه خشم نياورن در حالي كه من فرمان مي‏دهم ولي پيروي نمي‏شوم».(195)

4- ابن عباس روايت مي‏كند: آنگاه كه بيماري پيامبرصلي الله عليه وآله شدت گرفت فرمود: «برايم نامه‏اي آوريد كه برايتان چيزي بنويسم كه ديگر گمراه نشويد.» عمر گفت: «بر پيامبر درد چيره شده و كتاب خدا بس است ما را.» پس آن جمع حاضر اختلاف ورزيده و سر و صدا بالا كرفت تا اين كه پيامبر فرمود: «برخيزيد و برويد و سزوار نيست نزد من بگومگو كنيد.» ابن عباس گويد: مصيبتي بالاتر از اين نبود كه مانع نوشتن پيام رسول خدا شدند.»(196)

5- پيامبرصلي الله عليه وآله در اواخر عمر شريفش بنابر مصالحي سپاهي را مركب از مهاجر و انصار تشكيل داده و فرماندهي آن را به جواني به نام اسامه بن زيد سپرده و امر به گسيل آن نمود. در اين بين كارشكني‏هايي بر سر عزيمت اين سپاه صورت گرفت و حرفهايي رد و بدل شد و بعضي كفتند اين جوان را به فرماندهي پيش كسوتان مهاجر قرار مي‏دهد. پيامبر به سختي خشمگين شد در حالي كه بر عصا تكيه زده بود به مسجد رفته و بر منبر فرمود: «چيست سخن برخي از شما درباره اين كه اسامه را فرمانه گرداندم به تحقيق كه در گذشته نيز درباره فرماندهي پدرش خرده گرفتيد در حالي كه خدا سوگند او شايسته آن بود و فرزندش نيز پس از او شايسته فرماندهي است.»(197)

اجتهادات شخصي خلفا

چند مورد از اجتهادات شخصي خلفا كه نيجه آن مخالفت با نصوص صريح شريعت بود را بيان كنيد.

احكام و شرايع آسماني از سوي پروردگار جنبه توفيقي داشته و خداوند براي احدي از بندگانش حتي پيامبران مستقلاً حق تشريع قرار نداده است زيرا اساساً انسان موجودي است كه به پنهان و آشكار مصالح و مفاسد خود احاطه نداشته و احاطه مطلق از آن مدبر عالم است و بدين جهت حق قانونگذازي در انحصار او مي‏باشد. اين سخم لااقل در اجزاء عمده‏اي از شريعت همچون عباديات و فرائض و حدود و ديات هرگز ترديدناپذير نيست. در بسياري از آيات قرآني دخالت در امر تشريع به سختي مورد عتاب قرار گرفته و از آن به عنوان سخن بدون علم(198) پيروي از گمان،(199) تقول بست بر خداوند(200) و افترا بر خداوند(201) نام برده شده است.

با وجود اين پس از رحلت پروردگار و در دوران خلفا اجتهادات، خود رايي‏ها و سليقه ورزي هاس شخصي رخ نموده و رفته رفته نصوص شرعي و احكام ثابت الهي دستخوش تغيير گرديد. ذيلاً امثله‏اي از اين اجتهادات را ذكر مي‏كنيم.

1- تصرف در اذان: مالك بن انس در موطّاء خود آورده: مؤذن بامدادان نزد عمر بن خطاب آمد كه او را براي نماز صبح ندا دهد ولي او را خواب يافت پس صدا زد: نماز بهتر از خواب است عمر را از اين گفته خوش آمده و فرمان داد كه آن را در اذان صبح قرار دهند.(202) و به اين ترتيب بر حسب دستور خليفه دوم عبارتي بر اذان صبح افزوده مي‏شود همچنان كه وي در جاي ديگر براي آنكه انگيزه مردم در شتافتن به جبهه‏هاي جنگ ضعيف نشود فرمان مي‏دهد عبارت حي علي خير العمل از متن اذان حذف شود.

2- متعه حج از جمله احكامي است كه هم در قرآن بدان تصريح شده و هم پيامبر در جريان حجةالاوداع مردم بدان فرمان داد. آن حضرت از ايشان خواست كه پس از طواف و سعي در تقصير نموده و محل شوند تا اين كه ديگر با در يكي از روزهاي دهه اول ذي الحجه برا يحج تمتع بندند و در اين فاصله مادامي كه هستند انجام تمامي تروك احرام از جمله خلوت و آميزش با زنان بر آنان مباح باشد. همانجا اعتراضي شكل گرفت و گروهي را شنيدن اين فرمان گران آمد ولي پيامبر در طرح فرمان خود صريح و قاطع بود. فردي از صحابه پرسيد: آيا اين جدايي عمره از حج تنها براي امسال است يا هميشه و حضرت در حالي كه انگشتان خويش را در هم فرومي برد فرمود:«براي هميشه عمره زا در حج داخل كرم براي هميشه(203)» چون نوبت به به خلافت عمر رسيد وي از اين كار نهي نموده و مي‏گفت: «مي‏دانستم كه پيامبر صحابه ايشان چنين مي‏كردند ولي خوش ندارم كه در زير اين درختان با زنان خود در آميزند و آنگاه در حالي كه آب غسل از سرهاشان مي‏چكد حج گذارند.»(204) و سرانجام در مدار زمان سنت خليفه دوم در برابر سنت پيامبر قدبرافراشته و عاميان پيروي از آن را بر خود فرض كرده و پيشوايان مذاهب براساس ان فتوي مي‏دهند.

مالك بن انس از سعد وقاص بن قيس روايت كند سالي معاويه حج گزارد و آن دو از عمره تمتع سخن مي‏گفتند ضحاك بن قيس گفت: اين را كسي انجام دهد كه به فرمان خدا جهل ورزد/ سعد به او پاسخ داد بد حرفي را گفتي اي برادر ضحاك كفت: هر آينه عمر از ان نهي كرد سعد پاسخ داد: آن پيامبر انجام مي‏داد و ما هم همراه او انجام مي‏داديم.(205)

3- متعه زنان از جمله احكام زمان پيامبر بود كه در زمان خلافت عمر با نهي و تحريم وي از گردونه مباحاث شريعه خارج گشت و با استناد به همين تحريم از ان زمان تاكنون احدي از مفتيان مذاهب فتوي به حليت ان نداده است.(206)

4- نماز تراويح: رواي گويد: شبي را با عمر به مسجد آمدم در آنجا مردم پراكنده گشته و برخي براي نماز خود مي‏خواندند و برخي براي گروهي ديگر عمر گفت: «به نظر من اگر اينان را بر يك قاري گرد آوريم بهتر بود» سپس عزم را نموده و آنان را به امامت ابي ابن كعب گرد آورد. شبي ديگر همراه او به مسجد آمديم و مردم نماز را به قاري خود مي‏گزاردند عمر گفت: نيكو بدعتي است دين.(207)

اين بدعت در حالي اورده شد كه قبلاً صاحب شريعت در زمان خود از به جماعت گزاردن نوافل شامگاهي رمضان نهي كرده است.

5- قطع سهم ذوي القربي از خمس و سهام مؤلفة قلوبهم از زكات، نافذ دانستم طلاق سه گانه در يك مجلس، افزودن اذان روز جمعه و دهها مورد ديگري از اجتهادات خلفا در برابر نصوص شرعي است.(208)

نقد عبارت ابن حزم

* «لاخلاف من احد من الامة في ان عبدالرحمن بن ملحم لم يقتل علياً رضي اللَّه عنه الامنأولا مجتهداً مقتدراً علي أنّه صواب» (الفصل 4/261)

«قطعنا أنَّ معاوية رضي اللَّه عنه و من معه مخطئون مجتهدون مأجورون اجراً واحداً»

«انما اجتهوا في مسائل دماء كالتي اجتهد فيها المفتون و في المفتين من يري قتل الساره فيهم من يري قتل الحر بالعبد و منهم من لايراه و منهم من يري مؤمن بالكافر و منهم من لايراه فاي فرق بين هذه الاجتهادات و اجتهاد معاويه و عمر و غيرهما» (الفصل 4/160)

«عمار رضي اللَّه عنه قتله الوالغادية، فأبوالغاية رضي اللَّه عنه متاول مجتهد مخطي فيه باغ عليه مأجور أجراً واحداً و ليس هذا كقتلة عثمان رضي اللَّه عنه لانهم لامجال للاجتهاد في قتله لانه لم يقتل احداً و لاحارب و لاقاتل و لادافع و لازنا بعد احصان و لاارتد فيسوغ المحاربة تأويل بل هم فساق محاربون سافكون دماً حراماً عمداً بلاتأويل علي سبيل الظلم والعدوان فهم فساق ملعون» (الفصل 4/161)

تاويل در لغت به معني تفسير و نعبير رويا و بازگرداندن شي به غايتي كه مراد باشد و اجتهاد اصطلاحاً به كاربستن همه توان براي دستيابي به احكام شرعي و كلي و يا وظايف شخصي جزيي مي‏باشد. لازم است تلاش مجتهد براي دستيابي به وظابف براساس ادله شرع و منابع حكم و روشهاي مشروع اجتهاد انجام گيرد و نتوان هر كوششي را كه از سر جهل به منابع و طرق و يا برخاسته از هوا و هوس باشد. اجتهاد ناميد. با وجود اين به گفته علامه سيد مرتضي عسكري در عرف مكتب خلفا تمام كوشش هايي كه براي تغيير در احكام و نصوص شرعي و آوردن احكام مناقض كتاب و سنت صورت گرفته اجتهاد ناميده شده است.(209)

همچنان كه دو واژه تاويل و اجتهاد دستاويزي گشته است جهت پوشش نهادن بر اقدامات تبهكاري كه جمعي از وابستگان دستگاههاي خلافت بدان دست مي‏يازيدند و امثال ابن حزم كه شديداً از اين عرف متاثر مي‏باشند دست به چنين قضاوت‏هاي ناصوابي زده و با خوش‏بيني توجيه‏ناپذير خود قاتل علي‏عليه السلام و عمار و محاربان و معارضان حكومت عدل را مجتهدان پاك نيت مي‏نامند در اينجا پيرامون اظهار نظرهاي ابن حزم ناگزير از بيان نكاتي چند هستيم:

1- شخصيت عظيم و محاسن بي‏بديل علي‏عليه السلام ميان صحابه و شخصيت‏هاي بزرگ اسلامي براي احدي از آحاد ملت پوشيده نيست حب او نشانه ايمان و بغض او علامت نفاق است. احاديث انبوهي از پيامبرصلي الله عليه وآله بر سر السنه و افواه صحابه است كه قاتل او «اشقي الاخرين» «أشقي الناس» و «أشقي هذه الامة» است.(210) با اين وجود چگونه جنايت هولناك قتل اين ابر مرد استثنايي تاريخ و مجسمه ايمان و فضيلت اجتهاد ناميده مي‏شود و كدامين اجتهادي منجر به وجوب قتل امام و خليفه مفترض الطاعة مي‏شود و آن را مهر نكاح دختر خارجي مسلك كه به او دل داده است قرار مي‏دهد؟(211) و اين كدامين امتي است كه ابن حزم مدعي آن است كه اجماع نموده است بر اين كه ابن ملجم در جنايت شينع خود مجتهد و متاول بوده و آن را صواب ديده كه بدان دست يازيده است و اگر از سر كمال بي‏انصافي هيچ بدبيني به ابن ملجم نداشته و او را فقط انسان نادان و احمقي بدانيم كه تصور كرده است قتل امير المومنين‏عليه السلام وظيفه او است، با آيا مي‏توان هر اقدامي كه از سر جهل و حماقت را اجتهاد ناميد مگر آن كه الفاظ از معاني حقيقي خود خارج دشه و تفسير و دگرگوني يافته باشند و در اين صورت اجتهاد در قتل همه پيامبران و جانشينان و مصلحان هم‏روا و توجيه‏پذير است.

2- يكي از جنايات عظيمي كه در تحليل تاريخ توسط پژوهشگران متاثر از عرف خلفا و فرهنگ كاخ نشيني اموي انجام شده است ان است كه امثال معاويه بن ابي سفيان و همدستان او صحابي شريف و دلسوز و ارزنده خوانده شوند. معاويه آن است كه از روز نخست تمام رفتار خود را براساس فريب و تزوير و دروغ بنا نهاده و اين ورشكسته يوم‏الفتح در صدد بود به هر طريقي حيثيت جاهلي از دست رفته خود را اعاده كند او كسي است كه بدون عذرمقبولي از بيعت با امام مسلمين خودداري ورزيد بلكه عليه خروج و به محاربه برخاست. او در صفين علي‏عليه السلام يعني سخصيتي كه به شهادت دهها تصريح روشن پيامبرصلي الله عليه وآله استوانه حقيقت اسلام است و همچنين صد تن از اصحابه بدر به جنگ برخاست.

وي كسي است كه با براه انداختن جنگ خونيني وحدت مسلمين را متلاشي و موجوديت اسلامي را ويران و خود مسلمانان را مباح نمود. او كسي است كه كارگزاران خود امثال ارطاة و ضحاك بن قيس و ديگران را روانه شهرها و سرزمين‏هاي دوردست و حاشيه‏اي عراق و حجاز نموده و جناياتي را مرتكب مي‏شد كه ذكر آنها شرم‏آوراست.

و او همان است كه نظام خلافت اسلام را از اساس دمكراتيك و مردمي آن به نظام سلطنتي و پادشاهي كاخ‏نشيني تبديل كرد و بدعتي ننگين را در تاريخ جاي گذارد.

او كسي است كه فرمان داد در عراق و شام در پهنه آفاق بر فراز منابر و صبح و شام علي‏عليه السلام را دشنام گويند و بدين ترتيب رفتاري را كه به صريح قرآن به كافران روا نيست به پاك‏ترين و شريف‏ترين انسانهاي عالم رواشمرد.(212)

او به كارگزاران خود بخشنامه كرده بود كه هر كه در فضيلت علي و خاندانش حديثي روايت كند خونش مباح باشد و دستور داده بود كه در فضائل و مناقب عثمان و خلفاي ديگر دست به جعل احاديث دروغين بزنند و هر كه در اين راه بكوشد را مشمول پاداش‏هاي ويژه گردانند.(213)

او كسي است كه در راه نشر عداوت خاندان پيامبر كه مقام طهارت يكي از فضائل آنان است از هيچ كوششي دريغ نورزيد تا اين كه صحابه بزرگواري همچون حجر بن عدي و عمرو بن حمق خزاعي را به جرم دوستي با علي دستگير و به طرز فجيعي به شهادت رسانيد.

او در آغازگري جنگ و در داوري پايان آن در فرمانروايي شام در صلح با حسن بن علي‏عليه السلام و در زير پانهادن پيمان نامه صلح در فراهم آوردن زمنيه سلطنت براي فرزند شوم و نابكار خود و در همه جا بنا را بر فريب‏كاري و اضلال مردم نهاده بود. حال با اين كارنامه ننگين و سياه چگونه مي‏توان باز خوش بين بود و انبوه رفتار جنايت‏آميز او را در پوشش اجتهاد توجيه نمود.

3- عمار ياسر از صحابه عظيم القدر پيامبرصلي الله عليه وآله است مناقب وي انبوه و كم نظير است.

پيامبرصلي الله عليه وآله در حق عماي مي‏فرمود: «آنگاه كه مردم اختلاف كنند فرزند سميه با حق است».(214)

و مي‏فرمود: «تو را گروه سركش ستمگر خواهد كشت».(215)

و مي‏فرمود: «هر آنكه عمار را دشمن بدارد خدا را دشمن داشته و هر آنكه به او كينه ورزد به خدا كينه ورزيده است».(216) و او قاتل را در آتش مي‏ديد.(217) با وجود اين چه مجالي باقي مي‏ماند قاتل اين انسان بزرگ مجتهت و متاول بوده و بر اين كار خود ماجور هم باشد و مگر نه اين است كه دشمني با عمار يعني دشمني با خدا و جنگيدن با او يعني ياري نمودن باطل و آيا در ياري باطل و دشمني با خداوند هم مي‏توان اجتهاد ورزيد؟ ابولاغاديه قاتل عمار از مجهولان دوران و انسانهاي بي‏مقدار روزگار است از او روايتي نقل نشده است مگر «دمائكم و اموالكم حارم» و «لاترجعوا بعدي كفارا يضرب بعضكم رقاب بعض» و شگفت از او اين كه سخن پيامبر را شنيده و عمار را مي‏كشد.(218)

4- چرا ابن حزم نسبت به قاتلان عثمان مجالي براي اجتهادشان باقي نمي‏گذارد؟ در حالي كه بيشترين چيزي را كه مي‏توان در حقشان گفت آن است كه آنان اجتهاد در برابر نص انجام داده و به خاطر اعتراضي كه نسبت به سوء رفتار و تصرفات خليفه و وابستگانش داشتند او را مستخق كيفر مرگ يافته و به قتل رسانيدند.(219) اگر ابن حزم دائره اجتهاد را آنقدر وسيع نموده كه مخالفتهاي بي‏شمار با نصوص و دستورات نبوي را اجتهاد مي‏نامد بايد قضيه قتل عثمان را هم به عنوان يكي از مصاديق همين اجتهاد به شمار اورد.

5- خلاصه سخن آن كه فرق است آنجا كه مفتيان كوشش خود را براي تشخيص احكام و استنباط وظايف خالصانه به كار بسته و به عليت پوشيده مانده ادله بر برخي و يا برداشت‏هاي متفائت يافتن از ظاهر نصوص و يا اخذ به برخي از نصوص و ترك بعضي ديگر از نتيجه آراء و فتوايشان مختلف شود و در اين بين مصيبت آنان را دو اجر م مخطي آنان را يك اجر نصيب گردد و آنجايي كه محاربان با علي‏عليه السلام و عمار و امثال آنان از صدها آيه از كتاب خدا همچون آيه تطهير، مباهله و مودت و صدها نص ثابت نبوي روي گردانده و قتل آن نيكمردان را اراده كنند و از اين راه تقرب به خداوند را جستجو نمايند!!!

1) درباره شأن نزول آيه در غدير خم بنگريد به شواهد التنزيل حسكاني 1/249، الدار المنثور 2/298 و تاريخ ابن عساكر و ترجمه امام علي ح/452

2) مجمع الزوائد 9/162 تا 165

3) مسند احمد (1/118 و 119 و 4/281 و 368 و ابن ماجد 1/43 ح و 116 و البداية و النهايد 5/29)

4) مسند احمد (1/118 و 4/281 و 370 و 5/374 و مستدرك 3/109 و ابن ماجه باب فضل علي و شواهد التنزيل 1/255 و البداية و النهايه 5/29 و 21)

5) شواهد التنزيل (1/201 ح 211 و 213 و البداية و النهايه 5/214)

6) مسند احمد (4/281 و البداية و النهاية 5/21 و ابن ماجه باب فضائل علي و الرياض النضره 2/169)

7) الجامع الصحيح ترمذي 2/298

8) الاستيعاب 2/373

9) الصواعق المحرقه ص 25

10) تهذيب التهذيب 7/339

11) فتح الباري 7/61

12) جهت مزيد تفصيل بنگريد به ألغدير 1/14 تا 61

13) ذكر مستند حوادث پس از فوت پيامبر به بحث‏هاي بعدي موكول مي‏شود.

14) در اين‏باره طبري در تاريخ خود مذاكره‏اي را بين ابن عباس و خليفه دوم نقل مي‏كند كه در آنجا خليفه اعتراف نمود كه دليل اعتراض ما از شما آن بود كه قريش را خوش نمي‏آمد نبوت و خلافت هر دو در بني هاشم گرد آيد و به اين جهت به مردم ببالند. (انَّ قريشاً كرهت ان تجتمع فيكم النبّوه و الخلافة فتجحفون علي النّاس) (طبري 5/30 - 32)

15) بنگريد به صحيح بخاري - باب جوائز الوفد از كتاب الجهاد و السّير و طبقات ابن سعد و شرح نهج به نقل از جواهري در سقيفه)

16) ذكر مستند حوادث پس از وفات پيامبر به بحث‏هاي بعدي موكول مي‏شود.

17) در اين باره طبري در تاريخ خود مذاركره‏اي را بين ابن عباس و خليفه دوم نقل مي‏كند كه در آنجا خليفه اعتراف نمود كه دليل اعراض ما از شما آن بوده كه قريش را خوش نمي‏آمد نبوت و خلافت هر دو در بني‏هاشم گرد آيد و به اين جهت به مردم ببالندانَّ قريشاً كرهت ان تجتمع فيكم النبّوه و الخلافة فتحجفون علي النّاس) (طبري 5/30 32-)

18) بنگريد به صحيح بخاري - باب الجوائز الوفد از كتاب الجهاد و السّير و طبقات ابن سعد و شرح نهج به نقل از جوهري در سقيفه

19) شرح افزون مطالب فوق را «الاصول العامة للفقه المقارن 149 - 151 و الميزان 16/310 - 313» ذيل آيه تطهير بيابيد.

20) تفسير كبير 10/144

21) تفسير كبير 10/144

22) تفسير كبير 10/144

23) شرح مطالب فوق را در الاصول للفقه المقارن 159/163 بيابيد.

24) صحاح الجوهري 3/156

25) نقل از هوية التشيع - الوائلي /12

26) الملل و النل 1/107

27) مقالات الاسلاميين 1/65

28) الفرق و المقالات نوبختي‏

29) مانزد پيامبر بوديم كه علي پيش آمد پيامبر فرمود: سوگند به آنكه جانم در دست او است اين فرد و شيعيانش رستگاران روز قيامتند و در اين هنگام وحي آمد كه آناني كه ايمان آورده و عمل نيكو پيشه كنند همانا بهترين خلائقند. (الدر المنثور6/589)

30) آنگاه كه آيه (سوره بينه) نازل گشت پيامبر به علي فرمود: مقصود آيه تو و شيعه تو است كه در روز قيامت خشنود و پسنديده خواهيد بود. (همان مأخذ)

31) الصواعق المحرقه‏161

32) اي علي، هر آينه تو و شيعه‏ات خشنود و پسنديده بر خدا وارد خواهيد شد و خشمگين و سرافكنده (نهايه 4/106 ماده قمح)

33) تاريخ طبري 2/217 كامل بن اثير 2/62 تاريخ ابوالفداء 1/116 سيره حلبيه 1/286 مسند احمد1/111

34) بخاري باب غزوه تبوك 3/58 مسلم باب فضائل علي 2/323 خصائص نسائي 4 و 14 و 18 ابن ماجه 1/28 باب فضائل اصحاب النبي و ساير منابع.

35) بنگريد به آياتي كه جايگاه هرون نسبت به موسي را بيان مي‏كند و اجعل لي وزيراً من أهلي... أخلفني في قومي...

36) خصائص نسائي 19 و 23 و 24 مسند احمد 4/438 مستدرك حاكم 3/111 كنز العمال 11/599 شرح ترمذي 13/165 باب منافب علي

37) زيرا ساير معاني همچون محبت و نصرت هميشه براي علي‏عليه السلام ثابت است و اختصاصي به پس از پيامبر ندارد.

38) كنزل العمال، كتاب الفضائل 11/610 و معجم الكبير طبراني 6/241.

39) تاريخ ابن عساكر3/5

40) صفين نصر بن مزاحم 29 چاپ قاهره‏

41) واعجباً أتكون الخلافة بالصحابة و لاتكون بالصحابة و القرابة (نهج‏البلاغه حكمت: 185)

42) فان كنت بالشوري ملكت امورهم‏

فكيف بهذا و المشيرون غيّب‏

و ان كنت باقربي حجت خصيمهم‏

فغيرك أولي بالنبي و أقرب‏

43) انّ الائمه من قريش غرسوا في هذا البطم من هاشم لاتصلح علي سواهم و لاتصلح الولاة من غيرهم (نهج‏البلاغه ج/144)

44) فواللَّه ما زلت مدفوعاً عن حقّي مستأثراً عليّ منذ قبض ا+ نبيّه حتي يأمّ الناس هذا(خ/6)

45) اللهم اني استعينك علي قريش و من أعانهم فانهم قطعوا رحمي و صغّروا عظيم منزلتي و أجمعوا علي منا زعتي أمراً هولي (خ /172)

46) بنگريد به خطبه 3 نهج‏البلاغه‏

47) مسند احمد 6/219 طبقات ابن سعد 2/276 تاريخ ابن كثير 5/243 ابن ماجه ح /1627 انساب الاشراف 1/567 و غيره.

48) طبقات 2/269 كنز العمال 4/54

49) بخاري كتاب الحدود باب رجم الحبلي طبري ذكر حوادث سنه 11، 2/325

50) شرح ابن ابي الحديد 2/25

51) تاريخ طبري 3/28 و ابن اثير 2/325

52) العقد الفريد 4/260 و الموفقيات 58

53) طبري 3/23 ابن هشام 4/34 و تاريخ الخلفاء 69

54) سيره ابن هشام 4/343

55) موفقيات 583

56) مسنداحمد 1/55 تاريخ الخلفاء 67

57) الامامة و السياسة 1/14

58) شيري را بدوش كه بخشي از آن مال تو است امروز بر خلافت ابوبكر اصرار نمي‏ورزي مگر آن كه فردا تا را برگزيند.(انساب الاشراف 1/587)

59) طبري 3/202 الامامة و السياسة 1/18 لسان الميران 4/189 تاريخ ذهبي 2/388

60) العقد الفريد 4/260 انساب الاشراف 1/586 و ابوالفداء 1/156

61) شرح نهج‏البلاغه 2/50

62) طبري 3/202 العقد الفريد 4/260 الامامة و السياسة 1/14 الاستيعاب 2/599 انساب الاشراف 1/586 و اسدالغابه 3/222

63) طبقات 3/617 انساب الاشراف 1/589 و عقد الفريد 4/260

64) بيعت ابوبكر غافلگيرانه و بدون تدبر كافي بود خداوند شرش را مصون داشت (بخاري - كتاب الحدود - باب رجم الحبلي - انساب الاشراف 5/15)

65) ترمذي 5 باب مناقب علي‏

66) ابن العربي شرح سنن ترمذي 13/229 امام الحرمين الارشاد في الكلام 424 ماوردي احكام السلطانيه 7-11 تفسير قربطي 1/296

67) تفضيل بيشتر مباحث اين بخش را در معالم المدرستين 1/150 - 178 و الملل والنحل سبحاني 6/183 بيابيد.

68) بخاري كتاب الاحكام - باب الاستخلاف 1/2109 - مسلم 6/3

69) مسند احمد 5/96 - 108

70) مستدرك الصحيحين 3/617

71) مستدرك الصحيحين 3/617

72) مسند احمد 1/398 4067

73) بنگريد به الاصول للفقه المقارن 178 - 180

74) شرح سنن ترمذي 9/68 - 69

75) شرح نووي بر مسلم 12/201

76) تاريخ الخلفاء 12

77) فتح الباري 13/182

78) مجلة الاسلاميه العدد الثالث فوريه 1969

79) در آينده بحث‏هاي مستقل و مبسوطي از اين حديث به ميان خواهد آمد.

80) مستدرك الصحيحين 3/151

81) الارعون حديثاً نبهاني /216 از طبراني در ألاوسط

82) مستدرك الصحيحين 3/149

83) تحقيق آن است كه ابوطفيل خود صحابي است و گفته‏اند: روزگار درازي را عمر نمود و آخرين صحابه پيامبر بود كه در سال 120 هجري چشم از جهان فروبست وي حديث ثقلين را به روايت ديگر صحابيان نقل كرده است.

84) روزي پيامبر در آبگاهي كه خم ناميده مي‏شد در بين راه مكه و مدينه به سخن ايستاد پس خدا را حمد و ثنا گفته، اندرز داده و سپس فرمود: «اي مردم من نيز بشري هستم كه نزديك است سروش پروردگار مرا برسد و من دعوت او را پاسخ گويم. هان! من در بين شما دو گوهر نفيس به يادگار مي‏گذارم. نخستين آنها كتاب خدااست كه در آن هدايت و نور است پس كتاب خدا را برگرفته و بدان چنگ زنيد و بدين گونه به قرآن فراخوانده و ترغيب نمود سپس فرمود: و اهل بيتم خدا را ياد آورتان مي‏شوم درباره اهل بيتم (3 بار) (صحيح مسلم، كتاب فضائل، باب فضائل علي)

85) من در بين شما چيزي را به يادگار مي‏نهم كه اگر بدان چنگ زنيد ديگر پس از من گمراه نشويد يكي از آن دو بزرگتر از ديگري است كتاب خدا كه ريسمان پيوسته‏اي از آسمان به زمين و عترتم يعني اهل بيتم و اين دو از هم جدا نشوند تا در حوض بر من وارد شوند. هان! بنگريد كه چگونه جانشيناني براي من در بين آن دو هستيد.(صحيح ترمذي 5/329)

86) آن‏گاه كه پيامبر خدا از حجةالوداع بازمي‏گشت در غديرخم فرود آمد و فرمان داد سايبانها را برافراشتند سپس فرمود «گويي كه من فراخوانده شده و من نيز پاسخ گفته‏ام و هر آينه در بين شما دو گوهر نفيس به يادگار نهادم كه يكي از آن دو از ديگري بزرگتر است كتاب خدا و عترتم يعني اهل بيتم بنگريد چگونه جانشيناني براي من در بين آن دو مي‏باشيد و به درستي كه آن دو هرگز از يكديگر جدا نشوند تا اين كه در حوض بر من وارد شوند... راوي (ابوطفيل) گويد از زيد پرسيدم آيا تو خود اين سخنان را شنيدي؟ پاسخ داد: به درستي كه هيچ‏كس در ان سايبان‏ها نبود مگر آن كه به چشم خود ديده و به دو گوش خود شنيد». (خصائص نسائي /21)

87) الصواعق المحرقه /149

88) شرح المقاصد5/303

89) الصّواق المحرقه /148

90) همان /149

91) كنزالعمال 5/41

92) الصواعق المحرقه /24

93) شرح گفتار فوق را در خلاصه عقبات الانوار 2/57 - 87 بيابيد.

94) عبارت حديث عايشه اين است: «خرج رسول اللَّه غداة و عليه مرط مرجل من شعرا سود فجاءالحسن بن علي فؤدخله ثم جاءالحسين فدخل معه ثم جاءت علي فأدخله ثم قال: انما يريد اللَّه...» (مسلم، باب فضايل اهل البيت النبي، مستدرك حاكم 3/147 و بيهقي 7/149)

95) عبارت حديث ام سلمه اين است: «ان النبي جلّل علي الحسن و الحسين و عليّ و فاطمه كساء ثم قال: اللهم هؤلاء اهل بيتي و خاصّتي أذهب عنهم الرجس و طهرهم تطهيرا فعالت ام سلمه و انا معهم يا رسول ا... قال: انك الي خير (ترمذي 5/328 مسند احمد 6/292 بيهقي 2/150 مستدرك 2/416 و اسدالغابه 5/521)

96) روايات ابوسعيد را در تاريخ بغداد 10/287 و تفسير الدرالمنثور و طبري بيابيد.

97) روايت سعد را در خصائص 9 و 4 بيابيد.

98) روايت انس را در ترمذي شرح ابن عربي 13/248 بيابيد.

99) روايت ابن عباس را در مسند احمد 1/330 و خصائص /11 بيابيد.

100) روايت عمر بن ابي سلمه را در ترمذي 5/328 بيابيد.

101) روايت عبدالله بن جعفر را در مستدرك حاكم 3/147 بيابيد.

102) ابن عباس مي‏گويد 9 ماه پيامبر چنين كرد (الدرالمنثور تفسير آيه و أمر اهلك بالصلاة)

103) انس گويد 6 ماه(تفسير آيه در سيوطي و طبري)

104) الدارالمنثور ذيل آيه تطهير

105) ابوحمراء گويد: 8 ماه (استيعاب 2/598 و اسدالغابه 5/174)

106) ترمذي 5/328

107) وأيم الله ان المراة تكون مع الرجل العصر من الدهر ثم يطلقها فيرجع الي ابيها و قوم اهل بيته اصله و عصتبه الذين حرموا الصدقة بعده

108) صحيح مسلم، كتاب فضائل الصحابه: باب فضائل علي‏

109) تفسير طبري 25/16 و 17

110) الدارالمنثور ذيل آيه 13 شوراي

111) مستدرك حاكم 3/172

112) الصواعق المحرقه /11

113) ذخائر العقبي/25

114) اسدالغاب/367يان 5 حلية الاولياء 3/21 كشاف ذيل آيه 13 شوري‏

115) تني چند از صحابه هممچون ابن عباس، انس بن مالك، عمران بن حصين و ام سلمه از پيامبر روايت كرده‏اند كه به علي فرمود: «لايحبك لا مؤمن و لايبغضك الامنافق» (بنگريد به مسلم 1/61 و شرح ترمذي 13/177 و نسائي 2/271 و مسند احمد 1/84) و از ابن عباس و ابوسعيد و جابر روايت شده كه ما «در زمان رسول خدا منافقان را از روي بغض و كينه‏شان به علي مي‏شناختيم» (شرح ترمذي 3/167 حلية الاولياء 6/284 و تارخ بغداد3/153)

116) بخاري در تفسير سوره احزاب و مسلم در باب صلاة بر نبي گويند به هنگام نزول سريفه انّ اللّه و ملئكته يصلّون علي النبي (احزاب: 56) جمعي گفتند: «يا رسول الله السلام عليك فقد عرفناه فكيف الصلاة عليك قال: قولوا اللهم صل علي محمد و آل محمد» در ديگر روايات آمده است «من صلي صلاة لم‏يضل فيها علي و علي اهل بيتي لم تقبل منه» (بيهقي 2/379 و دارقطني /136) و ابن حجر در صواعق آيه احزاب را يازدهمين آيه نازل در حق اهل بيت شمرده است.

117) اي خاندان پيامبر خدا دوستي شما در قرآن واجب شده است اين ارجمندي شما را بس باشد كه هر كه در نماز خود بر شما درود نفرستد نمازش قبول نشود.

118) هيچ يك از اين امت با آل پيامبر مقايسه نشود آن كه ريزه خوار نعمت ايشان است چگونه همرديفشان گردد ايشانند اساس دين و ستونهاي يقين هر تند روي و كند روي سرانجام به ايشان بايد برسد. براي آنان است ويژگي حق و رهبري و در ميان ايشان است وصيت و وراثت‏

119) پيشوايان از قريشند و در نسل هاشم نهاده شده‏اند پيشوايي ديگران را نسزد و غير آنان پيشوايات شايسته نمي‏باشد

120) بنگريد اهل بيت پيامبرتان را با آنان هم سوئي گزينيد و در پي ايشان روان شويد كه شما را نه از راه هدايت بدر آورند نه به هلاكت بازگردانند. پس اگر آرام گرفتند آرام گيريد و اگر بپاخاستند بپاخيزيد برايشان پيشي نگيريد كه گمراه شويد و عقب نمانيد كه هلاك شويد.

121) آنان حيات دانش و مرگ ناداني‏اند بردباريشان را از دانششان و ظاهرشان از نهانشان و سكوتشان از كلام حكيمانشان خبر دهد نه با حق مخالفت ورزند و نه در آن ترديد كنند. ايشان پايه‏هاي اسلام و پناهگاه‏هاي ايمن هستند به وسيله آنان حق به جايگاه اصلي خويش باز گشته و باطل از مكان خود پاكسازي شده و زبانش از بن بريده شود. آنان در دين خرد ورزيدند از سر رعايت و خوش فهمي ونه شنيدن و بازگفتن چرا كه بازگويان بسيارند و حافظان علم اندكند.

122) نهج‏البلاغه خ /190 قاصعه‏

123) اني كنت اذا سألته أنبأني و اذا سكت ابتدؤني (طبقات ابن سعد - ترجمه امام علي)

124) كان لي علي رسول اللَّه مدخلان بالليل و مدخل النّهار (سنن نسائي 1/187)

125) واللّه ما نزلت ايه الا و قد علمت في ما نزلت و اين نزلت و علي من نزلت آنّ ربّي وهب لي قلباً عقولاً و لساناً طلقاً (طبقات / ترجمه امام علي)

126) لئيس كل أصحاب رسول اللَّه من كان يساله و يستفهمه حتي ان كانوا ليحبّون أن يجي‏ء الاعرابي و الطاري فيسأله حتي يسمعوا و كان لايمربي عن ذالك شيي‏ء الا سالته و حفطته (نهج‏البلاغه خ /210)

127) دعا رسول اللَّه علياً الطائف فانتجاه فقال الناس لقد طال نجواه مع البن عمه فقال رسول اللَّه ما انتجيته و لكنّ اللَّه انتجاه (ترمذي باب مناقب علي و تاريخ بغداد 7/402)

128) اذا ناجيتم الرسول فقدموا بين يدي نجويكم صدقة... (مجائله: 12)

129) علّمني رسول اللَّه الف باب من العلم و تشعب لي من كلّ باب الف باب (تفسير رازي ذيل آيه انّ اللَّه اصطفي كنزالعمال 6/392 و 405)

130) مستدرك حاكم 3/138 خصائص نسائي /40 و مسند احمد6/300

131) الجامع الصغير 1/415 الصواعق المحرقه /73 تهذيب التهذيب 6/320 مستدرك حاكم 3/126

132) كنز العمال 11/600 جامع الصغير 1/415 حديث مدينة العلم از جمله احاديث متواتري است كه بسياري از صاحبان صحاح و سنن و مسانيد آن را روايت كرده‏اند. علامه اميني در جلد ششم الغدير 143 تن از محدثان اهل سنت را نام مي‏برد كه به اخراج اين احاديث اهتمام نموده اند از جمله حاكم در مستدرك عبدالرزاق در مصنف، احمد بن حنبل در مناقب، ترمذي در صحيح ابن جرير در تهذيب الاثار طبراين در معجم الكبير، خطيب در تاريخ بغدا، ابن عبدالبر در استيعاب خطيب خوارزمي در مناقب ابن اثير در جامع الاصول جزري در اسدالاغابه سيوطي در جامع الصغير متقي هندي در كنز العمال اين عساكر در تاريخ دمشق و بسياري ديگر آن را ذكر و صحيح يا حسن شمرده‏اند.

133) كنزالعمال 11/614

134) مستدرك حاكم 3/122 به شرط شيخين‏

135) كنز العمال 11/605 جمع الجوامع سيوطي 6/398 استيعاب 3/1099 مجمع الزوائد 9/101 و 114 و سيره حلبيه 1/285

136) جامع الصغير سيوطي 2/177

137) استيعاب به هامش اصابه 3/38

138) لاابقاني اللّه لمضلةٍ ليس لها أبوحسن (انساب الاشراف/100)

139) لولاك لافتصحنا

140) لولا عليُّ لهلك عمر

141) و ما علمي و علم اصحاب محمدصلي الله عليه وآله في علم عليُّ الاكقطرةٍ في سبعه أبحر (بحار 89/105)

142) واللَّه لقد اعطي علي بن ابيطالب تسعة اعشار العلم و لقد شاركهم في العشر العاشر (استيعاب 3/1104)

143) آنّ القران انزل علي سبعة أحرف ما منها حرف الا و له ظهر و بطن و انّ عليّ بن ابيطالب عنده منه الظاهر و الباطن (اسد الغابه 4/22)

144) كان علي خير الناس و اعلهم بعد رسول اللَّه و لقد رأيته كان بحراً يسيل سيلاً (انساب الاشراف)

145) ما كان أحد من الناس يقول سلوني غير علي بن ابيطالب

146) شهدت علياً و هو يخطب و يقول سلوني فواللَّه لاتسألوني عن شي‏ء يكون الي يوم القيامة الا حدَّثتكم به وسلوني عم كتاب اللَّه و فواللَّه ما من ايةٍ الا و أنا أبليلٍ نزلت أم بنهارٍ أم في سهلٍ أم في جبلٍ (تفسير طبري 26/116 طبقات 2/338 فتح الباري 10/221)

147) عن احمد حنبل: ما جاء الاحد من اصحاب اللَّه من الفضائل ما جاء لعلي بين ابيطالب (مستدرك حاكم 3/107)

148) اسد الغابه 4/30 ترمذي 5/300 خصائص /5 مستدرك حاكم 3/130 ذهبي گويد از حاكم نيشابوري درباره حديث طير شوال شد پاسخ داد: «درست نيست و اگر درست مي‏بود هيچكس پس از پيامبر از علي(ع) افضل نبود» ولي سپس نظر حاكم عوض شد و اين حديث را در مستدرك مورد طعن و اعتراض جمعي از متعصبين تندرو واقع شد. «ذهبي گويد: ولي حديث طيري را طرق بسياري است كه من همه آنها را يك جا گرد آورده‏ام و مجموع اين طرق ايجاب مي‏كند كه آن را ريشه و اساسي باشد» (تذكرة الحفاظ ذهبي 1039 - 1045)

149) احاديث قريب المضاميني كه در عبارت «انَّ علياً مني و أنا منه» همگي مي‏باشند.

150) عن سعد بن ابي وقاض: «أمر معاويه بن ابي‏سفيان سعداً فقال: ما منعك أن تسبَّ ابالتراب فقال: اما ما ذكرت ثلاثاً، قالهن له رسول اللَّه(ص) فلن اسبته لان تكون لي واحدة منهنَّ أحبّ الي من حمر النعم سمعت رسول اللَّه(ص) يقول له و قد خلّفهفي بعض مغازيه فقال له عليُّ: يا رسول اللَّه خلفتني مع النساء و الصّبيان فقال رسول اللَّه(ص) أما ترضي أن تكوم منّي بمنزلة هارون من موسي الا أنّه لا نبوة بعدي و سمعته بقول يوم خبير لاعطين الراية وجلاً يحبّ اللَّه و رسوله قال: فتطاولنالها فقال: ادعوالي علياً فاتي به أرمد فبصق في قعينيه و دفع الراية اليه فتح اللَّه عليه و لما نزلت هذه الاية: قل تعالوا ندع النائنا دعا رسول اللَّه علياً و فاطمه و حسناً و حسيناً فقال اللهم هؤلاء اهلي» (مسلم - باب فضائل علي - ترمذي 2/300 خصائص 4 و مسند احمد 1/185)

151) تاريخ بغداد 14/321

152) صحيح ترمذي 5/297 و مستدرك حاكم 3/124

153) مجمع الزوائد 9/134 و الصواعق /174

154) والذي فلق الحبّة و برأ النسمه انّه لعهد النبي الامّي اليَّ أن يحبتني لا مؤمن و لا يبغضي لا منافق (مسلم - كتاب الايمان باب الدليل علي ان حبّ الانصار و عليّ من الايمان) ترمذي 5/299 سنن نسائي 2/271 خصائص /27 و سنن ابن ماجه 1/42)

155) شرح صحيح ترمذي 13/164 مسند احمد 1/151 خصائص نسائي 20 تفسير طبري 1/45 مستدرك حاكم 3/51

156) سنن ابن ماجه - باب فضائل صحابه 1/44

157) صحيح بخاري باب معانقة الصبي ح 364 شرح ترمذي 13/195 و ابن ماجه كتاب المقدمه باب /11

158) مسند احمد 4/132 و كنز العمال 3/653

159) اين نكته لطيف و جالب را براي نخستين بار علامه سيد مرتضي عسكري از واقعه اعلان برائت برداشت كرده‏اند هر چند كه قبل از ايشان نيز بسياري به ذكر اين قضيه به عنوان يكي از مناقب علي(ع) پرداخته‏اند. (بنگريد به معالم المدرستين 1/510 - 514)

160) اصول كافي 1/68 كتاب فضل العلم باب رواية الحدين ح/14

161) بحارالنوار /26 باب جهات علومهم ح /10

162) همان مأخذ ح /12

163) اصول كافي 1/77

164) و علمناه من لدنّا علماً» كهف: 66 «قال الذي عنده علم من الكتاب» نمل: 40 و آياتي از اين قبيل‏

165) و اذ قالت الملئكة با مريم...» آل عمران: 42 و 43 «أوحينا الي أم موسي أن أرضعيه» قصص: 7 و آيات ديگري كه مبين اين حقيقت است.

166) مسلم - باب فضائل الصحابه و بخاري كتاب فضائل اصحاب النبي باب فضائل عمر

167) اصول كافي /393 باب جهات علوم الائمة(ع)

168) مرآة العقول مجلسي 3/136

169) التهذيب 2/14 و عبارت پاياني او اينچنين است: «ما رأت عين و لاسمعت اذن و لاخطر علي قلب بشر أفضل من جعفر بن محمد الصادق علماً و عبادةً و ورعاً»

170) جامع اسانيد ابي حنيفه 1/222 و تذكرة الحفاظ 1/157 و عبارت ابوحنيفه چنين آغاز مي‏شود: «ما رأيت أفقه من جعفر بن محمد...»

171) الملل و النحل 1/272

172) مطالب السّؤل 2/55

173) سنن دارمي 1/59 سنن ابوداود 4/201 صحيح ترمذي 4 كتاب العلم /150 و سنن ابن ماجه 1/16

174) شرح گفتار فوق را در البدعة جعفر الباقري 331 - 389 بيابيد.

175) نقل از الملل و النحل سبحاني 1/192

176) نقل از الملل و النحل سبحاني 1/192

177) نقل از الملل و النحل سبحاني 1/192

178) نقل از الملل و النحل سبحاني 1/192

179) نقل از الملل و النحل سبحاني 1/192

180) الاصابه في تمييز الصحابه عسقلاني 1/10

181) مفردات راغب - ماده صحب‏

182) الاستيعاب بهامش الاصابة 1/2

183) اسدالغابة في معرفة الصحابه 1/4

184) الاصابة 1/7

185) ابوزعه يكي از راويان موثق اهل سنت در يك بيان آتشين هر كس كه بر صحابه پيامبر خرده گيرد زنديق خطاب مي‏كند وي مدعي مي‏كند وي مدعي است كه غرض اين اشخاص آن است كه شهود را جرح نموده و در نتيجه كتاب و سنت را ابطال نمايند (بنگريد به الاصابة 1/18)

186) لازم است اين حقيقت در نظر گرفته شود كه تمامي آيات مدح و ثنا مشروط به خوش عاقبتي و دوام سلامت است وگرنه روا نيست خداوند سعادتي جمعي را تا ابد تضمين كند و هيچ عاملي نتواند در آن خدشه سازد زيرا اين با حكمت صانع و سنت آفرينش مغاير است مگر در حوزه عصمت كه ويژه پيامبران و امامان بوده و ان را هم استدلال معين و حكمت ويژه در كار است.

187) از آنجا كه قرآن در سور و آيات فراواني به كرات از منافقان ياد كرد بايد پذيرفت كه اين گروه جمع چشمگيري بوده‏اند وگرنه جاي آن نبود كه براي گروه اندنك و معدودي اين همه مبالغه صورت گيرد.

188) مقصود آيه سست ايماناني هستند كه در نيجه شكست احد به شدت دچار هراس و ترديد شدند و گمان‏هاي جاهلي در دلشان ايجاد شد و همانان به تصريح قرآن چون خبر مرگ پيامبر را شنيدند نوميدانه راه گريز را پيش گرفتند.

189) مقصود از مؤلفة قلوبهم عناصر سست ايماني هستند كه انگيزه كافي براي‏حمايت از اسلام نداشته و به خاطر ايجاد الفت و محبت به آنان زكات داده مي‏شود.

190) در اين ايه شريفه فرار از مقابل دشمن اگر به دلايل تاكتيكي نباشد شديداً مورد نهي و نكوهش واقع شده و چه بسيار مردمي كه در صحنه‏هاي سخت و امتحان بار غزوات از سر ترس از پيش روي دشمن گريختند.

191) در روز قيامت گروهي از اصحابم بر من وارد شده سپس از حوض رانده مي‏شوند و من مي‏گويم: پروردگارا اينان اصحاب من هستند و خطاب آيد: تو نمي‏داني كه انان پس از تو چه كردند. آنان به قهقرا بازگشتند. (جامع الصول 11/120 ح 7973 و ساير روايات اين باب را در بخاري تفسير سوره مائده باب و كنت عليهم شهيداً و ترمذي ابواب صفة القيامة باب ما جاء في الحشر و مسلم كتاب الفضائل باب اثبات حوض نبينا و ديگر منابع بيابيد).

192) براي درك مقام شايسته صحابه بزرگوار پيامبرصلي الله عليه وآله و شيواي امام سجادعليه السلام در چهارمين دعاي سحيفه مباركه مراجعه كنيد.

193) السيرة النبويه 3/271 و ترجمع گفته آخر عمر اين است: پس چرادر دينمان ذلت را پذيرا شويم.

194) الملل و النحل شهرستاني 1/21

195) ابن ماجه/باب فسخ الحج / 993 مسند احمد 4/286 و زادلامعاد ابن القيم 1/247 عبارت پاياني رسول خداصلي الله عليه وآله اين‏گونه است: «مالي لاأغضب و أنا امر أمراً فلا اتبع» قابل توجه است مخالفان خروج از احرام همچنان بر نظر خود باقي ماندند تا اينكه عمر به خلافت رسيد و با استفاده از اقتدار خود رسماً از متعه حج نهي نمود.

196) لما اشتد بالنبي‏صلي الله عليه وآله وجعه قال: ائتوني بكتاب اكتب لكم كتاباً لاتضلوا بعده قال عمر: ان النبي‏صلي الله عليه وآله غلبه الوجع و عندنا كتاب اللَّه فاختلفوا و كثير اللغط قال: قرموا عني و لاينبغي عندي التنازع فخرج ابن عباس يقول: ان الزريه ما حال بين رسول اللَّه‏صلي الله عليه وآله و بين كتابه (صحيح بخاري كتاب العلم باب كتابة العلم 1/37)

197) أالطبقات الكبري، 2/190 تا 192 و عبارت پيامبرصلي الله عليه وآله اين است: «ما مقالة بلغتني عن بعضكم في تأميري اسامه و لقد طعنتم في امارة أبيه و أيم اللَّه كان للامارة خليفاً و ان من بعده لخليق للامارة»

198) و لاتقف ماليس لك به عالم‏

199) ان يتبعون الا الظّنّ و ماتهوي الانفس‏

200) ولو تقول علينا يعض الاقاويل لاخذ نا منه باليمين...

201) قل اللَّه اذن لكم أم علي اللَّه تفترون‏

202) موطأ باب ماجاء من النداء في الصلاة 1/72 و شرح زرقاني 1/150

203) دخلت العمرة في الحج دخلت لابل لابد لابد» مسلم، باب حجة النبي، ابوداود /2 باب صفة حجة النبي

204) مسلم، كتاب الحج 4/40 مسند احمد 1/49 ابن ماجه /2 كتاب المناسك باب التمتع باعمرة الي الحج‏

205) موطأ باب ما جاء في التمتع ح 1/344

206) اين سخن عمر مستفيض است كه «متعتان كانتا محللتان علي عهد رسول اللَّه و أنا أهني عنها و اعاقب عليهما» (تفسير رازي 10/52 و شرح تجريد قوشجي 484 و ديگر منابع) و گفتار درباره تحريم متعه به وسيله خليفه دوم در آينده خواهد آمد.

207) بخاري، كتاب الصوم باب فضل من قال رمضان سخن افتخارآميز خليفه دوم در اين باره است «نعم البدعة هذه»

208) شرح اجتهادات خلفا را در كتاب ارزشمند النص والجتهاد و نيز الملل و النحل استاد سحاني 6/87 تا 97 بيابيد.

209) بنگريد به معالم المدرستين ج 2 مبحث مجتهدين در مكتب خلفا

210) اين احاديث مجموعاً در حد تواتر مي‏باشد بخشي از آنها را در مسند احمد 4/263 خصائص نسائي /39 الاصامه و السياسة 1/135 مستدرك حاكم 3/113 و 140 و تاريخ بغداد 1/135 و استبعاب هامش اصابه 3/60 و تاريخ ابن كثير 7/323 بيابيد.

211) درباره حكايت خاطرخواهي ابن ملجم نسبت به دختري از خوارج بنگريد به الامامةو السياسة 1/134 تاريخ طبري 6/83 و مستدرك حكم 3/143

212) بنگريد به شرح نهج‏البلاغه ابن ابي الحديد 4/56

213) بنگريد به شرح نهج‏البلاغه خطبه 4/57 و 57

214) اذا اختلف الناس كان ابن سميه مع الحق (ترتيب جمع الجوامع سيوطي 6/184)

215) انما تقتلك الفئة الباغية (عسقلاني در الاصابه 2/512 و تهذيب التهذيب 5/49 اشاره به تواتر حديث كرده است)

216) من عادي عماراً عاداه اللَّه و من ابغض عماراً أبغضه اللَّه (مسند احمد 4/89 و مستدرك حاكم 3/391 و تاريخ بغداد 1/152 و اسدالغابه 4/45)

217) مستدرك 3/387 جامع الصغير 2/193 اصابه 4/151 وترتيب جمع الجوامع 7/73)

218) بنگريد به استيعاب 2/680 و اصابه 4/150

219) صاحبان اين حديث را از پيامبرصلي الله عليه وآله روايت كرده‏اند كه: «لايحل دم امرء مسلم يشهد أن اله الا اللَّه و أنّي رسول اللَّه الا با حدي الثلات الثيب الزاني و النفس و التارك لدينه المفارثق لاجماعة» بنابراين حداكثر مي‏توان مدعي شد كه قاتلان عثمان در برابر اين نص اجتهاد نمودند.