متن کامل

كارگزاران حج

فكر و انديشه تأسيس سازمان ديانت، كه مسؤول امور ديني در كشور تركيه است به حدود نيم قرن مي رسد. اين سازمان، از سال 1973 تا كنون; يعني 24 سال است كه ساماندهي و مديريت اعزام زائران خانه خدا و حاجيان را نيز بر عهده دارد.

پيش از آن كه تركيه جمهوري شود، متقاضيان حج اندك بودند. در آن زمان بسياري از مسؤولان، دليل استقبال نكردن مردم از اين سفر معنوي را، اوضاع بدِ اقتصادي مي دانستند، در حالي كه آنان، خود نيز به جهت كم بها دادن به اين فريضه ديني، بر بي رونقي و عدم استقبال از اين سفر، دامن مي زدند.

ثبت نام و اعزام

همه ساله، در تاريخ مشخصي، ثبت نام زائران خانه خدا اعلام مي شود. در واقع مردم ابتدا به مفتي استان مراجعه مي كنند و از آنها ثبت نام به عمل مي آيد و در ضمن ثبت نام، به آگاهي همه رسانده مي شود كه بعد از قرعه كشي مشخص مي گردد چه كساني توفيق سفر خواهند يافت. و از ثبت نام كنندگان تعهّد گرفته مي شود كه اگر نامشان در قرعه در نيامد، اعتراضي نداشته باشند.

از ثبت نام كنندگان حج، پول ثبت نام را در سه قسط دريافت مي كنند و هنگام واريزكردن اولين قسط ، گذرنامه، فتوكپي شناسنامه و سند بانكي و همچنين برگه اي خاص (از كساني كه بيش از 65 سال سن دارند) گرفته مي شود.

195

قرعه كشي از سوي دفتر اسناد انجام مي شود و انتخاب شدگان كارت شناسايي حج را دريافت مي كنند. كساني كه مي خواهند با سازمان ديانت اعزام شوند، به شعبه هاي اين سازمان رفته، ثبت نام مي كنند. كساني كه با شركت هاي آزاد مي روند، با كارتي كه در اختيارشان گذاشته شده، به تورها مراجعه مي كنند.

ثبت نام حج، در سي و دو استان تركيه برگزار مي شود. در سالي كه گذشت (2004) 000 210 زائر به دفاتر مراجعه كردند، ولي از ميان آنها تنها 000 90 نفر توانستند به حج مشرف شوند.

آمار شركت كنندگان ترك در حج، حدود 000 90 نفر است.

گفتني است سهميه مردم تركيه، از هر 100 نفر، 1 نفر است، در حالي كه از هر 100 نفر 3 نفر به دفاتر ثبت نام مراجعه مي كنند و در واقع 145000 نفر در نوبت قرار مي گيرند و در سال بعد بار ديگر در فهرست قرعه كشي قرار داده مي شوند و به همين منوال هر سال بر تعداد متقاضيان افزوده مي شود. مسؤولان حج تركيه به دليل اقبال مردم به حج و تقاضاي زياد آنها، در پذيرش زائر محدوديت قائل شده و در سال 2004 حج نيابتي را ممنوع كرده اند.

اولويت با كساني است كه به حج نرفته اند. تنها در شهر استانبول 25000 نفر به دليل اين كه متقاضي دومين سفر به حج بودند، در قرعه كشي شركت داده نشدند.

همانگونه كه پيشتر اشاره شد، درخواست كنندگان حج، ابتدا به سازمان ديانت، كه چندين شعبه دارد و مركز آن در استانبول است، مراجعه و ثبت نام مي كنند و چند روز مانده به موسم حج، واكسن مننژيت مي زنند و كارت واكسن را تا آخر موسم، همراه خود دارند.

حمل و نقل و راه ها

در سال 1947م ، زماني كه تركيه جمهوري شد، رفتن به سفر حج، به صورت دسته جمعي، آزاد گرديد. در آن زمان، راه هاي حج، منحصر در سه مسير بود: سوريه، فلسطين و اردن و به صورت زميني، دريايي و هوايي.

راه زميني; به دليل تخريب راه آهن حجاز در جنگ جهاني اول و تعمير نشدن آن، زائران با كاميون هاي صحرايي، از راه فلسطين به اين سفر اعزام مي شدند و البته با سختي ها و دشواري هاي فراوان روبه رو بودند. تا اين كه با اشغال سرزمين فلسطين به دست صهيونيست ها و

196

به خطر افتادن امنيت اين راه، استفاده از اين مسير براي زائران تركيه غير ممكن شد.

راه دريايي; دومين راه براي زائران ترك بود، از كانال سوئز مي گذشت و به جده مي رسيد. اين مسير در مقايسه با راه زميني هزينه كمتري را بر حاجيان تحميل مي كرد و براي آنان توجيه اقتصادي نيز داشت. طي اين مسير ده روز به طول مي انجاميد.

راه هوايي; براي طي كردن اين مسير، هواپيماي حامل زائران حرمين شريفين، از تركيه به لبنان و از لبنان به اردن و سپس به جده مي رفتند. در اين دوران دولت تركيه هيچ دخالتي در امور حجاج نداشت و از اين بابت آنان با سختي هاي زيادي روبه رو مي شدند.

سفر حج و پرداختن به اين فريضه مهم ديني، از سال 1947 تا 1979 براي مردم تركيه، با فراز و فرودهاي بسياري روبه رو بود تا اين كه در سال 1979 تمام امور حج به سازمان ديانت واگذار گرديد و از مشكلات آن كاست.

آموزش حجاج و پاسخ به پرسش هاي آنان

كساني كه مشكل فقهي و سؤال در باره حج دارند، از اداره حج و عمره، كه مفتي هاي استان ها در آن مستقر هستند، مي پرسند. در سال هاي اخير، سازمان ديانت فعاليت هايي در آگاهي دادن به زائران انجام داده است. اين مؤسسه، نوارهايي در باره حج توزيع مي كند و سمينارهاي گسترده تشكيل مي دهد.

مسؤولان حج تركيه، به فكر زائران ترك در خارج از تركيه نيز هستند، و براي آگاهي دادن به آنان، از امكانات مناسبي برخوردارند و گام هاي خوبي بر مي دارند.

پيش از اعزام، حاجيان در تاريخ هاي معيني به مساجد شهر يا ديگر اماكن، فراخوانده مي شوند و در طي نشستي، مسائل حج و آداب سفر برايشان شرح داده مي شود. البته اين برنامه هنوز به صورت گسترده اجرا نشده و فراگير نيست.

اين برنامه، بيشتر در مسجد سليمانه استانبول برگزار مي شود و مفتي اين شهر سخنراني مهمي ايراد مي كند و به دنبال آن، حاجيان با خدمه كاروان و مديران آشنا مي شوند.

در اين جلسه ماكت كعبه را در معرض ديد مردم قرار مي دهند، و برنامه حج گزاري را به صورت عملي به زائران مي آموزند و در پايان اگر كسي پرسشي داشته باشد، از مفتي و كارشناس حج مي پرسد.

197

تعداد هر كاروان 200 نفر هستند و آنها به چهار يا پنج گروه تقسيم مي شوند.

وسايل مورد نياز زائران:

به هر حاجي، پيش از اعزام، چند چيز داده مي شود:

1  . قرآن با ترجمه (ترجمه سازمان ديانت).

2  . كتاب راهنماي حج.

3  . كتاب دعاي سعي و طواف.

4  . يك نقشه و بروشور مربوط به اماكن.

5  . دو عدد حوله احرام

6  . كيف مخصوص براي گذرنامه

7  . ماسك محافظ بهداشتي

8  . دستبند نام و مشخصات

9  . بالش و پتو

10  . كتاب هاي آموزشي.

11  . كارت شناسايي حج.

12  . چتـر.

فعاليت هاي سازمان ديانت:

1  . مديريت حج.

2  . فتوا و ارشاد.

3  . پذيرايي و بدرقه زائران.

4  . اجاره مسكن در مكه و مدينه.

5  . رسيدگي به امور مسؤولان اجرايي كشور; مانند وزرا و خبرنگاران حاضر درحج.

6  . تأمين گذرنامه و اتوبوس

7  . مراقبت هاي بهداشتي و بيماري

8  . پيگيري امور گم شدگان و فوت شدگان

9  . تهيه وسيله نقليه (براي رفتن به اماكن مقدس)

10  . خدمات رايانه اي.

11  . تأسيس مركزي براي مأموران سازمان ديانت.

12  . حفظ ونگهداري پول و صرافي آن به ريال سعودي.

هزينه و مدت اقامت:

مبلغ دريافتي از زائران تركيه يكسان نبوده و بر اساس نوع هتل و مدت اقامت در نوسان است:

1 ـ عادي،   20 تا 35 روز،   با مبلغ 1790 دلار   خوراك به عهده زائر

198

2 ـ عادي ـ با غذا،    35 روز   2030 دلار   صبحانه و....

اين دو گروه، از تمام نقاط كشور با هواپيما اعزام مي شوند.

3 ـ با اتاق مستقل در هتل، كه دو نوع است:

الف : 22 روز تا 28 روز    2800 تا 3000 دلار    اين گروه فقط از شهرهاي بزرگ اعزام مي شوند.

ب : 25 تا 28 روز 3550 تا 3350 دلار، اين گروه فقط از استانبول و آنكارا پرواز دارند.

4 ـ لوكس و درجه يك،   15 روز    6000 تا 6500 دلار   از آنكارا به استانبول مي روند و از آنجا به مكه مشرّف مي شوند و در هتل هاي هيلتون و شرلتون اقامت مي كنند.

ارائه خدمات بهداشتي از سوي سازمان ديانت:

ـ استقرار بيمارستان 150 تختخوابي در مكه.

ـ راه اندازي بيمارستان 50 تختخوابي در مدينه.

ـ استقرار اورژانس هايي در مناطق خانه هاي حجاج.

ـ به پا كردن چندين درمانگاه ها در مناطق مختلف.

ـ فعاليت گروه هاي بهداشتي سيّار در خانه هاي مكه و مدينه.

ـ مستقر كردن بيمارستان صحرايي در عرفات.

ـ راه اندازي 20 دستگاه آمبولانس.

ـ تشكيل گروه هاي بهداشتي سيّار در منا.

حاجي بايد وضعيّت خود را (اگر بيماري خاصي دارد)، به رييس كاروان اطلاع دهد.

كتابهاي مرتبط با حج و مناسك

كتاب هايي با عنوان هاي دليل، دفاتر، آداب حج و عمره، نيت حج و دعا در اختيار زائران قرار مي گيرد. اين كتابها بيشتر كوچك، دستي، با زبان ساده و با تصوير و نقشه است و ارزش تاريخي و ادبي چنداني ندارد. تعداد آنها بسيار است و از سوي سازمان ديانت و شركت هاي آزاد در اختيار زائران قرار مي گيرد. قابل توجه است كه كتاب هاي پيش گفته، در سال هاي اخير به حروف لاتين نيز منتشر مي شود. گفتني است، از سوي مؤسسه هاي ديانت و آزاد، D C و

199

كتابچه نيز توزيع و در اختيار زائران قرار مي گيرد.

كتابهايي كه از سوي سازمان ديانت توزيع مي شود:

ـ دعاها و دانستني هاي مفيد.

ـ راهنماي حج (آگاهي هاي مختصر در باره حج).

ـ معلومات عمومي براي زائران.

ـ وزارت جهان گردي (1964).

ـ راهنماي حج (جيبي).

ـ دليل حج، مسجد سليمانيه، حاجي صادق ارزي، آنكارا.

ـ رساله حج، نوشته عبدالله توپراق.

ـ دعاهاي حج ديانت (2002) آنكارا.

ـ دعاهاي سعي و طواف، ديانت، (2001).

ـ راهنماي حج عملي، آنكارا (2001).

ـ انجام حج و توجه به حكمت هاي آن، آنكارا (2004).

ـ راهنماي جديد و كامل، حاجي منصور.

ـ دليل حجّ حاجي داود.

راه هاي تشرّف به حج

زائران ترك، پس از گرفتن كارت شناسايي اصلي، از دو طريق مي توانند به حج مشرّف شوند:

1 ـ سازمان ديانت

كساني كه به مسائل امنيتي و ديني بيشتر بها مي دهند، براي سفر حج، ديانت را انتخاب مي كنند و دليل ديگر اين است كه ديانت در هر گروه مالي، زائران را مي پذيرد. و از شركت هاي آزاد استقبال زيادي نمي شود.

سازمان ديانت، زائران را در شهر مكه، به مسجد جن، جنّة المعلاة، منا، مزدلفه، عرفات و

200

خانه اي كه پيغمبر(صلي الله عليه وآله) در آن متولّد شده، مي برند.

در شهر مدينه نيز به جنّة البقيع، مسجد قُبا، مسجد هفتگانه (مساجد سبع) و شهداي اُحد مي برند.

2 ـ شركت هاي آزاد

از شركت هاي آزاد براي ثبت نام و اعزام به حج استقبال چنداني نمي شود و اين شايد ازآن رو است كه در آنها تقلّب و كلاه برداري بسيار رخ مي دهد. در سالي كه گذشت يكي از شركت ها، از 280 حاجي، كه براي حج ثبت نام كرده بود، 79 هزار دلار خورد. 400 نفر در آن شركتِ آنكارايي به عنوان قصاب، نام خود را نوشته بودند. بسياري از اين شركت ها به خاطر سنگيني شرايط ، كار خود را تعطيل كرده اند.

از سال 1999 تا كنون كه پنج سال مي گذرد، از 156 دفتر، 110 تاي آن فعال است و بقيه تعطيل شده اند.

در آمد دفاتر غير دولتي و آزادِ سياحت، 400 ميليون دلار در سال بود كه اكنون كاهش يافته است.

در كشور تركيه، شركت هايي اجازه فعاليت در امور حج را دارند كه زير نظر سازمان جهانگردي باشند و گذشته از اين، بايد درجه يك بوده و در هر سال، بيش از يك ميليون دلار ارز به داخل كشور بياورند. گفتني است تنها 125 شركت داراي اين شرايط هستند.

حد اقل وجه پرداختي براي حج در اين شركت ها، 1790 دلار است. شركت ها، بيشتر از اين، هرچه بخواهند مي توانند به بهانه در اختيار گذاشتن امكانات بيشتر، از حاجي بگيرند.

مديريت اين شركت ها، بيشتر با كساني است كه مدتي را در مكه و مدينه مانده اند و با محيط آنجا آشنا هستند. مركز بسياري از اين شركت ها در استانبول است.

شركت هاي آزاد، (مانند سلامت تور) كه پيشتر زائران را با اتوبوس مي بردند، از دو مسير مي رفتند; يكي، از راه شام و ديگر از راه بغداد. ليكن اكنون حدود 10 سال است كه سفر از راه زميني ممنوع شده و با هواپيما مي روند. البته ده سال پيش، از راه دريايي و با كشتي نيز مي رفتند.

201

معيارهاي انتخاب شركت براي ثبت نام

شركت هاي معروف و شناخته شده در تركيه عبارت اند از شركت هاي: امانتور، اكرام تور، اميرتور، عمران تور، برات تور و اقليم تور كه معمولاً شركت هاي ياد شده، سهم بيشتري از زائران را به خود اختصاص مي دهند و مركز فعاليت آن ها شهرهاي استانبول و آنكارا است و از همه شهرهاي كشور مراجعه كننده دارند.

حجاج ترك، در ثبت نام، به چند چيز اهميت مي دهند:

از آن رو كه بيشتر آنان پير هستند، خواسته اولشان اين است كه محل سكونتشان نزديك به اماكن مقدس باشد. البته در سال هاي اخير، در صد زائران جوان به تدريج بيشتر مي شود.

برخي از شركت ها، وسيله حمل و نقل 24 ساعته در اختيار حجاج قرار مي دهند و اين در انتخاب شركت براي ثبت نام از سوي زائران، نقش زيادي دارد. همانگونه كه پيشتر اشاره شد، اين شركت ها كتاب و CD در اختيار زائران مي گذارند.

شيوه تعليم و آموزش شركت ها از ديانت بهتر است، البته پول بيشتري هم دريافت مي كنند.

آداب و رسوم

* برخي روزهاي خاص، در نظر مردمِ تركيه داراي اهميت ويژه اند; مانند تولّد پيغمبر، شب قدر، شب معراج، ليلة الرغائب.

در ماه مبارك رمضان، مردم براي رفتن به عمره رغبت بيشتري نشان مي دهند.

* زناني كه قصد رفتن به حج دارند، اگر ازدواج كرده اند، بايد شناسنامه يا سند ازدواج و اگر ازدواج نكرده اند، از طرف پدرشان موافقت نامه و اگر پدر ندارند، تعهدنامه اي از سوي خويشاوندانشان ارائه كنند و اگر كمتر از چهل سال دارند، تنها با خويشاوندان درجه اول مي توانند به عمره و حج مشرّف شوند.

* آب زمزم، بهترين هديه براي نزديكان و خويشاوندان است. زائران رو به قبله نشسته، زانو به زمين مي زنند و سپس نام خدا را برده آن را مي نوشند و اصطلاح هايي براي آب زمزم هنوز هم به كار مي رود.

202

سايت هاي مهم مربوط به حج گزاري در تركيه

www.diyanet.gov.tr   Diyanet hac rehberi

www.haccagidiyorum.4t.com/hachaberleri.htm

www.hacrehberi.com

www.mekkemedineresimleri.4.com   genis bir fotograf kolleksiyonu ve mutevazi bazi hac hatiralari

www.davetci.com

www.essemlam.net

www.hiratur.com   turizim acentalari

www.islamisiteler.net

www.cicektur.com

www.gulentur.com

www.gulentur.com

www.berat.com

www.tursab.org   turkiye seyahat acentelari birligi

www.dinibilgiler.org

www.diyanet.nl/tr/hac/hac2000.htm   istatistik bilgiler

www.sadakat.net

تفاوت ها و مشتركات در فرهنگ و دين مردم تركيه و عربستان سعودي

ميان تركان تركيه و عرب سعودي، تفاوت زيادي از نظر مذهب و تفكّر اسلامي نيست. تنها در برخي موارد فرق هايي با هم دارند:

ـ مذهب مردم تركيه، بيشتر حنفي و مذهب مردم عربستان وهّابي است. گاهي به سبب آثار باقي مانده از دولت عثماني، تنش هايي ميان اين دو جمعيت به وجود مي آيد; يكي از نمونه هاي آن، تخريب قلعه اجياد عثماني، در يك سال پيش است كه موجب بروز مشكل گرديد. اين قلعه حدود 400 سال قدمت داشت و داراي اهميت تاريخي بود.

محمد نوري يلماز، به خاطر اين قضيه مي خواست سفر به حج از تركيه را تعطيل كند، ليكن به جهت اين كه پول حج را داده بودند و از نظر فقهي نيز پايه و دليلي براي تعطيلي نداشت، لذا از اين تصميم منصرف شد.

در زمان حج، براي جلوگيري از تخريب قلعه اجياد، از 000 110 زائر تركيه امضا جمع

203

كردند. در مكه دو قلعه نيز به نام فلفل و هندي وجود دارد و يك مركز توپخانه ميان قلعه اجياد و جبل عمر موجود است كه سرنوشت آن ها مبهم است.

چند نكته از حج سال 2004

* از حاجياني كه قصد حج دارند، بيش از 40% آن ها خانم هستند.

در سالي كه گذشت، دو ميليون حاجي از كشورهاي اسلامي و يكصد هزار مسلمان از تركيه حاجي شدند.

* در همين سال، از زائران ترك، در اثر ازدحام در منا 9 نفر مردند.

هفت تن از نمايندگان مجلس توفيق تشرّف به حج را يافتند.

* رييس سازمان ديانت (علي بردك اوقلو) همه ساله به حج مي رود. او ضمن گزاردن حج، در اداره امور مركز حج براي مردم سخنراني مي كند. در حج سال جاري نيز در ضمن سخناني توصيه كرد:

حاجيان تركيه با يك چمدان بروند و با يك چمدان برگردند و چيزهاي بي ارزش نخرند. ولي به عكس، زائران ترك علاقمند هستند از اين سرزمين براي اقوام و فاميل، با خودشان سوغات ببرند، هرچند چيز كوچكي باشد. البته اين سنت، روز به روز كمرنگ مي شود; زيرا زائران پيش از رفتن به حج، از استانبول، مراكز فروش لوازم، سوغاتي هاي خود را مي خرند و زحمت حمل بار را به خود نمي دهند.

* حاجيان مسلمان ترك، بيشتر پير هستند و آرزو دارند كه در سرزمين مكه و مدينه

204

فوت شوند. پيرترين حاجي در سال گذشته جودت بوز طون بود كه در سال 1914م در روماني متولّد شده است. او بعد از انجام حج و زيارت قبر پيامبر، آرزو داشت همانجا بميرد.

* در شهرهاي كوچك تركيه هنوز هم بدرقه زائران خانه خدا، با جشن و شور و شوق انجام مي شود. هنگام بازگشت و استقبال از حجاج هم در شهرها، خانواده هاي آنان جشن هاي گوناگون برپا مي كنند.

* حاجياني كه در سفر، در يك كاروان همراه و رفيق اند، بعد از برگشتن به كشور، دوستي خود را ادامه مي دهند و حتي در مواردي، هر هفته با هم، يك جا جمع مي شوند و از خاطرات حج سخن مي گويند.

* جايگاه تركيه با گذشته، از يك جهت تفاوت اساسي كرده است; در سال هاي گذشته و در دوره عثماني، ترك ها ميزبان بودند و حج گزاري با مديريت آنان انجام مي شد اما امروزه آنان نيز مانند زائران ديگر كشورها ميهمان هستند.

كتاب هاي راهنما

ـ راهنماي زيارت مسجد نبوي و حج عمره، نوشته سليمان آتش 1993

ـ دفتر حج نوزاد بايرام، انتشارات آدم، استانبول.

ـ راهنماي حج، انتشارات علم.

ـ حج و عمره، م. قائتارجي، انتشارات آيدين.

ـ نيت حج، محمد پكر، انتشارات بقاع.

ـ راهنماي عمره و كتاب دعا، ابراهيم چتين، انتشارات اكرام.

ـ راهنماي عمره و حج، با شرح و كوشش مولود كارجا، شركت سياحت برات.

ـ راهنماي حج مصوّر، ايوب جوشقون، استانبول 2002

ـ سفر به اقليم عصر سعادت، اسماعيل حقي اوجا، معلم دانشكده الهيات قونيه.

ـ حج و عمره، علي رضا دميرجان، سياحت امير.

ـ راهنماي حج و عمره و زيارت مدينه منوره، رمضان آيواللي، انتشارات بوغاز ايچي.

ـ پيغمبر خدا و حجة الوداع، علي رضا دميرجان.

ـ حج محمد بيبر، انتشارات دوغان.

205

ـ راهنماي مسافران مكه و مدينه در حج و عمره، ايّوب صبري پاشا، انتشارات نصر.

ـ راهنماي مكه و مدينه و حجاز، يوسف ازبك رجب دوقرو، انتشارات اوجاق 2004

ـ راهنماي حج، علي سون موزن، مدينه منوره.

ـ آداب حج و عمره، برهان بزگيك، انتشارات ارحان.

ـ حج و عمره، امام نبوي، ترجمه مدحاد آجار، انتشارات قهرمان.

ـ راهي به سوي خدا (راهنمايي حج)، نجمي انور، استانبول 1967

ـ اسرار و فضايل حج، اسعد جوشان، انتشارات سحر.

ـ راهنماي حج، ابراهيم بوغالي، انتشارات سونمز.

ـ دعاهاي مخصوص و دانستني هاي ويژه براي حجاج، عرفان يوجل، آنكارا.

ـ راهنماي راه حج، جمال الدين آق دره، 1966

ـ سرود مكه، مصطفي جان، انتشارات جان.

ـ راهنماي حرمين، احمد حلمي امره، انتشارات جمال اوغلو.

ـ راهنماي حج در اسلام، علي رضا تائر بوردي، مطبعه روزگارلو.

ـ راهنماي حج با توضيحات ساده، الهان آق چاي.

ـ راهنماي مصور، يونس وهبي ياووز، 1973

سي دي هاي راهنما

ـ فيلم مستند با موضوع به حج مي روم ، اليف ويدئو وي سي دي

ـ سفر مقدس حج لبّيك، فيلم مستند سراي وي سي دي (2 نوار).

ـ حج و عمره، وي سي دي صباح الدين قايش، انتشارات نورا.

ـ خاطرات حج، پنج نوار، قونيه.

ـ سفر مقدس عبادت حج، سياحت ايسپا.

ـ بهترين سرود حج، سلام برسانيد ، محمد امين آي.

ـ حج 2005، سياحت امير.

ـ حج، انتشارات آدم سي دي.

ـ سفر به دروازه بي نهايت (حج) سراي وي سي دي، مسعود اوچك آن.

206

پژوهش هاي فرهنگي

بخشي از كارهاي فرهنگي حج را سازمان ديانت و بخشي ديگر را برخي دانشگاهها انجام مي دهند; در قالب رساله فوق ليسانس، رساله دكترا كه در مجله هاي دانشگاهي TTKوزارت فرهنگ، مؤسسه زبان ترك و مجله هاي مشهور در تركيه چاپ مي شود. اين كارها جدّي، سنگين و با ارزش هستند، البته در دايرة المعارف اسلامي كه از طرف سازمان ديانت چاپ مي شود، مقالات زيادي درباره حج منتشر مي گردد.

ادبيات حج در تركيه و كتاب هاي حج با حروف لاتين

امروزه به كتاب هاي نوشته شده با حروف لاتين هم زبان تركي اطلاق مي شود. البته اين كتاب ها را از كتاب هايي كه به زبان عثماني نوشته شده، نمي توانيم جدا كنيم. بيشتر اين كتاب ها يا ترجمه و يا اقتباس از قديم است; بعضي از آن ها فقط به تركي امروز نوشته شده، بعضي، هم عثماني و هم تركي چاپ شده است. از كتاب هاي مشهور دوره عثماني، امروزه به زبان تركي با حروف لاتين برگردان شده است; مانند مرآة الحرمين ايّوب صبري پاشا، سياحت نامه جناب شهاب الدين.

كتاب هايي كه درباره حج نوشته شده و معرفي خواهيم كرد، عموماً با موضوعات: راهنماها، مناسك و آثار فقهي است، كه با تلاش سازمان ديانت و مؤسسات ديني ديگر منتشر شده است. و گاهي نويسنده خود آن را به چاپ رسانده است.

چند اثر ديگر كه ارزش تاريخي دارد، از سوي برخي دانشگاه ها تحقيق و منتشر شده است; مانند دفاتر صرّه.

جديدترين كارهاي تحقيقي از محققاني است كه نام مي بريم:

اسماعيل حقي اوزون چارشلي، منير آتالار، سليمان آتش، جوش گون مندرس، زكريا قورشون، گلدان ساري يلدوز، ثريا فاروقي و...

مي توانيم بگوييم كه از دوره عثماني، آثار و كتاب هاي بسياري به جاي مانده است; كه بُعد ديني اين كتاب ها كمرنگ تر از بُعد تاريخي آن ها است.

207

آثار منتشر شده در موضوع حج

ـ آلاي صرّه و صرّه همايون در دولت عثماني، پروفسور دكتر منير آتالار، ديانت آنكارا.

ـ حج از نظر فرهنگي و اجتماعي در تركيه، دكتر مصطفي باي يي گيت، 2002، آنكارا.

ـ راه و منازل حج در دوره عثماني، عبداللطيف ارمغان، دانشگاه استانبول، 1990

ـ سفر حج، سفري مقدس است، مصطفي ردنيان، مجله اسلام، سفرنامه هاي منظوم و منثور حج و تحفة الحرمين نابي، مندرس جوش قون، وزارت فرهنگ، 2002

ـ مصاحبه درباره حج لطفي دوغان، آنكارا، 1963، مجله اسلام.

ـ اهميت جهان شمولي مؤسسات حج، اديب اشرف، مجله سبيل الرشاد، 1949

ـ گذرگاه و خرج راه حج، منير آتالار، آنكارا، 1993

ـ حج از نظر علوم اجتماعي، ظفر چيگيل، رساله فوق ليسانس، استانبول، 2003

ـ تاريخ حج، ضياء شاكر، مجله تاريخ مصوّر.

ـ تطبيق حج و عمره، درس هاي ديني و فرهنگ اسلامي، الهيات، دانشگاه بورسه، 2003

ـ خدمات تركها به كعبه، مجله دانشگاهي آنكارا.

ـ كمك هاي اقتصادي تركها به كعبه، مجله دانشگاه آنكارا.

ـ چگونه به حج رويم و چه چيز ببريم؟ حاجي مراد، استانبول، مجله شكار.

ـ فرودگاه حج، ملك عبدالعزيز، آيلا گورسل، مجله بنا.

ـ براي قبول حج، ضياءالدين گموشوي، مجله اسلام، 1965

ـ كتابخانه هاي حجاز، مصطفي فايدا، مجله دانشگاه الهيات، آنكارا.

ـ اهميت نوشته هاي عربي در سوريه و مصر و حجاز از نظر تاريخ عثماني، مؤسسه تاريخ ترك، آنكارا.

ـ مبارزه پر ستيز عثماني براي خليج بصره و حجاز، جاهد بالتاژي، مجله الهيات، مرمره.

ـ راه آهن حجاز حميديه، ابراهيم نومان، مجله لاله.

ـ حج در جاهليت و اسلام، جودت آق قايا، ازمير، الهيات، فوق ليسانس، 1966

ـ حجاز چگونه از دست ما رفت؟ صلاح الدين گون گور، مجله مصور، 1954

ـ اوضاع حجاز امروز، شريف آدنان پاشا، مجله سبيل الرشاد، 1924

ـ ارتباطات ميان تركيه و حجاز، مجله اقتصاد، استانبول، 1966

208

ـ سفرنامه حجاز، سيلمه اوق لو سليمان شفيق، پايان نامه فوق ليسانس، دانشگاه استانبول.

ـ علامت سؤال در حجاز و ترك هاي سوريه، كوانچ قالب اور، آنكارا، مجله تركيه، جديد 1997

ـ حج در اسلام، محمد حميدالله، ترجمه محمد عاكف آيدن، 1964

ـ سخنراني درباره حج، حج و معناي آن، حج و هشدار به مقام هاي عالي عثماني، مجله قارون جا.

ـ امراي حج و چند مسأله مربوط به آن، محمد اركال، مجله دانشگاه سكاريا، 2001

ـ مناسك، عبدالرحمان هيبري، پايان نامه فوق ليسانس تاريخ، دانشگاه استانبول، سويم دينج.

ـ تاريخ كوتاه حج، مجله اسلام.

ـ اسرار حج، مجله اسلام.

ـ حج و رخ دادها، مجله اسلام.

ـ راه هاي حج، شام و اردن در قرن 16 و 17 در دوره امپراتوري عثماني، خاقان بدوي، فوق ليسانس در دانشگاه آنكارا.

ـ منازل حج، احمد ال گول، دانشگاه استانبول، فوق ليسانس.

ـ مناسك مسالك، عبدالرحمان هيبري سويم ايل گولر، دانشگاه استانبول، فوق ليسانس.

ـ حج ايلياز آتق، پايان نامه، دانشگاه الهيات، مرمره.

ـ حج در ماه رمضان و مساجد در قرون وسطي، علي مظاهري، مجله الهيات.

ـ خاطرات پزشك كارانتينا، خانيك و توسعه كلرا با راه حج در قرن 16، مؤسسه تاريخ ترك، 1993

ـ خاطرات راه آهن حجاز، مهندس ابوندرت نورجان سور تانيلي، مجله تحقيقات تاريخ.

ـ اوقاف حرمين واهميتش در قرن 16 و17، مصطفي گولر، دانشگاه الهيات مرمره، 1998

ـ لايحه راه آهن حجاز ـ استانبول، مؤسسه تاريخ ترك.

ـ راپورتي ساليانه، مؤسسه صحيه حجاز، قاسم عزت الدين، مؤسسه تاريخ ترك.

ـ سالنامه الهيات حجاز ـ مكه 1305 ـ 1306 ـ 1309 هجري، مؤسسه تاريخ ترك.

ـ بودجه راه آهن حجاز سال 1331، استانبول، مؤسسه تاريخ تر.

209

ـ اوصاف حرمين و جغرافياي تاريخ خط الحجازيه، حسن تحسين، 1297هـ . استانبول.

ـ اشكالات فقهي در حج، فوق ليسانس دانشگاه اولوداغ، 1995

ـ تاريخ كامل كپجي، (قلم محاسبه حرمين)، آدنان بايكال، فوق ليسانس دانشگاه استانبول.

ـ سالنامه حجاز، مرسل آرسلان، فوق ليسانس، دانشگاه آنكارا.

ـ ترك ها و اوّلين مؤسسه هاي تعليم مدرن درحجاز، فتح توت اوغلو، مجله فرهنگ ترك 1986

ـ كمك هاي مادي انگليسي ها در شورش حجاز، متين خولاقو، مجله دانشگاه ارجي يس 1995

ـ راه آهن حجاز و نكات مهم در منابع مالي آن، لطف الله قرمان، مجله تاريخ عسكري 1991

ـ راه آهن حجاز براي آوردن فرهنگ (مدنيت)، ارخان كوراوغلو، استانبول، مجله تاريخ.

ـ قصه راه آهن حجاز، ويليوم كارتر، ترجمه موريت عثمان، مجله راه آهن.

ـ جبهه حجاز ترك در جنگ جهاني اول، شكري اركال، مجله تاريخ عسكري.

ـ راه آهن حجاز و نامه هاي آن، احمد جمال، مجله سبيل الرشاد.

ـ خدمات حرمين در دوره بحري مملوكيان، فاتح اياز، فوق ليسانس، دانشگاه مرمره.

ـ تحقيق دفتر صرّه 688 هجري، پريخان اكين، فوق ليسانس، دانشگاه استانبول.

ـ دفتر صرّه، حسين آكجا قويون، فوق ليسانس، دانشگاه آنكارا.

ـ سيستم راه و تشكيلات منزل در امپراتوري عثماني، يوسف خلج اوغلو، رساله دكترا، دانشگاه استانبول.

ـ مراحل توسعه مسجد نبوي از آغاز بنا تا امروز، ابراهيم آتش، مجله اوقاف.

ـ نوشته هاي روضه مطهره، عبدالكريم عبدالقادر اوغلو، مجله فرهنگ ترك.

ـ اوصاف مسجد شريف، مجله زبان ترك، آنكارا.

ـ كعبه در شعر قديم و زيارت آن، مژگان جوبور، دانشگاه مرمره.

ـ جشن هاي ارسال صرّه همايون (كه هر سال عادت شده است)، ياوزارجان، مجله تاريخ و مردم.

ـ حركت امين صرّه و آلاي صرّه در شهرهاي مقدس حجاز، زينب من من جي اوق بلو،

210

مجله تاريخ و مردم.

ـ حج در دوره عثماني، عبدالقادر اوزجان، دايرة المعارف اسلام، جلد 14

ـ سياحت نامه هاي حج، احمد اوزل دايرة المعارف اسلام، جلد 14

ـ تشكيلات قرنطينه حجاز، گلدن ساري يولدوز، مؤسسه تاريخ ترك، رساله دكترا.

ـ تهفة الحرمين، سلامي توران، فوق ليسانس، الهيات ارجي يس.

ـ اوصاف حرمين شريفين، مؤسسه تاريخ ترك.

ـ فضيلت مكه، مدينه و قدس شريف، محمد آي دن، فوق ليسانس دانشگاه قاضي.

ـ كتاب فضائل مكه و مدينه و بيت المقدس (از اول تا قسمت دوم)، عبدالله چولاك، فوق ليسانس، دانشگا استانبول.

ـ (از باب ششم تا آخر) عثمان كمال قايا، فوق ليسانس، دانشگاه استانبول.

ـ گفتگوهاي بين المللي در مسجد النبي، محمد طالبي سمپوزيوم، گفتگو ميان فرهنگ ها 1998، استانبول.

ـ منزل ها و گذرگاه هاي حج در قرن 18، عبداللطيف ارمغان، مجله تحقيقات عثماني.

ـ جده در حكومت عثماني قرن 16، محمد نور، فوق ليسانس، دانشگاه استانبول.

ـ ابو نومي وتأسيس حاكميت عثماني درحجاز، فريدون امجان، مجله دانش پژوهي تاريخ.

ـ فرستادن صرّه به حرمين از دريا، منير آتالار، مجله دانشگاه آنكارا.

ـ ماجراي صرّه همايون در قرن 19، عبدالله اوجمان، مجله تحقيق هاي علمي.

ـ راپورت حجاز 1885، عثمان نوري پاشا، سلجوق اكسين سومل، مجله تحقيقات تاريخ.

ـ فخرالدين پاشا مدافع مدينه در اسناد انگليسي، دكتر صالحي سون يل، مجله برلتن مؤسسه تاريخ ترك.

ـ حجاز در دولت عثماني (1919 ـ 1517)، زكريا قوش اون، مجله تركيه جديد.

ـ كمك هاي اقتصادي تركها به كعبه، منير آتالار، مجله دانشگاه آنكارا.

ـ هديه ها و پولهايي كه در دوره عثماني به مكه و مدينه فرستاده شد، ابراهيم آتش، مجله وقف ها.

ـ صرّه نامه 1335 هجري، منير آتالار، مجله دانشگاه الهيات.

ـ اسناد مجادله با پورتكيس ها در درياي سرخ و تأسيس حاكميت عثماني در حجاز،

211

ياكوپ موكل، مؤسسه تاريخ ترك.

ـ سياحت نامه سيّاحان عرب مكي، كه در قرن 16 از وطنمان ديدن كردند، اكرم كامل، مجله سمينار تاريخ استانبول.

ـ دفاتر صرّه سال 1049، آنام محمد عثمان الخبشي، فوق ليسانس، دانشگاه استانبول.

ـ صرّه حج در دوره عثماني، مجله خانواده و بانو.

ـ دولت عثماني و شريف مكه، حسين سليمان ياتاك، مجله فن و علم.

ـ تحفه عطاييه، اسماعيل حقي بورسوي و يسل آق قايا، فوق ليسانس، دانشگاه الهيات مرمره.

ـ يك داستان دو نكته در قرن 19 صرّه همايون، عبدالله اوچمان، مجله تحقيقات علمي.

ـ آينده خاك هاي مقدس، احمد سارباي.

ـ فخرالدين پاشا و مرگ او در پنجاه سالگي، فاروق شريف اوغلو.

ـ ميهمان پذيرِ عبدالحميد دوم كه در مكه براي حجاج فقير بنا كرد، گول دان ساري يولدوز، مجله پژوهشكده تاريخ (ويژه حج)، استانداردي استانبول، 2001

ـ مناسك الحج، مولانا سيان الخليفه الرومي، فوق ليسانس، دانشگاه آنكارا.

ـ حاجيان سابان، گولو اوغلو، مجله اولوداغ.

ـ پژوهش در اشتباهات ما در حج، اكرام دوغان، مجله اسلام.

212

ـ مسكن و فولك لور حجاز در دوران پيامبر، در روايات پيامبر

ـ پيشگيري دولت عثماني از مرض هاي انتقالي در حجاز، گولدان ساري يولدوز، مجله تاريخ و مردم.

ـ تصويري از يك وكالت نامه حج، زرن تانون ده، مجله دنياي فن.

ـ حج و آلاي صرّه، اكرم اوي كوجو، مجموعه تاريخ حيات.

ـ ماهيت مناسك حج و حضرت ابراهيم، تالات قوچ يي گيت، مجله ديانت.

ـ بازي حجاج در بوسني و هرزگوين، ژاركو ايليچ، مجله تحقيق هاي فولك لوري ترك.

ـ احاديثي درباره عمره و حج، محبوبي اربعين.

ـ حج ميان حقيقت و مجاز در دوره عثماني، احسان فاضل اوغلو، در سمپوزيوم حج سعودي.

ـ منازل حج، احمد ال گول، فوق ليسانس، دانشگاه استانبول.

ـ حج در اديان ديگر، علي ارباش، مجله دانشگاه ساكاريا.

ـ صرّه در 5 سال اول تنظيمات خالد ارسلان، فوق ليسانس، دانشگاه آنكارا.

ـ منازل و راه هاي حج در دوره عثماني، احمد اينجاكارا، فوق ليسانس، دانشگاه آنكارا.

ـ كعبه نامه عبدالرحمان غباري اوضاي قاراداخ، رساله دكترا، دانشگاه آنكارا.

ـ نمادين بودن كعبه، صادق قيليچ، مجله تحقيق هاي اسلام.

ـ پيرامون كعبه جمع مي شويم، احسان ثريّا سرا، مجله اسلام.

ـ تصاوير كعبه در نوشته هاي چيني ترك تبار، صابيحا اركن، مجله آسياي مركزي.

ـ سجاده مصوّر كعبه در موزه قونيه، مولانا آي شن آلدوگان، مجله تاريخ فن.

ـ زيارت كعبه و كعبه در شعرهاي قديم، مژگان جومبور، مجله تحقيق هاي تركي.

ـ قفل ها و كليد طلاي كعبه، ابراهيم حقي قون يالي، مجلّه هفت روز.

ـ بناي كعبه، كورشات اكرم اويوكوجو، مجله تاريخ حيات.

ـ تعميرات كعبه، تحسين اوز، مجله آركيتكت، شورش شريف حسين امير مكه در جنگ جهاني اول، هولياتوكر، مجله سمينار، تاريخ عسكري.

ـ حكومت مكه در دوره عثماني، وهبي عجل، مجله تاريخ دنياي ترك.

ـ مكان هاي مقدس زيارتي در مكه و مدينه، ديانت.

213

ـ بيمارستان پرتونيال مادر سلطان در مدينه منوره، نيل قارادنيز، مجله بيمارستان بزم عالم مادر سلطان واقف قربا.

ـ تاريخ مدينه منوره، ابن شبه و تاريخ هاي شهرهاي اول دنياي اسلام، مصطفي فايدا، مجله دانشگاه آنكارا.

ـ بازار يثرب در صدر اسلام و پيش از آن، مايكل لچ كر، ترجمه محفوظ سويلمز، مجله دانشگاه الهيات چروم.

ـ خطاب اسلام در مدينه منوره به عالم، احمد حمدي آك سكي لي، مجله سبيل الرشاد.

ـ كعبه مكان مقدس اسلام، زتاشاكر، مجله مجموعه مصوّر تاريخ.

تاريخ

مطالبي چون صرّه همايون كاروان ها، راه هاي حج، اهميت راه آهن حجاز، حاكميت عثماني در حجاز و وهابيان، اوقاف حرمين، دفاتر صرّه، مؤسسه هاي بهداشتي در حج، ميراث عثماني و از ميان رفتن آنها در حجاز، تاريخ مكه و مدينه و عرب و... از مسائلي است كه نويسندگان ترك بدان ها پرداخته اند. و مؤسسه هايي مانند مؤسسه تاريخ ترك و وزارت فرهنگ بخشي از آن ها را منتشر كرده است; مانند:

ـ تاريخ مكه، ايوب صبري پاشا، انتشارات فاتح.

ـ امراي مكه مكرمه، اسماعيل حقي اوزون چارشولي، مؤسسه تاريخ ترك، 1972

ـ تاريخ كعبه، احمد گلجان، مطبعه عمل، آنكارا.

ـ حج و تاريخ مكه و مدينه، عبدالله اوز.

ـ حجاج و سلاطين، ثريّا فاروقي/ ترجمه از انتشارات وقف تاريخ.

ـ معبدهاي مقدس اسلام، دكتر ييلمازجان، انتشارات سيدره.

ـ مهدي گرايي و حادثه كعبه، ترجمه احمد فاروق، انتشارات وحدت.

ـ حرمين از دوران جاهليت تا پايان امويان، مصطفي كوچوك آق جو ircica

ـ كعبه و تاريخ آن، الزرقايي، ترجمه يونوز وهبي ياوز، انتشارات فيضا.

ـ تاريخ اوقاف حرمين، محمد كمال.

ـ سياحت نامه آش چي دده، ابراهيم خليل افندي، نشريات دائرة المعارف، استانبول.

214

ـ راه آهن حجاز، اوفوك گول سوي، انتشارات ارن.

ـ مسأله مصر و يمن و حجاز، سليمان قاري ايرتم، انتشارات تمل.

ـ حاكميت عثماني در يمن براي كعبه و حرمين، خلوصي ياوز.

ـ چرا حجاز از ما جدا شد و دفاع مدينه، كاشف ناجي كي جي مان.

ـ تصفيه امپراتوري از حجاز تا بالكان، حسين كاظم قدري استانبول.

ـ آلبوم فتوگرافي راه حجاز استانبول.

ـ كعبه و مسيحيت در منابع اسلامي، ارول سرور، انتشارات كايناك.

ـ جنگ ترك در خيبر، كتابخانه استانبول.

ـ زوال امپراتور عثماني و خاطرات آخرين والي يمن و يك عمر در عربستان، محمود نديم بك.

ـ خاطره ماندگار، احد نجيب گيلاني، انتشارات اركان.

ـ راه رسولان كعبه، علي اونال، انتشارات پنار.

ـ تاريخ كعبه، احمد گول كان.

ـ تشكيلات كارانتي ناي حجاز 1865 تا 1914، گول دان ساري يولدوز، انتشارات مؤسسه تاريخ ترك.

ـ حاكميت عثماني در نجد و احسا، حركت وهّابي و تشكيل دولت سعودي، زكريا قورشون، مؤسسه تاريخ ترك.

ـ در مكه چه شد، حج و حجاج، فهمي قور، انتشارات بيان.

ـ رساله عبرت درباره راه زنان، حسن هيلمي، استانبول.

ـ مادر دنيا، محمد صادق شريف، مطبعه جهان، 1324 هجري.

ـ حاكميت عثماني در قطر از نظر اسناد بايگاني، عثمان سوي يي گيت، استانبول.

ـ ترجمه رساله وهابيه، استانبول، 1271 هجري.

ـ فاجعه تونل محمد سولاي، استانبول.

سفرنامه ها

بسياري از كتب سفرنامه و خاطره نگاري، به وسيله ناشران آزاد چاپ و منتشر گرديده

215

است. خاطرات سفر حج، تجربه هاي شخصي افراد از حج است و ارزش ادبي و تاريخي دارد. تعداد اين بخش از كتاب ها زياد نيست; چرا كه در دوران عثماني نوشتن سفرنامه و يادداشت خاطرات رايج نبود.

امروزه نيز به خاطر طولاني و مفصل نبودن اين نوع از كتاب ها، بيشتر آنها را در مجله ها به چاپ مي رسانند. همچنين در اينترنت، در سايت هاي شخصي مي آورند.

نمونه هايي از كتب منتشر شده در موضوع سفرنامه و خاطرات حج عبارت اند از:

ـ سياحت نامه اوليا چَلَبي، ده جلد، نهمين جلد آن در باره حج است. انتشارات اوچ دال، استانبول.

ـ در راه حج، جناب شهاب الدين، به كوشش بالقيص گورسوي، انتشارات كتاب اِوي.

ـ صداها و رنگ ها از حجاز، نجيب فاضل كساكورك، انتشارات بيوك دوغو.

ـ لبيك خاطرات حج، امل اسين، استانبول، 1968

ـ تحفة الحرمين، نابي، به كوشش سيف الدين اون لو، انتشارات تيماش.

ـ گلزار مدينه، علي رضا قاشق چي، انتشارات غدير.

ـ راهنماي حج، راهي به خدا، انتشارات توكر، 1967

ـ روز مره حج، احمد توران آل كان، انتشارات تيماش.

ـ خاطرات حج، مصطفي يازگان، انتشارات سبيل.

ـ خاطرات حج حاجي حسن حميدالله، مؤسسه تاريخ ترك.

ـ لبيك، به سوي حج ابراهيمي، معمر ياكوشير، انتشارات چاق لايان.

ـ خاطرات حجّ من، طلعت وصفي اوز، مجله نور اسلام.

ـ پيغمبر محبوب حجازي، وهبي قاراتاش، انتشارات تيماش.

ـ سياحت در سرزمين مقدس، حج محمد بيبر، روزنامه حرّيت.

ـ راه حج، انتشارات يني سباح.

ـ نوشته هايي كه از شهر مدينه منوره، علي اولوي قوروجو.

ـ آلبوم شهر مدينه منوره، علي سليمان مهر، انتشارات نيل.

ـ مكه قبل از اسلام، ياشار چليك قول، انتشارات مدرسه آنكارا.

ـ نوشته هاي مدينه، خيرالدين بولوت.

216

ـ از حج بر مي گردم، عمر كمال آغار، انتشارات پست كارمندها.

ـ راهنماي حجاز (سياحت نامه و راهنماي راه هاي حجاز) مجموعه نور اسلام.

ـ سياحت نامه راهنماي حج در اسلاميت، علي تانر ووردي.

ـ راه حج، (كامل و مفصل براي مسلمان ها) انتشارات يني سباح.

ـ شكران و نوشته هاي حجاز، ماجراي پياده رفتن او به حج از مانيسا تا مكه 1969

ـ سفر به كعبه، ابراهيم باكي، انتشارات ابرار.

ـ از حجاز به آندلس، ارسين گور دوغان.

ـ سياحت هاي حجاز، آليسوآت انتشارات كتاب اوي.

ـ خاطرات مدينه، احمد پيشكاري انتشارات بدر.

ـ راه و مكه، محمد اسد، انتشارات ياقمور و انتشارات انسان.

ـ خاطرات حج و قدم زدن در دنياي دروغ، احسان ثريا سرما، انتشارات بيان.

ـ خاطرات حج رضا توفيق حج، علي شريعتي، انتشارات اوزگون سرزمين مقدس دكتر تولّي اوغلو در راه مدينه ابوالحسن انندوي، انتشارات هلال.

ـ سياحت عربستان، محمد صعاد، ترجمه از زبان فرانسوي.

ـ كوه زيتون، فاله رفقي آتاي.

ـ خانه حبيب، انتشارات يدي گه جه.

ـ صفحات، محمدعاكف ارسوي، انتشارات ايز.

ـ شرط اول مكه، مجله سياحت اطلس.

ـ كعبه و انسان از تحفة العطاعيه، اسماعيل حقي بورسوي.

ـ سياحت نامه حجاز، سيف الدين اون لو، انتشارات تيماش.

ـ سياحت حجاز، بربر بدري، در سال 1741ـ 1761، انتشارات آك چا.

ـ اسلام در هندوستان و چين (در اواخر قرن بيست يكم) كه بخشي از آن، سفر حج است. اين كتاب هم عثماني و هم تركي چاپ گرديده. عبدالرشيد ابراهيم، به كوشش محمد پاكسو.

ـ راهنماي سفر حج، حاجي منصور، انتشارات انقلاب.

ـ يك سفر مقدس (نوشته هاي عمره)، دورموش عالي يلدوز، قونيه، 2003