1. مقدمه:<?xml:namespace prefix = o ns = "urn:schemas-microsoft-com:office:office" />

بر طبق مستندات تاريخي، بعد از هجرت پيامبر اكرم (ص) به يثرب در ماه ربيع‌الاول سال نخست هجري وتأسيس دولت اسلامي در مدينه و تا قبل از غزو? بدر، سلسله‌اي از عمليات نظامي عليه مشركين مكّه در قالب سرايا و غزواتي محدود به وقوع پيوست.[1] هرچند كه در طي اين مواجهات، باستثناي يك مورد كه در آن فردي از مشركان بوسيله يكي ازمسلمانان كشته شد و دو نفر به اسارت درآمدند، درگيري مهمي با نفرات قريش صورت نگرفت، ولي وضعيت بتدريج رو به وخامت نهاد تا نهايتاً به جنگ بدر در رمضان سال دوم هجرت، و جنگهاي احد و خندق در سالهاي سوم و پنجم انجاميد.

از بدو نگارش مغازي و سير، مورخين اسلامي مسئوليت ايجاد تنش و وضع جنگي را نه تلويحاً بلكه صراحتاً به دوش پيامبر (ص) و مسلمانان گذاشته‌اند و در تفسير وتبيينِ حوادث، طوري وانمود شده است كه گويا اقدامات نظاميِ قريش در جنگهاي بدر، احد و خندق، پيآمد طبيعيِ سلسله حوادثي بوده كه خود مسلمانان شروع كننده آن بوده‌اند.

ولي چنانكه در بخشهاي بعدي بدان اشاره خواهد شد، اين تصوير از وقايع سالهاي نخست هجرت تا صلح حديبيه نه فقط با تصويري كه از قرآن كريم و بعضي از شواهد تاريخي استنباط مي‌شود مطابقت ندارد، بلكه با روش و سير? پيامبر (ص) كه در رويدادهاي صلح حديبيه و فتح مكه به وضوع آشكار شد نيز همخواني ندارد.

البته سلسله اقدامات خصمانه قريش عليه پيامبر (ص) و پيروانش در شهر مكه در طول حداقل ده سال قبل از هجرت از نظر تاريخ پوشيده نيست (يعني چنانچه سه سال نخستين بعثت را كه برطبق روايات غالب دعوت پيامبر بصورت غيرعلني بوده و لذا كمتر باعث برانگيخته‌ شدن واكنشهاي غضب‌آلود سران مشركين عليه مومنان مي‌شد، را استثناء بدانيم). همين رفتارهاي خشن بود كه مسلمانان را مجبور به مهاجرت به حبشه و يثرب نمود كه قرآن كريم آنرا عملاً مساوي با اخراج‌ آنان از خانه و كاشانه‌شان مي‌داند.

قريش از سالها قبل در پي قتل پيامبر (ص) بودند. تحريم اقتصادي و اجتماعي بني هاشم و محصور شدن آنها در شعب ابوطالب براي چندين سال بعلت امتناع آنها در برابر خواسته سران قريش از ابوطالب بود كه پيامبر را تحويل آنها بدهد تا وي را بقتل برسانند.[2] در همين دور? سه يا چهار سال محاصره در شعب ابي طالب نيز، شبي نبود كه تهديد قتل براي پيامبر وجود نداشته باشد، لذا هر شب يكي از مردان بني‌هاشم به دستور ابوطالب در بستر پيامبر بجاي وي مي‌خوابيد.[3] بعد از وفات ابوطالب نيز مكه براي پيامبر (ص) جاي امني نبوده و ايشان در موقع برگشت از سفر طائف وقتي مي‌خواست وارد مكه شده و جهت عمره به مسجد الحرام داخل شود، مجبور شد از مطعم بن عدي تقاضاي پناهندگي نمايد و مدتي تحت حمايت وي قرار گيرد.[4] توطئه دسته‌جمعي قريش براي قتل پيامبر (ص) در شب هجرت نيز مشهورتر از آن است كه نيازي به تفصيل بيشتر داشته باشد. بعد از شكست نقشه قتل پيامبر (ص) و مهاجرت آن حضرت به يثرب، و نافرجام ماندن عمليات تعقيب، قريش جايزه‌اي (صد شتر) براي دستگيري پيامبر مقرر كرده بودند.[5]

در اين مقال ما برآنيم تا ضمن اشاره به اقدامات خصمان? قريش عليه مسلمانان، به تفصيل و بررسي امري بپردازيم كه از منظر نگارنده در اتخاذ موضعگيري نظامي برعليه مشركان مكه مهمترين نقش را داشته است، اما روايان سيره و گزارشگران حوادث صدر اسلام آنرا به نحوي مسكوت گذاشته از چشم تاريخ پوشيده نگاه داشته‌اند. موضوع بررسي ما، وضعيتي است كه قرآن به آن با «صد عن المسجد الحرام» اشاره مي‌كند كه عبارت بود از بستن راه عمره و حج بر مسلمانان اعم از مهاجرين و انصار، ايجاد جوّ خوف و وحشت براي زائران اهل مدينه حتي در ماههاي حرام، و نيز سوء‌ استفاده قريش از تسلط خود بر مسجد الحرام و ادعاي ولايت بر بيتِ الهي.

براي بررسي اين موضوع ما در ابتدا به ديدگاه نخستين مورخان اسلامي درباره علل جنگ با مشركين مكه خواهيم پرداخت. آنگاه براي بيان علل بنيادين جنگ، ضمن ارائه شواهد تاريخي و قرآني، توضيح خواهيم داد كه قريش بعنوان بزرگترين كانون تجاوز و تعدي عليه پيامبر اسلام (ص) و مسلمين، نه فقط سدي بزرگ در راه احياي مسجد الحرام بعنوان قبله گاه و محل عبادت و زيارت پيروان توحيد و مانعي در راه احياي حج ابراهيمي بودند، بلكه با سيطره بر شهر مكه، عملاً و بر خلاف سنتهاي مسبوق اعراب و خود قريش، راه حج و عمره را بر مهاجران و انصار بسته بودند و به اين ترتيب آنها را حتي از حق سنّتي خويش براي دسترس به مسجد الحرام و شركت در مراسم عمره و حج محروم ساخته بودند.

بر اين اساس، مهمترين عامل براي شروع جهاد عليه مشركين مكّه احقاق اين حق مسلمانان بود. اين قريش بودند كه با بستن راه مكّه بر مسلمانان، پيامبر (ص) را وادار به عكس‌العمل نمودند كه بشكل اعزام سرايا و شركت پيامبر (ص) در غزواتِ اين دوره جهت وارد كردن فشار بر مكيان، به ظهور رسيد. هدف آن رفع موانع از راه زيارت مسجد الحرام بود، و نيز احياي آن و احياي حج و عمره ابراهيمي از نظر روح و پيكر.

2. تاريخ‌نگاري وقايع قبل از جنگ بدر

عمده مأخذ مورخان اسلامي در رابطه با علل بروز اولين جنگ در بدر، عبارت است از روايات و گزارش‌هايي كه در دوره اموي (35-132 هـ) تنظيم و براي نسل‌هاي بعدي بازگو شده است، يعني دوره‌اي كه مصادف است با حاكميت همان حزبي بر سرزمين‌هاي اسلامي كه سردمداران آن، يعني قريش، مركز اصلي پيكار عليه اسلام و پيامبر (ص) را تشكيل مي‌دادند. در اين روايات بطور مشهود از يك سو سعي مي‌شود كه انگيزه‌هاي ستيزه‌جويانه سرانِ قريش و مشركين نسبت به پيامبر‌ (ص) و مسلمانان به كمرنگ‌ترين وجه جلوه كند، و از سوي ديگر تهمت ستيزه‌جويي و جنگ‌افروزي را در درجه اول متوجه مسلمانان و در درجه دوم به بعضي از عناصر قريش مثل ابوجهل منحصر شود.

1.2. روايت عروة بن زبير

    رواياتي كه از عروة بن زبير (م 94هـ) و ديگران در نخستين منابع تاريخي، از جمله ابن‌ اسحاق، واقدي، ابن‌ سعد و طبري،[6] آمده از حيث پيروي از ديدگاه مذكور كم و بيش همسويي دارند، اگرچه كه گزارش عروة از واقعه بدر در اين جهت از همه صريح‌تر است، و به نظر مي‌رسد در جهت و شكل دادن به گزارشهاي بعدي و ساختن ذهنيت مؤرخان آينده در اين باره نقش مؤثري داشته است.

طبري قبل از نقل روايات مربوط به واقعه بدر مي‌گويد: «سبب جنگ بدر و ديگر جنگها كه ميان پيغمبر خدا و مشركان قريش رخ داد، چنانكه عروة بن زبير گويد، قتل عمرو بن حضرمي بود كه به دست واقد بن عبدالله تميمي انجام گرفته بود.»[7] آنگاه روايت معروف عروه را در اين زمينه نقل مي‌كند:

هشام بن عروه گويد: پدرم به عبد الملك بن مروان نوشت: «از كار ابوسفيان و رفتنش پرسيده بودي كه چگونه بود، ابوسفيان بن حرب با يك كاروان هفتاد نفري از همه قبايل قريش از شام مي‌‏آمد در حاليكه به تجارت شام رفته بودند و با مال و كالا باز مي‌گشتند. قضيه را به پيمبر خبر دادند كه پيش از آن در ميانه جنگ رفته بود و خون ريخته بود و ابن‌ حضرمي و كسان ديگر در نخله كشته شده بودند و دو تن از قرشيان، يكي از بني مغيره با ابن كيسان وابسته آنها، اسير شده بودند.

اين كارها به دست عبدالله بن جحش و واقد هم پيمان بني عدي و گروهي از ياران پيمبر انجام گرفته بود، و همين ماجرا كه نخستين برخورد ميان پيمبر و قرشيان بود و پيش از رفتن ابوسفيان به شام رخ داده بود، جنگ را در ميان دو طرف برانگيخت.

پس از آن ابوسفيان با كاروان قريش از شام بيامد و عبورشان از ساحل دريا بود و چون پيمبر اين بشنيد با ياران خود از مال كاروان و تعداد كم مردان آن سخن گفت و برون شدند و به طلب ابوسفيان و كاروان وي بودند و آنرا غنيمت خويش مي ‏دانستند و گمان نمي بردند وقتي به آنها مي رسد جنگي سخت رخ دهد، و خداي در همين باب فرمود: و دوست داشتيد كه گروه ضعيف تر از آن شما باشد.

و چون ابوسفيان شنيد كه ياران پيمبر خداي راه بر او گرفته‌اند كس سوي قرشيان فرستاد كه محمد و ياران وي راه شما را گرفته‌اند تجارت خويش را حفظ كنيد.»

و چون قرشيان خبر يافتند، مكيان به جنبش آمدند از آن رو كه همه تيره‌هاي بني لوي در كاروان ابوسفيان شركت داشتند، و اين جنبش از بني كعب بن لوي بود و از بني عامر به جز از تيره بني مالك بن حنبل كس نبود و پيمبر و ياران وي از حركت قرشيان خبر نداشتند تا به محل بدر رسيدند كه راه كاروانهاي قريش كه از ساحل دريا به شام مي‌‏رفت از آنجا بود و ابوسفيان از بدر بگشت كه بيم داشت در بدر متعرض او شوند و پيمبر خدا برفت تا نزديك بدر فرود آيد و زبير بن عوام را با جمعي از ياران خويش بر سر چاه بدر فرستاد و گمان نداشتند كه قرشيان به مقابله بيرون شده‌اند.[8]

چند نكته درباره عروه و روايت او قابل تأمل است:

1. عروه از بدو شكست عبدالله ابن زبير از وابستگان رژيم اموي گرديد. در واقع او نخستين كسي بود كه خبر كشته شدن عبدالله بن زبير را براي عبدالملك بن مروان آورد تا بدين وسيله خوشنودي عبدالملك را نسبت به خود جلب نمايد. او در سالهاي بعدي تحت حمايت عبدالملك قرار گرفت و از دست درازيهاي حجّاج مصون ماند. چنين مي‌نمايد كه وي در روايات خود به حساسيت هاي امويان و قريش كاملاً توجه دارد و رعايت حال آنان را بخوبي مي‌كند.

2. روايت مكتوب عروة در جواب پرسش عبدالملك نوشته شده است[9] كه از وي درباره «مخرج»[10] ابوسفيان، و نه غزوه پيامبر (ص) سوال نموده بود، و اين نشان دهنده روحيات امويان است كه بيش از تارخچ? جهاد رسول اسلام (ص)، به تاريخ و سير? آل ابوسفيان و نياكان اموي خويش علاقه‌مند بوده‌اند.

3. در سرتاسر روايت، كه فقط صدر آن در بالا نقل گرديد، سعي شده است تا سران قريش، مثل صفوان بن اميه، ربيعه بن عتبه و ابوسفيان را اگر نه كاملاً مبرا از انگيزه‌هاي ستيزه‌جويانه نسبت به پيامبر و پيروانش، آنها را گريزان از خونريزي و جنگ نشان دهد و بار عمد? مسؤليت جنگ را كه به شكست فضيحت بار قريش انجاميد، بر گردن ابوجهل و اولياي دم عمرو ابن الحضرمي بگذارد.

4. مهم‌تر از همه اينكه، برداشتي كه از روايت عروة و روايات مشابه دستگير مي‌شود اين است كه گويا قبل از حادثه كشته شدن ابن الحضرمي، كه در جريان سري? عبدالله بن جحش و يارانش اتفاق افتاد، «وضعيت جنگي» بين قريش از يك سو و پيامبر و يارانش از سوي ديگر وجود نداشته است. چنانچه در ادامه اين مقاله توضيح خواهيم داد، صرف نظر از چندين سرايا و غزواتي كه قبل از سريه ابن جحش صورت گرفته بود، اين برداشت خلاف تصويري است كه از شواهد ديگر تاريخي و قرآني بدست مي‌آيد.

5. بر خلاف آنچه كه در روايت عروة و روايات مشابه آمده، احتمال درگيري با سپاه مكيان از ابتداي امر بسيار جدي بوده است و اين موضوع از آيات 5-6 سوره انفال[11]، سوره‌اي كه فورا بعد از واقعه بدر نازل شد و وضعيت رزمندگان مسلمان را كه جنگ و خطرات آن را با ترس و اكراه تلقي مي‌نمودند، بيان مي‌كند، كاملا پيدا است. اگر نيروي مسلمانان از نظر اسلحه و تجهيزات و نفرات در مقابل سپاه مكيان بسيار ضعيف بوده است، اين نه به اين خاطر بوده كه آنها خيال مي‌كرد ند كه جنگي با سپاه مكي پيش نخواهد آمد،[12] بلكه به اين علت بود كه آنان در اين مرحله اصلاً ساز و كاري بيش از آنچه كه آورده بودند در اختيار نداشتند. تعداد نفرات آنان نيز نشانگر جدّي بودن احتمال جنگ است، از آن رو كه مسلمانان براي غارت قافله تجاري ابوسفيان، كه حد اكثر 70 محافظ و همراه داشت، به نيرويي بيش از 300 نفر[13] نياز نداشتند.[14] بنابر برخي روايات، ابوجهل و كفار قريش قبل از بدر نامه‌هايي تهديد آميز خطاب به شخص پيامبر (ص)[15] و برخي از سران انصار ارسال داشته بودند.[16] بعلاوه بعضي از روايات حاكي از آن است كه خبر روانگي سپاه قريش از مكه، در مدينه به پيامبر رسيده بود.[17]

6. روايت درصدد آن است كه آيه 7 سوره انفال[18] را در مقام شاهدي بر استنباط نادرست خويش از حوادث بدر تلقين نمايد، در حاليكه مفاد آيه وعده خداوند به مجاهدان مسلمان است كه بر يكي از دو گروه [سپاه دشمن يا كاروان تجارتي قريش] پيروز خواهند شد. معني اين وعده قطعي بودن پيروزي مسلمانان بر دشمن بود، صرف نظر از اين كه آن پيروزي بر كدامين يك از دو گروه حاصل آيد. طبعا مسلمانان با داشتن اطمينان بر پيروزي خود، آرزومند بودند كه كاروان تجاري قريش را بدست آرند. علت آن هم روشن است. اين نخستين بار بود كه آنها با چنين جمعيتي براي پيكار با قريش بيرون آمده بودند، و درپي آن بودند كه قضيه بدون جنگ و خونريزي و با مختصر درگيري به انجام رسد. از سوي ديگر مي‌خواستند با اموال ذيقيمتي كه بدست مي‌آورند، به بي سروساماني خود در ديار هجرت پايان دهند. همين انگيزه آنها را پس از پيروزي در جنگ بدر واداشت تا براي گرفتن فديه از كشتن اسراي جنگ خودداري كنند. علاوه بر اين، شعور سياسي آنان در اين مرحله (و نيز در مراحل بعدي، همانگونه كه در حديبيه آشكار گشت) در حدي نبود كه ارزش پيروزي نظامي بر سپاه قريش را (يا ارزش صلح با آنان را در حديبيه) كاملاً درك نمايند.

3. شواهد تاريخي:

خارج از احتياط نخواهد بود اگر بگوييم كه سد? اول تاريخ‌نگاري در اسلام كه بخشي از آن مصادف با دور? 90 ساله سلطنت امويان است سعي در پوشاندن بسياري از مظالم سران قريش عليه پيامبر (ص) و پيروان او را داشته است. افزوان بر آن، بعيد نيست كه فرهنگ اغماض و گذشت[19] و رعايت حال كساني كه بعد از فتح مكّه مسلمان شدند،[20] و همچنين فرزندان آنها در نسلهاي بعد، باعث گرديد بسياري از گزارشها از رفتار هاي شرم آور قريش نسبت به پيامبر (ص) مسكوت بماند. شايد به همين علت ما اطلاعات كافي از جزئيات حوادث وجرياناتي كه در طول اقامت 13 ساله پيامبر (ص) در مكّه بعد از بعثت اتفاق افتاد نداريم. آنچه كه ميدانيم و تاريخ گزارش كرده آنقدر آشكار و معروف بوده است كه حذف آن از روي زبانها مقدور نبود. با اينحال جسته و گريخته برخي روايات در گوشه هاي از صفحات تاريخ باقي ماند.

سياست تهديد و آزار قريش نسبت به حجاج مسلمان كه پيش از هجرت آغاز گشته بود، پس از آن به جايي رسيد كه امنيت جاني براي مسلمانان يثربي و مهاجر كه قصد حج و عمره داشته وجود نداشت. آقاي سيد مرتضي عاملي درباره عدم امكان حج براي مسلمانان قبل از فتح مكه مي‌نويسند: «...إذ لم يكن يمكن للمسلمين الحج إلي مكة إلا بعد فتح مكة في سنة ثمان... فإن قريشا لم تكن تسمح لأحد من المسلمين بالحج في تلك الظروف الصعبة.»[21]

ابن حجر عسقلاني در رد روايت بغوي مبني بر اينكه عبد الله بن زبير اولين مولود در اسلام بوده و اينكه ابو بكر با وي در حالي كه در خرقه اي پيچيده شده بود طواف نموده، سخن واقدي را نقل مي‌نمايد كه گفته است: «هذا غلط بيّن، فلا اختلاف بين المسلمين أنه أول مولود ولد بعد الهجرة، و مكة يومئذ حرب لم يدخلها النبيّ صلي اللَّه عليه و سلّم حينئذ و لا أحد من المسلمين.»[22]

از گفته آقاي سيد مرتضي و ابن حجر چنين برمي‌آيد كه گويا عدم امكان اقامه حج و عمره، بعلت جنگ با مسلمانان بوده است. اين سخن مي‌تواند براي دوران پس از جنگ بدر موجه و قابل فهم باشد، نه براي ماههاي بعد از هجرت و قبل از ارسال سرايا و حتي زمان قبل از بدر. آنچه كه ما خواهان اثبات آنيم اين است كه سدّ راه مكه از علل عمليات نظامي و جنگ بود نه معلول آن. واقدي در شرح آيه يَسْئَلُونَكَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرامِ مينويسد:

 ... فحدّثهم اللّه في كتابه أنّ القتال في الشهر الحرام كما كان، و أنّ الذي يستحلّون من المؤمنين هو أكثر من ذلك، من صدّهم عن سبيل اللّه حتي يعذّبوهم و يحبسوهم أن يهاجروا إلي رسول اللّه صلّي اللّه عليه و سلّم، و كفرهم باللّه و صدّهم المسلمين عن المسجد الحرام في الحجّ و العمرة، و فتنتهم إيّاهم عن الدين، و يقول: وَ الْفِتْنَةُ أَشَدُّ مِنَ الْقَتْلِ[23]

1.3. شاهد نخستين:

بنا بر شواهد تاريخي، قبل از هجرت نيز مكه براي حجاج مسلمان جاي امني نبوده است. در جريان حج آخرين سال اقامت پيامبر در مكّه، سالي كه در آن دومين بيعت عقبه واقع شد،[24] وقتي خبر اين بيعت به قريش رسيد آنها به تعقيب بيعت‌ كنندگان پرداختند و به سعد بن عبادة و منذر بن عمرو دست يافتند. منذر توانست خود را از دست قريش رهانيده، فرار كند ولي آنان سعد را گرفتند و شكنجه دادند تا او با وساطت مطعم بن عدي و حارث بن اميّه نجات يافت.[25]

2.3. دومين شاهد:

اما وضعيت بعد از هجرت چطور بود؟ در منابع تاريخي، حديثي، و تفسيري ما غير از يك مورد، گزارشي مبني بر حضور افراد يا گروههايي از حجاج مسلمان از مدينه در مراسم حج يا عمره بعد از هجرت و قبل از بدر بدست نمي‌آوريم. اين مورد نيز متعلق است به سعد بن معاذ كه قبل از بدر (واحتمالاً در رجب) جهت عمره به مكه رفته بود. بين منابع قديم تنها واقدي و بخاري اين روايت را آورده‌اند، و بلكه واقدي آنرا خلاصه و قسمتهايي آنرا را شايد هم به ملاحظاتي حذف نموده است (و اگر بخاري آنرا در صحيح خويش نمي‌آورد تفاصيل آن از بين مي‌رفت). روايت بخاري كه مفصل تر و كامل تر است چنين است:

حَدَّثَنِي أَحْمَدُ بْنُ عُثْمَانَ حَدَّثَنَا شُرَيْحُ بْنُ مَسْلَمَةَ حَدَّثَنَا إِبْرَاهِيمُ بْنُ يُوسُفَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ أَبِي إِسْحَاقَ قَالَ حَدَّثَنِي عَمْرُو بْنُ مَيْمُونٍ أَنَّهُ سَمِعَ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ مَسْعُودٍ - رضي الله عنه - حَدَّثَ عَنْ سَعْدِ بْنِ مُعَاذٍ أَنَّهُ قَالَ كَانَ صَدِيقًا لأُمَيَّةَ بْنِ خَلَفٍ ، وَكَانَ أُمَيَّةُ إِذَا مَرَّ بِالْمَدِينَةِ نَزَلَ عَلَي سَعْدٍ ، وَكَانَ سَعْدٌ إِذَا مَرَّ بِمَكَّةَ نَزَلَ عَلَي أُمَيَّةَ ، فَلَمَّا قَدِمَ رَسُولُ اللَّهِ - صلي الله عليه وسلم - الْمَدِينَةَ انْطَلَقَ سَعْدٌ مُعْتَمِرًا ، فَنَزَلَ عَلَي أُمَيَّةَ بِمَكَّةَ ، فَقَالَ لأُمَيَّةَ انْظُرْ لِي سَاعَةَ خَلْوَةٍ لَعَلِّي أَنْ أَطُوفَ بِالْبَيْتِ . فَخَرَجَ بِهِ قَرِيبًا مِنْ نِصْفِ النَّهَارِ فَلَقِيَهُمَا أَبُو جَهْلٍ فَقَالَ يَا أَبَا صَفْوَانَ ، مَنْ هَذَا مَعَكَ فَقَالَ هَذَا سَعْدٌ . فَقَالَ لَهُ أَبُو جَهْلٍ أَلاَ أَرَاكَ تَطُوفُ بِمَكَّةَ آمِنًا ، وَقَدْ أَوَيْتُمُ الصُّبَاةَ ، وَزَعَمْتُمْ أَنَّكُمْ تَنْصُرُونَهُمْ وَتُعِينُونَهُمْ ، أَمَا وَاللَّهِ لَوْلاَ أَنَّكَ مَعَ أَبِي صَفْوَانَ مَا رَجَعْتَ إِلَي أَهْلِكَ سَالِمًا . فَقَالَ لَهُ سَعْدٌ وَرَفَعَ صَوْتَهُ عَلَيْهِ أَمَا وَاللَّهِ لَئِنْ مَنَعْتَنِي هَذَا لأَمْنَعَنَّكَ مَا هُوَ أَشَدُّ عَلَيْكَ مِنْهُ طَرِيقَكَ عَلَي الْمَدِينَةِ . فَقَالَ لَهُ أُمَيَّةُ لاَ تَرْفَعْ صَوْتَكَ يَا سَعْدُ عَلَي أَبِي الْحَكَمِ سَيِّدِ أَهْلِ الْوَادِي . فَقَالَ سَعْدٌ دَعْنَا عَنْكَ يَا أُمَيَّةُ ، فَوَاللَّهِ لَقَدْ سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ - صلي الله عليه وسلم - يَقُولُ إِنَّهُمْ قَاتِلُوكَ .[26] قَالَ بِمَكَّةَ قَالَ لاَ أَدْرِي . فَفَزِعَ لِذَلِكَ أُمَيَّةُ فَزَعًا شَدِيدًا...[27]

واقدي در روايت همين واقعه نه تنها كلمات تهديدآميز ابوجهل را حذف مي‌نمايد، بلكه از زبان وي اعلام جنگ عليه قريش را به پيامبر (ص) نسبت مي‌دهد:

قالوا: و خرج سعد بن معاذ معتمرا قبل بدر فنزل علي أميّة بن خلف، فأتاه أبو جهل فقال: أتنزل هذا،[28] و قد آوي محمّدا و آذنّا بالحرب؟ فقال سعد بن معاذ: قل ما شئت، أما إنّ طريق عيركم علينا. قال أميّة بن خلف: مه، لا تقل هذا لأبي الحكم، فإنه سيّد أهل الوادي! قال سعد بن معاذ: و أنت تقول ذلك يا أميّة، أما و الله لسمعت محمّدا يقول «لأقتلنّ أميّة بن خلف». قال أميّة: أنت سمعته؟ قال، قلت: نعم[29].

هر دوي موارد فوق الذكر متعلق است به نقيبان و افراد سرشناس طائفه انصار. وقتي قريش چنين رفتارهايي را در قبال افراد سرشناس انصار در حرم مكّه و در ماه حرام (حداقل مورد سعد بن عباده چنين است) روا مي‌داشتند، تكليف مهاجران و افراد عادي از يثربيان روشن بود.

3.3. سومين شاهد:

از رفتارهاي قريش با زائران مسلمان در قبل از بدر، مي‌توان احساسات و مواضعي را كه نسبت به آنان بعد از واقعه بدر داشتند حدس زد. ما بيش از يك مورد از نمونه‌هاي برخورد با زائران يثربي بعد از بدر و قبل از عمر ? حديبيه را در منابع نيافتيم. اين نقل به پيرمرد مسلمان 70 ساله‌اي از قبيله اوس بنام سعد بن النعمان بن اكال مي‌پردازد كه در نقيع، موضعي قريب مكّه، به پرورش شتر و گوسفند اشتغال داشت. وي كه جهت عمره داخل مكّه شده بود، بوسيله ابوسفيان اسير گرديد تا او را با پسر خود عمرو، كه از اسراي بدر و در دست مسلمانان بود، مبادله نمايد و مجبور به دادن فديه نشود.[30]

حتي اگر تأثيراتي را كه اوضاع سياسي زمان، مصلحت انديشي‌ها، اغماض و وابستگيهاي سياسي و قبيله‌اي بر ديدگاه وقايع نگاران داشته است به حساب نياوريم، با اين وجود روشن است كه راويان حوادثِ بدر با معطوف ساختن توجه خويش صرفا به پيشآمدهاي جزئي—مانند برخوردي كه در جريان سريه عبدالله بن جحش رخ داد— تمايلي به توجه به سياق وسيعتر سياسي آن دوره از خود نشان نمي‌دهند. به همين جهت روايات آنان تصوير درستي از وقائع ارائه نمي‌دهد.

4. شواهد قرآني درباره مسدود بودن راه مكّه:

شكي نيست قرآن مجيد علاوه بر نقش هدايت‌گر خود، مطمئن‌ترين منبع براي درك تاريخ پيامبر (ص) نيز محسوب مي‌شود، بشرطي كه تفاسير نادرست و اسباب نزول غير واقعي، ما را از حقايق باز ندارد. به نظر مي‌رسد برخي از مطالب مطرح شده در چهار سوره، يعني حج، بقره، انفال و فتح، مي‌تواند روشنگر قضايا در اين جهت باشد.

1.4. نكاتي پيرامون كيفيت نزول سوره‌ها

قبل از اينكه شواهدي از قرآن در اين رابطه ارائه گردد، لازم است به بعضي از مسائل كلي در زمينه كيفيت نزول سوره‌ها اشاره شود. به اعتقاد برخي محققان، سوره‌هاي قرآن يكي پس از ديگري، به توالي نازل مي‌شد،[31] به اين معني كه پس از اتمام نزول يك سوره نوبت به سور? بعدي مي‌رسيد. پيامبر (ص) نيز سوره‌ها را به محض نزول براي مسلمانان تلاوت مي‌كرد و آنان نيز مطالب را اكثراً حفظ و برخي هم مي‌نوشته‌اند، آنگاه آنرا در نماز و خارج از آن، يا از حفظ و يا از روي مصحف، تلاوت مي‌نمودند. اين روال در مكّه و در ابعاد بسيار گسترده تر در مدينه ادامه داشت.

    مفاد برخي از رواياتي كه در باب اسباب نزولِ آيات در منابع آمده، مستلزم آن است كه بعضي از آيات مكي در سوره‌هاي مدني جا داده شود، و در مواردي نيز آيات مدني را در سوره‌هاي مكّي قرار داد. وجود آياتِ مكّي در سوره‌هاي مدني نيز ايجاب ميكند كه اين آيات تا نزولِ سوره مدني مربوطه گاهي سالها بلا تكليف بمانند، و يا آياتي كه در مدينه نازل مي‌شد در سوره‌هاي كه سالها پيش در مكّه نزول يافته بود، جاسازي شوند.

اعمال چنين جابجايي در عبارات و مطالبِ متني صرفاً وقتي ممكن و متصور است كه متن و ترتيب آن فقط در اختيار نگارنده باشد و هر گونه تغيير را خود او شخصاً و قبل از انتشار اعمال نمايد. ولي اعمال چنين روشي در متني مثل قرآن كه آيات و سوره‌هاي آن به محضِ نزول شفاهاً در اختيار عموم قرار مي‌گرفت منجر به هرج و مرج در ترتيبِ مطالب سوره‌ها نزد مردم مي‌گرديد. لذا اعمال چنين روشي در ترتيب سوره‌هاي قرآن بسيار بعيد به نظر مي‌رسد. البته ممكن است بطور استثنايي و در مواردي بسيار معدود پيامبر (ص) چنين عملي را انجام داده باشد، چون فراواني چنين مواردي باعث آشفتگي متونِ سوره‌ها نزد عموم و موجب زحمت همگان مي‌شد. ولي ما هيچ موردي از گزارش اين نوع آشفتگي را در منابع تاريخي نمي‌بينيم و بعيد به نظر مي‌رسد كه در صورت وقوع چنين امري موارد متعدد آن در منابع گزارش نشده باشد.

    ثانيا، علاوه بر استدلال فوق رواياتي وجود دارد كه حاكي از آن است كه خود پيامبر (ص) و عموم مردم اتمام سوره پيشين و ابتداي سوره بعدي را از نزول «بسم الله الرحمن الرحيم» مي‌فهميده‌اند. در منابع شيعي اين روايت با سند[32] و بدون آن[33] بوسيله صفوان جمال از امام صادق (ع) روايت شده است. شبيه آن در منابع اهل سنت از ابن عباس[34] و عبد الله بن مسعود،[35] بعضاً با اسنادي كه صحيح دانسته‌اند،[36] نقل شده است. نويسندگان و محققان مسلمان بطور بسيار گسترده آنرا در كتابهاي خود نقل و قابل قبول تلقي نموده‌اند.

    ثالثاً مؤيد اين امر برخي از آيات و رواياتي است كه حاكي از نزول يكباره سوره‌هاست.[37]

نتيجه‌اي كه ما از بحث فوق در صدد اخذ آنيم اين است كه هر گاه بتوانيم از روي شواهد داخلي و خارجي (مثل روايتي موثق در باب سبب نزول) زمان نزول يك يا چند آيه از سور? خاصي از قرآن كريم را تعيين كنيم، احتمال قوي وجود دارد كه تمام آن سوره حول و حوش همان بازه زماني نازل شده باشد.

با اين مقدمه ما وارد بحثي درباره آياتي از چهار سوره مذكور مي‌شويم كه مويد ما در اخذ نتيجه نهايي خواهد بود.

زمان نزول سور? مباركه بقره عبارت است از دوران بعد از هجرت پيامبر به مدينه تا قبل از جنگ بدر (در آن اشاره‌اي به بدر نشده است). برخي از آيات اين سوره كه براي بررسي حاضر قابل توجه‌اند به موضوعاتي مي‌پردازند از جمله: سوابق شهر مقدس مكه (آيه 35)، بناي كعبه توسط ابراهيم و اسماعيل عليهما السلام (آيات 125-132)؛ تغيير قبله از بيت المقدس به مسجد الحرام (142-150)؛ شهيد و شهادت (154-157)؛ مراسم حج (158، 189، 196-203)؛ جهاد و قتال (190-195؛ 216-217)، قصه‌هايي از تاريخ بني اسرائيل در مورد جنگ و قتال (243-252).

بايد توجه داشت كه اين آيات در زماني نازل شده است كه راه مكّه براي مسلمانان بطور كلي بسته شده بود و مانند گذشته امكان حج و عمره براي آنان، اعم از مهاجرين و انصار، وجود نداشت. گرچه هنوز رويارويي نظامي مانند بدر بين آنان و مشركين مكّه رخ نداده بود، قرآن با تشويق مسلمانان به قتال و شهادت زمينه‌هاي لازم را به لحاظ آمادگي روحي به تدريج فراهم مي‌كرد . نكته‌اي ديگر كه در سوره بقره و سوره حج قابل توجه است چينش آيات حج و جهاد به نزديك يكديگر و گاهي درهم بودن آنهاست.

سوره انفال به روزهاي بعد از پيروزي قواي اسلام در بدر تعلق دارد، و ناظر به اوضاع خاص آن زمان است. آيات مهمتر اين سوره از نظر ارتباط با موضوع بحث عبارت‌اند از آياتي كه به امور ذيل مي‌پردازند: اقدامات خصمانه قريش عليه پيامبر (ص) (30)، تهديد قريش به عذاب به خاطر بستن راه مسجد الحرام، و عدم لياقت آنان براي تصدي حرم. در اين سوره به امور ديگري نيز اشاره شده كه قابل ملاحظه است، هرچند ارتباط مستقيمي با بحث حاظر ندارد، مانند: هزينه‌هايي كه مشركان براي سدّ راه خدا مي‌كنند (34-38)، تحريض مسلمانان بر قتال و جهاد (39-40)، تقسيم غنايم، ضرورت پايمردي در جنگ، لزوم وحدت و آمادگي نظامي (41-60)، شرائط صلح، امور اسيران، و ولايت مسلمين نسبت به يك ديگر (61-75).

ولي قبل از پرداختن به آيات مربوطه در سوره‌هاي بقره و انفال، لازم است به سوره حج بپردازيم. چرا كه زمان نزول اين دو سوره براساس قراين صريح داخلي و خارجي (مانند رواياتي كه در كتب تفسير و تاريخ آمده) بطور قطعي مشخص مي‌باشد. اما درباره زمان نزول سوره حج اختلاف نظر وجود دارد. [38]

2.4. شواهدي از سوره حج

به گفته مفسران اين سوره اسمي غير از «حج» ندارد و از زمان پيامبر (ص) به همين نام معروف بوده است. هر چند كه آيات صدر سوره (1-16) و برخي ديگر از آيات آن از نظر سبك و محتوا رنگي مكّي دارند، اما از آنجا كه در اين سوره سخن از يهود، صابئين، مجوس و نصاري (17)، بستن راه مسجد الحرام بر مسلمانان (25)، اذن قتال براي مهاجران (39-40)، هجرت در راه خدا (58-59)، جواز مقابله به مثل (60)، و جهاد (78) به ميان رفته است، مدني بودن آن مسلّم است.[39]

براي تعيّن زمان نزول آن نيز قراين داخلي و خارجي وجود دارد، كه مهم ترين آن آيه 39 است.

إِنَّ اللَّهَ يُدافِعُ عَنِ الَّذينَ آمَنُوا إِنَّ اللَّهَ لا يُحِبُّ كُلَّ خَوَّانٍ كَفُورٍ (38) أُذِنَ لِلَّذينَ يُقاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَ إِنَّ اللَّهَ عَلي نَصْرِهِمْ لَقَديرٌ (39) الَّذينَ أُخْرِجُوا مِنْ دِيارِهِمْ بِغَيْرِ حَقٍّ إِلاَّ أَنْ يَقُولُوا رَبُّنَا اللَّهُ وَ لَوْ لا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَهُدِّمَتْ صَوامِعُ وَ بِيَعٌ وَ صَلَواتٌ وَ مَساجِدُ يُذْكَرُ فيهَا اسْمُ اللَّهِ كَثيراً وَ لَيَنْصُرَنَّ اللَّهُ مَنْ يَنْصُرُهُ إِنَّ اللَّهَ لَقَوِيٌّ عَزيزٌ (40)

همانا خداوند از كساني كه ايمان آورده‌اند دفاع مي‏كند، كه خدا هيچ خيانت پيشه ناسپاس را دوست ندارد. (38)به كساني كه با آنان كارزار كرده‌اند، از آن رو كه ستم ديده‌اند رخصت كارزار داده شد و هر آينه خداوند بر ياري ايشان تواناست، (39) آنان كه به ناروا از ديار خويش رانده شدند تنها بدين سبب كه گفتند: پروردگار ما خداي يكتاست. و اگر خداوند برخي از مردم را به برخي باز نمي‏داشت هر آينه ديرها [ي راهبان] و كليساها [ي ترسايان‏] و كنشتها [ي جهودان] و مسجدها [ي مسلمانان] كه در آنها نام خدا بسيار ياد مي شود ويران مي گرديد و البته خدا كسي را كه [دين‏] او را ياري كند ياري خواهد كرد، كه خدا هر آينه نيرومند و تواناي بي‏همتاست، (40) (ترجمه مجتبوي)

مورخان و مفسران اتفاق نظر دارند كه اين اولين آيه‌اي است كه درباره جهاد نازل شده است.[40] در مجمع البيان حديثي از امام باقر (ع) نقل شده كه مؤيد همين معني است.[41] طبري، ابن ابي حاتم، ابن كثير و سيوطي همين نظر را به ابن عباس، مجاهد، ضحاك، عروه بن زبير، زيد ابن اسلم، قتاده، مقاتل و ديگران منسوب كرده‌اند. ابن كثير مي‌گويد برخي از آنان بر همين اساس سوره حج را مدني دانسته‌اند.[42]

بنابراين مي‌توان گفت، اولاً به احتمال زياد زمان نزول سوره حج مصادف است با زمان صدور اذن قتال به مسلمانان مهاجر، يعني با روزهاي قبل از اعزام نخستين سرايا توسط پيامبر (ص) كه در آن تنها مهاجران شركت داشته‌اند. چون طبق آي? مذكور، در آن مرحله، اجاز? قتال محدود به مهاجران بود.

بنا بر قول مشهور، پيامبر (ص) در نخستين سال هجرت سه سريه فرستاد كه عبارت‌اند از:

(1) سريه به فرماندهي حمزه بن عبدالمطلب همراه 30 تن از مهاجران به سيف البحر در ناحيه عيص در اوايل ماه رمضان،[43]

(2) سريه عبيده بن حارث به بطن رابغ همراه 60 يا 80 تن از مهاجران در شوال،[44]

(3) سريه سعد بن ابي وقاص همراه 20 يا 21 تن از مهاجران به خرّار در ماه ذي قعده.[45]

ثانياً زمان نزول آن بايد قبل از نزول سوره بقره بوده باشد، چون آيات 190-191 بقره[46] حاكي از عمومي بودن وظيفه جهاد است و آيه 216 آن،[47] بر خلاف آيه 39 سوره حج كه مفاد آن جواز قتال براي مهاجران است، حاكي از وجوب جهاد و عموميت آن است و منحصر به مهاجران نيست.[48]

1.2.4. چهارمين شاهد:

نخستين شاهد بر مدعاي ما از قرآن مجيد كه جهاد پيامبر (ص) عليه مشركين مكّه جهت باز كردن راه مسجد الحرام و احياي حج بوده است همين آياتي است كه در بالا ذكر شد، و بويژه بخش آخر آن كه چنين است:

وَ لَوْ لا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَهُدِّمَتْ صَوامِعُ وَ بِيَعٌ وَ صَلَواتٌ وَ مَساجِدُ يُذْكَرُ فيهَا اسْمُ اللَّهِ كَثيراً وَ لَيَنْصُرَنَّ اللَّهُ مَنْ يَنْصُرُهُ إِنَّ اللَّهَ لَقَوِيٌّ عَزيزٌ (40)

هر چند در اين آيه موضوع نجات مساجد و معابد از تخريب و ويراني بعنوان يكي از اساسي‌ترين اهداف جهاد و دفاع و در قالب يك اصل كلّي انساني و جهان شمول مطرح گرديده است، با ملاحظه شرايط حاكم در آن زمان مي‌توان گفت كه منظور اصلي آيه، نجات مسجد الحرام از ويراني و تخريب معنوي آن از طريق تسلط آيين شرك و بت پرستي بوده است، نه مساجد و كليساها بطور عموم. اين مطلب در بحثي درباره  آيه اي ديگر از همين سوره روشن تر خواهد شد.

2.2.4. پنجمين شاهد:

شاهد مهم ديگر در سوره حج از نظر موضوع بحث، آيه 25 آن است كه آغازگر مبحث حج و جهاد در آن سوره مي‌باشد:

إِنَّ الَّذينَ كَفَرُوا وَ يَصُدُّونَ عَنْ سَبيلِ اللَّهِ وَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ الَّذي جَعَلْناهُ لِلنَّاسِ سَواءً الْعاكِفُ فيهِ وَ الْبادِ وَ مَنْ يُرِدْ فيهِ بِإِلْحادٍ بِظُلْمٍ نُذِقْهُ مِنْ عَذابٍ أَليمٍ (25)

كساني كه كفر ورزيدند و [مردم را] از راه خدا و مسجد الحرام__ كه آن را براي مردم قرار داديم و مقيم و مسافر در آن يكسانند__باز مي‌‏دارند، و نيز هر كه در آنجا كجروي و ستمكاري__ آزار مردم__ خواهد او را از عذابي دردناك بچشانيم. (25)

سدّ كردن راه مسجد الحرام كه در اين آيه به آن اشاره رفته است، همان عدم امكان بجا آوردن حج و عمره براي مسلمانان است كه به جهت تهديدهايي كه از سوي قريش متوجه پيامبر (ص) و مسلمانان بود براي آنان امكان دسترسي به مسجد الحرام حتي در ماههاي حرام نيز وجو نداشت.

    مفاد آيه روشن است. خداوند مسجد الحرام را (كه در آيات بعدي اشاراتي به آباداني بيت‌الله توسط حضرت ابراهيم (ع) و دعوت جهاني او براي شركت مردم در مراسم حج آمده) براي همه مردم اعم از آنان كه در حرم مكه اقامت داشتند و ديگران كه از خارج راهي مكه مي‌شدند، قرار داده است. عمل قريش در بازداشتن مسلمانان از مسجد الحرام مساوي با الحاد و ظلم است و موجب عذابي دردناك براي آنان خواهد بود. در اين باره در تفسير قمي آمده است:

و قوله إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ يَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ الَّذِي جَعَلْناهُ لِلنَّاسِ سَواءً الْعاكِفُ فِيهِ وَ الْبادِ قال نزلت في قريش حين صدوا رسول الله (ص) عن مكة و قوله « سَواءً الْعاكِفُ فِيهِ وَ الْبادِ» قال أهل مكة و من جاء إليهم من البلدان فهم سواء لا يمنع النزول و دخول الحرم.[49]

برخي از مفسران ديگر نيز متوجه بسته بودن راه حج و عمره براي مسلمانان بعد از هجرت پيامبر (ص) بوده‌اند و بين آنها ابن كثير و ابن عطيه اندلسي در اين باره تصريح نموده‌اند. ابن كثير درباره اين آيه مي‌نويسد:

يقول تعالي منكرا علي الكفار في صدهم المؤمنين عن إتيان المسجد الحرام و قضاء مناسكهم فيه و دعواهم أنهم أولياؤه وَ ما كانُوا أَوْلِياءَهُ إِنْ أَوْلِياؤُهُ إِلَّا الْمُتَّقُونَ [الأنفال: 34] الآية، و في هذه الآية دليل علي أنها مدنية، كما قال في سورة البقرة: يَسْئَلُونَكَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرامِ قِتالٍ فِيهِ قُلْ قِتالٌ فِيهِ كَبِيرٌ وَ صَدٌّ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَ كُفْرٌ بِهِ وَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ إِخْراجُ أَهْلِهِ مِنْهُ أَكْبَرُ عِنْدَ اللَّهِ [البقرة: 217] و قال هاهنا: إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَ يَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ أي و من صفتهم أنهم مع كفرهم يصدون عن سبيل اللّه و المسجد الحرام، أي و يصدون عن المسجد الحرام من أراده من المؤمنين الذين هم أحق الناس به في نفس الأمر،...

و نيز مي‌گويد:

الَّذِي جَعَلْناهُ لِلنَّاسِ سَواءً الْعاكِفُ فِيهِ وَ الْبادِ أي يمنعون الناس عن الوصول إلي المسجد الحرام، و قد جعله اللّه شرعا سواء لا فرق فيه بين المقيم فيه و النائي عنه البعيد الدار منه سَواءً الْعاكِفُ فِيهِ وَ الْبادِ و من ذلك استواء الناس في رباع مكة و سكناها،[50]

ولي بين مفسران بيان ابن عطيه اندلسي در اين باره بسيار روشن‌تر و روشنگرانه است:

والمراد بصدّهم عن المسجد الحرام صدّ عرفه المسلمون يومئذ . ولعله صدّهم المسلمين عن دخول المسجد الحرام والطواف بالبيت. والمعروف من ذلك أنهم مَنَعُوا المسلمين بعد الهجرة من زيارة البيت فقد قال أبو جهل لسَعْد بن معاذ لما جاء إلي مكّة معتمراً وقال لصاحبه أميّة بن خلف : انتظر لي ساعة من النهار لعلّي أطوف بالبيت ، فبينما سعد يطوف إذ أتاه أبو جهل وعَرَفَهُ . فقال له أبو جهل : أتطوف بالكعبة آمناً وقد أوتيتم الصْباة؟ ( يعني المسلمين ).[51]

 برخي ديگر اشاراتي مجمل به اين «صد» دارند. [52] متاسفانه برخي از مفسران «آيه صد» را از سياق واقعي خود جدا كرده آنرا در پرتوي وقايع اوائل بعثت و يا حادثه‌اي كه چندين سال بعد در سال ششم هجري در جريان سفر عمره پيامبر در سال حديبيه و سد راه شدن قريش اتفاق افتاد، تفسير نموده‌اند،[53] گويا بعد از هجرت و قبل از حديبيه راه حج و عمره براي مسلمانان باز بوده است. حتي بعضي اظهار مي‌دارند كه غير از حديبيه و مواردي در ابتداي بعثت چنين «صدي» پيش نيامده است.[54]

    بهرحال تهديدي كه در اين آيه نسبت به سران قريش ابراز شده، بزودي جامه حقيقت پوشيد و ديري نپاييد كه اكثر آنان در بدر به هلاكت رسيدند.

    اين بخش از سوره حج كه با «آيه صد» و اعلان حج از جانب ابراهيم (ع) شروع مي‌شود، بعد از اذن قتال براي نجات و احياي مساجد، مجددا با ذكر جهاد و پيروي از ملت ابراهيم (ع)، پدر موحدان، خاتمه مي‌يابد:

وَ جاهِدُوا فِي اللَّهِ حَقَّ جِهادِهِ هُوَ اجْتَباكُمْ وَ ما جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ مِلَّةَ أَبيكُمْ إِبْراهيمَ هُوَ سَمَّاكُمُ الْمُسْلِمينَ مِنْ قَبْلُ وَ في هذا لِيَكُونَ الرَّسُولُ شَهيداً عَلَيْكُمْ وَ تَكُونُوا شُهَداءَ عَلَي النَّاسِ فَأَقيمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّكاةَ وَ اعْتَصِمُوا بِاللَّهِ هُوَ مَوْلاكُمْ فَنِعْمَ الْمَوْلي وَ نِعْمَ النَّصيرُ (78)

در راه خدا جهاد كنيد چنانكه سزاوار جهاد اوست، او شما را [بر همه امتها] برگزيده است، و بر شما در كار دين هيچ تنگي و دشواري ننهاده است اين همان آيين پدرتان ابراهيم است- يا آيين پدرتان ابراهيم را پيروي كنيد- او (خداي) پيش از اين- در كتابهاي پيشين- و در اين [قرآن] شما را مسلمان ناميد، تا اين پيامبر- محمد (ص)- بر شما گواه باشد و شما بر مردم گواه باشيد. پس نماز را برپا داريد و زكات بدهيد و به [دين] خدا چنگ زنيد. اوست خداوند و سرپرست شما، پس نيكو خداوند و سرپرست و نيكو ياوري است. (78)

3.4. شواهدي از سوره بقره

گفتيم كه سوره بقره بعد از سوره حج و قبل از بدر نازل شد. قرائن در اين باره آنقدر روشن است كه شايد نياز به بيان و توضيح ندارد. اولاً در اين سوره اشاره‌اي به بدر نشده است. ثانياً در آن برخي شواهد داخلي و خارجي موجود است كه نشان دهنده زمان تقريبي نزول است: زمان نزول آيات تغيير قبله (آيات 142-150) بايد همان روزي باشد كه پيامبر (ص) قبله نماز را تغيير داد.[55] آيه 217 درباره حادثه قتل ابن حضرمي نازل شد كه در نخستين يا آخرين روز ماه رجب توسط يكي از ياران عبدالله بن جحش اتفاق افتاد. بر اين اساس مي‌توان گفت نيمه دوم سوره بقره (از آيه 142 تا پايان آن) به احتمال زياد در بازه تقريبي يك ماه قبل از روز بدر (17 رمضان سال دوم) نازل شده است.

1.3.4. ششمين شاهد:

شاهدي ديگر در اين زمينه آيه 114 از سوره بقره است كه مي‌فرمايد:

وَ مَنْ أَظْلَمُ مِمَّنْ مَنَعَ مَساجِدَ اللَّهِ أَنْ يُذْكَرَ فيهَا اسْمُهُ وَ سَعي في خَرابِها أُولئِكَ ما كانَ لَهُمْ أَنْ يَدْخُلُوها إِلاَّ خائِفينَ لَهُمْ فِي الدُّنْيا خِزْيٌ وَ لَهُمْ فِي الْآخِرَةِ عَذابٌ عَظيمٌ (114)

كيست ستمكارتر از آن كه نگذارد در مسجدهاي خدا نام او را ياد كنند و در ويراني آنها مي‌كوشد؟ اينان را نرسد كه در آنها در آيند مگر بيمناك و هراسان. آنان را در اين جهان، خواري و رسوايي و در آن جهان عذابي بزرگ است.

چند نكته درباره معني و تفسير اين آيه و محل و مصداق آن قابل ذكر است:

    1. آيات 114 و 115 چندان ارتباطي با آيات ماقبل و بعد (آيات 109-113 و 116-123) ندارند و درميان آياتي واقع شده‌اند كه عمدتاً مربوط به بني اسرائيل و اهل كتاب است.

    2. شايد به همين علت ديدگاههاي مفسران در بيان مصداق آن دچار اختلاف و آشفتگي است. برخي از مفسران آيه را مربوط به اقدامات قريش در مكّه دانسته‌اند آنگاه كه مانع نماز خواندن مسلمانان در مسجد الحرام مي‌شدند.[56]

طبري از ابن عباس نقل ميكند كه آنان گروه نصاري بودند كه به گفت? مجاهد مردم را اذيت و از نماز در بيت المقدس منع مي‌نمودند و به گفت? قتاده بخت النصر و جنودش را در تخربيب بيت المقدس ياري ‌كردند. وي نظر سدّي را نقل مي‌كند كه بر طبق آن مصداق آيه بخت النصر است كه با كمك روم بيت المقدس را تخريب كرد و رومي‌ها بدينوسيله ميخواستند از بني اسرائيل انتقام خون يحيي را بگيرند. طبري نظر ابن زيد را نيز نقل ميكند كه مصداق آيه را مشركين قريش مي‌دانست آنگاه كه پيامبر (ص) را در حديبيه از رسيدن به مسجد الحرام باز داشتند.[57]

خود طبري همان نظر ابن‌عباس را بر ديگر نظرات ترجيح مي‌دهد و در رد نظر ابن زيد مي‌گويد كه مشركين قريش اگرچه در بعضي اوقات (مانند سالهاي قبل از هجرت در مكّه) مسلمانان را از نماز خواندن در مسجد الحرام منع مي‌كردند و اعمالي بر خلاف رضاي الهي انجام مي‌دادند ولي آنها هيچ گاه كوششي در تخريب آن نداشتند بلكه در ايام جاهلي از سازندگان مسجد الحرام بودند و به اين امر افتخار مي‌كردند.[58]

فخر رازي نيز نظري مخصوص در اين باره دارد. بگفت? وي آيه ناظر به يهود است كه با رد مسجد الحرام بعنوان قبل? مسلمانان ميخواهند باعث تخريب آن شوند.[59]

    در رد تفاسيري كه طبري ارائه داده، همچنانكه برخي از مفسران نيز اشاره كرده‌اند،[60] بايد گفت: هر چند بخت النصر (562-630 ق.م.) و بعد از وي روميان هيكل سليمان و شهر بيت المقدس را تخريب كردند، مسيحيان نمي‌توانستند در اين امر به بخت النصر مساعدت نمايند، صرفا به همين دليل ساده كه وي قريب به شش قرن قبل از ميلاد مسيح مي‌زيست. در تخريب هيكل و شهر بيت المقدس توسط روميان در سال 70 ميلادي نيز مسيحيان نمي‌توانستند نقشي داشته باشند چون در اين زمان تعداد و قدرت آنان چيزي قابل ملاحظه نبوده است. هرچند كه نظر ابن زيد از نظر شناخت كلي مصداق (مشركين مكه و مسجدالحرام) با نظر ما مطابق است، ولي منع مورد نظر نمي‌توانسته مربوط به عمر? حديبيه باشد كه قريب به پنج سال بعد از نزول سور? بقره واقع گرديد.

    پس به ناچار بايد گفت اگرچه مفاد آيه عموميت دارد[61] و ناظر بر مسجد يا مساجد خاصي نيست، اما با توجه به شرايط حاكم آن زمان آيه اشاره به قريش دارد كه تا زمان عمر? قضا در سال هفتم هجري و قريب به هفت سال مسلمانان را از عمره و حج باز مي‌داشتند. برخي از مفسران نيز همين نظر را اجمالاً تاييد كرده‌اند.[62] طبرسي ضمن نقل همين مطلب از امام صادق (ع) و تاييد همين تفسير، توجيهات طبري درباره قريش را رد مي‌كند و مي‌گويد كه علاوه بر تخريب معنوي مسجد الحرام آنها برخي از مساجد را كه اصحاب پيامبر در مكّه ساخته بودند بطور فيزيكي منهدم نموده بودند.[63]

    به نظر مي‌رسد عبارت أُولئِكَ ما كانَ لَهُمْ أَنْ يَدْخُلُوها إِلاَّ خائِفينَ نيز تاييدي بر همين تفسير است، چون اشاره به اين حقيقت دارد كه براي مسلمانان دخول در مكه و مساجد آن بدون خوف و ترس جان امكان نداشت و آيه مي‌خواهد بگويد كه آن مشركان ظالم هستند كه مردم را از ذكر خدا در مساجد منع مي‌كنند و آنهايند (اولئك، براي تاكيد ضمير آمده است) كه نبايد بدون خوف و لرز وارد مساجد الله شوند چنانچه بعد از نزول سور? برائت همين وضعيت براي آنها پيش آمد و از دخول در حرم منع شدند.[64]

2.3.4. هفتمين شاهد

يكي ديگر از دلايل در جهت اثبات مدعاي اين مقاله آيه 217 بقره است:

يَسْئَلُونَكَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرامِ قِتالٍ فيهِ قُلْ قِتالٌ فيهِ كَبيرٌ وَ صَدٌّ عَنْ سَبيلِ اللَّهِ وَ كُفْرٌ بِهِ وَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ إِخْراجُ أَهْلِهِ مِنْهُ أَكْبَرُ عِنْدَ اللَّهِ وَ الْفِتْنَةُ أَكْبَرُ مِنَ الْقَتْلِ وَ لا يَزالُونَ يُقاتِلُونَكُمْ حَتَّي يَرُدُّوكُمْ عَنْ دينِكُمْ إِنِ اسْتَطاعُوا وَ مَنْ يَرْتَدِدْ مِنْكُمْ عَنْ دينِهِ فَيَمُتْ وَ هُوَ كافِرٌ فَأُولئِكَ حَبِطَتْ أَعْمالُهُمْ فِي الدُّنْيا وَ الْآخِرَةِ وَ أُولئِكَ أَصْحابُ النَّارِ هُمْ فيها خالِدُونَ (217)بقره‏

از تو درباره جنگ در ماه حرام (رجب، شوال، ذي قعده و ذي حجه) مي‌پرسند (چون عده‌اي از سپاهيان اسلام اشتباها در آن ماه جنگيده بودند)، بگو: هر نوع جنگي در آن (گناهي) بزرگ است، ولي هر نوع جلوگيري از راه خدا (از اسلام آوردن مردم)، و كافر شدن به او و (منع مردم از) مسجد الحرام، و بيرون كردن اهلش از آن، (گناه اين اموري كه كفار انجام مي‏دهند) در نزد خداوند بزرگتر (از جنگ در ماه حرام) است، و فتنه (شرك و آزار مسلمين) از كشتار بزرگتر است! و همواره (مشركان) با شما خواهند جنگيد تا اگر بتوانند شما را از دينتان بازگردانند، و هر كه از شما از دينش برگردد و در حال كفر بميرد، چنين كساني عمل‏هاي نيكشان در دنيا و آخرت تباه مي ‏شود (در دنيا نيز ذكر خير و دعا و ترحم مردم به واسطه آثار نيكشان تبديل به عكس مي ‏شود) و آنها اهل آتش ‏اند و در آنجا جاودانند. (ترجمه آيت الله مشكيني)

در اين آيه خداوند ضمن ناروا دانستن قتال در ماههاي حرام مي‌فرمايد كه قريش مرتكب جنايتهايي شده‌اند كه از جنگ و خونريزي بطور عموم و بلكه در ماه حرام نيز بدتر است. آن جنايتها عبارت است از:

    1. جلوگيري از راه خدا

    2. كفر ورزيدن نسبت به خداوند

    3. باز داشتن مردم از مسجد الحرام

    4. بيرون كردن اهل مكّه از شهري كه خداوند براي همه مردم جايي امن قرار داده است.

مجموعه اين اعمال را قرآن كريم «فتنه» مي‌نامد و تلويحاً باز نمودن راه مسجد الحرام را يكي از اهداف مهم جهاد عليه مشركان مكّه قرار داده است.

همانطوريكه قبلاً نيز اشاره شد، سوالي كه در آيه مطرح است درباره كشته شدن عمرو ابن الحضرمي بوسيله يكي از مسلمانان در حين سري? عبدالله بن جحش به نخله (بين مكّه و طائف) است.[65] به روايت عروه همين كه پيامبر (ص) از «غزوه» سفوان يا بدر اولي، كه در اصل تعقيب كرز بن جابر فهري (كه مضافات مدينه را مورد غارت قرار داده بود) برگشت، ابن جحش را با 8 نفر از مهاجران به نخله اعزام نمود.[66] روزي كه اين برخورد صورت گرفت براي همراهان ابن جحش شروع ماه مشتبه گرديد و براي آنها معلوم نبود كه آيا آن آخرين شب جمادي الثاني است يا اولين شب از ماه رجب. تفاصيل اين واقعه در كتب سيره، مغازي و تفسير آمده است.

    اما مفسران عبارت «صد عن المسجد الحرام» را كه در آيه آمده چطور معني كرده‌اند؟    اكثر آنان توجه را به مسئله جواز قتال در ماه حرام و رويداد سري? عبدالله بن جحش معطوف نموده‌اند و نيز به برخي از مسائل نحوي ذوقي مربوط به عبارات آيه، ويا به مسئله منسوخ بودن يا نبودن آن؛ ولي توجه چنداني به واقعيت مهم سياسي و شرعي كه عبارت «صد عن مسجد الحرام» از آن حكايت مي‌كند ندارند.[67] مثلاً طبري در بيان اين عبارت مطلبي افزون بر آنچه كه در آيه آمده، ندارد.[68] ديگران به توضيحات مختصر بسنده نموده‌اند از قبيل: «وَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ، أي: و صدّ عن المسجد الحرام»،[69] «أي: و صدّ عن سبيل اللّه و عن المسجد الحرام‏»،[70] «صَدّ أي و صد المسجد الحرام عن الطائفين و العاكفين و الركع السجود»،[71] و «وَ صد ايضا عن طواف الْمَسْجِدِ الْحَرامِ الذي قد حرم اللّه الصد و الاعراض عنه».[72]

عده اي ديگر مطلب را روشن تر نموده باجمال گفته‌اند: «اي منع المسلمين عن دخول مكة و زيارة بيت اللّه»،[73] «منع الناس عن مكة»،[74] « و منعهم المسلمين عنالمسجد الحرام في الحج و العمرة»،[75] «و صدهم للمسلمين عن المسجد الحرام في الحج و العمرة و الصلاة فيه»،[76]  «وَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ، لأن المشركين صدّوا المسلمين عنه»،[77] «و صدّ أيضا عن دخول [الْمَسْجِدِ الْحَرامِ‏] و زيارة بيت اللّه»،[78] «و الصدّ عن المسجد الحرام هو مثل عمل قريش و المشركين حين منعوا النبيّ (ص) و المؤمنين معه عن زيارة بيت اللّه الحرام و عن دخول مكة»[79] «وَ صدّ المؤمنين عن دخول الْمَسْجِدِ الْحَرامِ و منعهم من الطواف به»،[80]

برخي «صد عن المسجد الحرام» را مربوط به سال حديبيه دانسته‌اند، گويا قبل از آن «صدي» وجود نداشته است.[81] مقاتل هم چنين مي‌نمايد كه «صد» مسلمانان از مسجد الحرام را همان اخراج مهاجران ميداند.[82] برخي نيز، مانند ابن عربي، «مسجد الحرام» را معطوف به «كفر» دانسته، جايي براي مطرح شدن «صد عن المسجد الحرام» نگذاشته‌اند.[83] فراء در قولي كه كمتر كسي آنرا قبول داشته «مسجد الحرام» را معطوف به «قتال» ميداند و باين صورت موضوع «صد» را از بحث آيه خارج ميكند.[84]

به نظر مي‌رسد عدم توجه كافي به موضوع بسته بودن راه عمره و حج در سالهاي قبل از حديبيه از سوي اكثر مفسران و مورخان اسلامي باعث اين شده است كه ما درك صحيحي از سياست پيامبر (ص) و اهداف جنگ با قريش نداشته باشيم، و در نتيجه علل جنگ را در حوادث جزئي بجوييم و نتوانيم تصوير روشني از سياست جنگي پيامبر در قبال قريش داشته باشيم.

4.4. شواهد سوره انفال

سوره انفال بعد از جنگ بدر نازل گرديد، جنگي كه در آن بسياري از سران قريش مثل ابوجهل، اميه بن خلف، عتبه بن ربيعه و نزديكان آنها به هلاكت رسيدند. ولي اين شكست باعث برافروخته‌تر شدن آتش كينه مشركان قريش نسبت به اسلام و پيامبر گرديد و يهود مدينه نيز به اين آتش دامن مي‌زدند،[85] درحاليكه قرآن، بعد از آن همه جنايتها و خيانتها، راه آشتي، صلح و گذشت را براي مكّيان باز مي‌گذارد:

 

قُلْ لِلَّذينَ كَفَرُوا إِنْ يَنْتَهُوا يُغْفَرْ لَهُمْ ما قَدْ سَلَفَ وَ إِنْ يَعُودُوا فَقَدْ مَضَتْ سُنَّتُ الْأَوَّلينَ (انفال/38)

به كساني كه كافر شدند بگو: اگر باز ايستند، آنان را آنچه گذشته بخشوده و آمرزيده مي‏شود و اگر [به روش خود و جنگ و فتنه انگيزي] بازگردند پس همان روش و نهاد است كه بر پيشينيان گذشت.

وَ إِنْ جَنَحُوا لِلسَّلْمِ فَاجْنَحْ لَها وَ تَوَكَّلْ عَلَي اللَّهِ إِنَّهُ هُوَ السَّميعُ الْعَليمُ (انفال/61)

و اگر به صلح و آشتي گراييدند- تمايل نشان دادند- تو نيز به آن بگراي و بر خدا توكل كن، كه اوست شنوا و دانا.

ولي روحيه استكباري قريش به آنها اجازه نمي‌داد كه به اين زودي و سادگي راه آشتي را بپذيرند. نفرات سپاه مكيان در جنگهاي بدر، احد و خندق بترتيب حدود يك هزار، سه هزار و ده هزار[86] نفر بوده است. خندق آخرين كوشش مكّه و اعراب براي نابودي اسلام بود. نافرجام ماندن اين عمليات بزرگ كمر همت آنان را شكست و راه را براي صلح حديبيه آماده ساخت.

1.4.4. هشتمين شاهد:

وَ ما لَهُمْ أَلاَّ يُعَذِّبَهُمُ اللَّهُ وَ هُمْ يَصُدُّونَ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ ما كانُوا أَوْلِياءَهُ إِنْ أَوْلِياؤُهُ إِلاَّ الْمُتَّقُونَ وَ لكِنَّ أَكْثَرَهُمْ لا يَعْلَمُونَ (34) وَ ما كانَ صَلاتُهُمْ عِنْدَ الْبَيْتِ إِلاَّ مُكاءً وَ تَصْدِيَةً فَذُوقُوا الْعَذابَ بِما كُنْتُمْ تَكْفُرُونَ (35)

چرا خدا آنها را مجازات نكند، با اينكه از (عبادت موحّدان در كنار) مسجد الحرام جلوگيري مي ‏كنند در حالي كه سرپرست آن نيستند؟! سرپرست آن، فقط پرهيزگارانند ولي بيشتر آنها نمي‏دانند. (34) (آنها كه مدّعي هستند ما هم نماز داريم،) نمازشان نزد خانه (خدا)، چيزي جز «سوت كشيدن» «كف زدن» نبود پس بچشيد عذاب (الهي) را بخاطر كفرتان! (35) (ترجمه آيت الله مكارم شيرازي)

مفسران در تفسير آيه34 ، و بخصوص در مصداق «صد» كه در آن آمده، نيز دچار اختلاف آرايند. قرار گرفتن آن آيه كنارِ آيات پيشين[87] نيز مشكل آنها را مضاعف نموده است و آنان را وادار به سعي براي جمع بين آن دو نموده است.[88] برخي مي‌گويند آيه 33 متعلق به دور? مكي يا به مؤمنين، و آيه 34 با دور? مدينه و يا مشركين مربوط است.[89] باز عده اي آنرا اشاره به بازداشته شدن پيامبر (ص) از ورود به مكّه در روز حديبيه مي‌دانند.[90] برخي با توجه به اين كه آيه بعد از بدر نازل شد، عذاب مورد ذكر را قتل سران مشركين در روز بدر ميداند (فعذبهم الله بالسيف يوم بدر فقتلوا).[91]           

    با توجه به توضيحات بالا درباره سياست قريش در بستن راه مكّه بر مسلمانان، معني آيه 34 كاملاً روشن است: چرا خداوند مشركين قريش را عذاب نكند (همچنانكه آنها را در بدر نيز عذاب نمود) بااينكه مسلمانان را از شركت در مراسم حج و عمره و عبادت در مسجد الحرام منع مي‌كنند، در حالي كه آنها سرپرست و متولي آن نيستد. چرا كه حق سرپرستي و ولايت بر مسجد الحرام منحصر به متقين مي‌باشد (و آنانند كه چنين حق را دارند و مي‌توانند مشركين را از ورود به مسجد الحرام بازدارند).

    اين آيه به صراحت علت درگيري با قريش را روشن مي‌كند كه جنگ بر سر حق ولايت بر مسجد الحرام است. آيه بصراحت نه تنها ولايت قريش بر مسجد الحرام را نفي مي‌كند بلكه با همان صراحت حق چنين ولايتي را براي پيامبر (ص) و پرهيزكاران اثبات مي‌نمايد و ادعاي قريش را مردود مي‌شمارد. معلوم است كه قريش نمي‌توانستند در برابر چنين اعلاني موضعگيري نكنند و براي اثبات ادعاي خويش پيكار با مسلمانان را ادامه ندهند.

5.4. سوره فتح

مانند سوره‌هاي بقره و انفال، دربار? زمان نزول سوره فتح نيز غالب مورخان و مفسران اتفاق نظر دارند و آنكه اين سوره در راه برگشت از حديبيه به مدينه در سال ششم هجري نازل شد.[92] پيامبر(ص) همراه حدود هزار و سيصد الي پانصد نفر[93] در نخستين روز ماه ذي قعده[94] از مدينه براي عمره راه افتادند. روانه شدن در ماه حرام، همراه نداشتن سلاح جنگي، بستن احرام از ذو الحليفه و تلبيه گويان حركت نمودن، همراه بردن هفتاد شتر قرباني كه علامت گذاري شده بودند و قلاده‌هايي بر گردن آنها افكنده بودند، همه اينها حاكي از آن بود كه پيامبر (ص) و همراهان وي تنها براي عمره به مكّه آمده‌اند و قصدي ديگر ندارند. ولي قريش در ادامه سياست خويش بر ممانعت مسلمانان از مسجد الحرام، از ورود پيامبر به مكّه جلوگيري كردند، و بعد از تهديدها و مذاكرات حاضر به صلح شدند.[95]

و بدين طريق راه ورود به مكّه براي مسلمانان باز شد. ولي براي آنها درك اهميت صلح حديبيه مشكل بود، و  از مفاد آن بشدت ناراحت بودند. ولي بالآخره به دستور پيامبر (ص) گردن نهاده سرها را تراشيدند و قرباني‌ها را كشتند. توقف پيامبر (ص) در حديبيه 19 روز بود و در ذي حجه به مدينه مراجعت نمود.

1.5.4. نهمين شاهد:

هر جا در قرآن ذكري از «صد عن المسجد الحرام» آمده غالب مفسران و مورخان آنرا اشاره به حديبيه مي‌دانند و گاهي نيز به سالهاي بعد از بعثت و قبل از هجرت در مكه اشاره دارند. ولي حقيقت اين است كه آنچه در حديبيه پيش آمد، ادامه جريان شش ساله بعد از هجرت بود و در حديبيه آن ممنوعيت و سدّ شش ساله شكسته شد. صلح حديبيه باعث شد راه مكّه براي مسلمانان باز شود و همين صلح مقدمه‌اي براي فتح مكّه در سال هشتم گرديد. به همين جهت قرآن كريم آنرا «فتح» درمقابل «صد» ناميد، فتحي كه مقدمه‌اي براي برقراري ولايت مسلمين بر حرم خدا گرديد:

إِنَّا فَتَحْنا لَكَ فَتْحاً مُبيناً (فتح/1)

حقا كه ما فتحي نمايان براي تو پيش آورده ايم (ترجمه پاينده)

صلح حديبيه بزرگترين فتح پيامبر اسلام (ص) محسوب مي‌شود، چون به نتيجه اي منجر شد كه  هدف اصلي جهاد پيامبر (ص) عليه مكيان را بدون درگيري و خونريزي تأمين نمود. با توجه به چنين نتيجه اي، پذيرفتن شرايط مزبور صلح، كه در ديدگاه اصحاب بسيار نامناسب جلوه مي‌كرد و قريش با طرح بعضي از بندهاي آن تنها در پي حفظ غرور جاهلي خود و ظواهر كار بودند، با سياست پيامبر (ص) كاملا سازگار بود.

2.5.4. دهمين شاهد:

صلح حديبيه امنيت را به زائران مسلمان مكه برگرداند، امنيتي كه از بدو هجرت براي آنان وجود نداشت. بدين جهت است كه در اين آيه از سور? فتح به امنيت و عدم خوف تاكيد شده است:

لَقَدْ صَدَقَ اللَّهُ رَسُولَهُ الرُّؤْيا بِالْحَقِّ لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرامَ إِنْ شاءَ اللَّهُ آمِنينَ مُحَلِّقينَ رُؤُسَكُمْ وَ مُقَصِّرينَ لا تَخافُونَ فَعَلِمَ ما لَمْ تَعْلَمُوا فَجَعَلَ مِنْ دُونِ ذلِكَ فَتْحاً قَريباً (فتح/27)

خداوند آنچه را به پيامبرش در عالم خواب نشان داد راست گفت بطور قطع همه شما بخواست خدا وارد مسجد الحرام مي شويد در نهايت امنيت و در حالي كه سرهاي خود را تراشيده يا كوتاه كرده‏ايد و از هيچ كس ترس و وحشتي نداريد ولي خداوند چيزهايي را مي‌دانست كه شما نمي دانستيد (و در اين تأخير حكمتي بود) و قبل از آن، فتح نزديكي (براي شما) قرار داده است. (27) (ترجمه آيت الله مكارم شيرازي)

3.5.4. يازدهمين شاهد:

قرآن كريم سد كردن راه مسجد الحرام را جرمي بزرگ ميداند كه موجب مجازات و عذاب سخت الهي است، وميفرمايد اگر نبود بخاطر اختلاط مؤمنان و كافران در جميعت مكه، كفار آن شهر را كه راه زائران را سد كرده و باعث نرسيدن قرباني‌ها به جايگاه قرباني شده بودند بدست مسلمانان مورد عذاب قرار مي‌داد.

هُمُ الَّذينَ كَفَرُوا وَ صَدُّوكُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ الْهَدْيَ مَعْكُوفاً أَنْ يَبْلُغَ مَحِلَّهُ وَ لَوْ لا رِجالٌ مُؤْمِنُونَ وَ نِساءٌ مُؤْمِناتٌ لَمْ تَعْلَمُوهُمْ أَنْ تَطَؤُهُمْ فَتُصيبَكُمْ مِنْهُمْ مَعَرَّةٌ بِغَيْرِ عِلْمٍ لِيُدْخِلَ اللَّهُ في رَحْمَتِهِ مَنْ يَشاءُ لَوْ تَزَيَّلُوا لَعَذَّبْنَا الَّذينَ كَفَرُوا مِنْهُمْ عَذاباً أَليماً (فتح/25)

آنها هستند كساني كه كفر ورزيدند و شما را از (زيارت) مسجد الحرام بازداشتند و نيز قرباني (شما) را منع كردند از اينكه به محلّ خود (مكّه يا مني) برسد. و اگر نه اين بود كه مردان و زنان مؤمني را كه نمي شناختيد (و مخلوط با كفار مكه بودند) زير پاي گذاريد و از اين راه، ناآگاهانه گزند و ناخوشايندي (و ديه ‏هايي) به شما برسد (شما را از جنگ با آنها بازنمي‌داشت، و چنين كرد) تا كساني را كه مي ‏خواهد (شما و مسلمين مخلوط با كفّار را) در رحمت خود داخل كند. و اگر آنها (از مسلمان ها) جدا بودند بي‌ترديد كساني از آنان را كه كفر ورزيدند به عذاب دردناكي عذاب مي ‏كرديم. (ترجمه آيت الله مشكيني)

از مفاد آيه روشن است كه اگر بستن راه زائران بيت الله در عمره حديبيه علت موجه اي براي قتال با مشركان وعذاب سخت الهي باشد، اصل آن سياست نيز كه سالها پيش آغاز شده بود مي‌توانست علت موجه اي براي جهاد عليه مشركان مكه بوده باشد، هر چند كه در زمينه نظامي نيز اين قريش بودند كه سياست تهاجم و تجاوز را پيش گرفتند و رسول خدا (ص) موضع دفاعي و آشتي جويانه اي را در قبال آنها اتخاذ نمودند.

6.4. دوازدهمين شاهد:

آخرين شاهد قرآني ما متعلق است به سور? مائده، سوره اي كه طبق روايات فريقين آخرين سور? قرآن است.[96] چنانچه نزول آن را در اواخر سال دهم هجرت بدانيم، سوره متعلق است به زماني كه اكثر مناطق عربستان و قبائل عرب به اسلام روي آورده و آثار ومظاهر علني شرك و بت پرستي رو به استيصال بود. از زمان برگشت پيامبر (ص) از تبوك در رمضان سال نهم، مسلمانان شاهد ورود پي در پي وفود سران قبائل عرب در مدينه بودند وديگر هيچ نيروي آنها را از داخل شيه جزيره تهديد نمي‌كرد. در چنين شرايط وقتي رسول خدا (ص) قصد خويش را براي حج اعلام نمودند و اهالي مدينه و اطراف و باديه نشينان براي انجام فريض? حج در كنار پيامبر (ص) آماده مي‌شدند، سور? مائده آنها را از آداب و احكامي كه بايد در طول سفر رعايت كنند آگاه نموده، آنها را از  اقدامات و حركاتي بقصد تصفيه حسابهاي گذشته و خالي كردن كينه هاي پيشين بر حذر مي‌دارد:

يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا لا تُحِلُّوا شَعائِرَ اللَّهِ وَ لاَ الشَّهْرَ الْحَرامَ وَ لاَ الْهَدْيَ وَ لاَ الْقَلائِدَ وَ لاَ آمِّينَ الْبَيْتَ الْحَرامَ يَبْتَغُونَ فَضْلاً مِنْ رَبِّهِمْ وَ رِضْواناً وَ إِذا حَلَلْتُمْ فَاصْطادُوا وَ لا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ أَنْ صَدُّوكُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ أَنْ تَعْتَدُوا وَ تَعاوَنُوا عَلَي الْبِرِّ وَ التَّقْوي وَ لا تَعاوَنُوا عَلَي الْإِثْمِ وَ الْعُدْوانِ وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَديدُ الْعِقابِ (مائده/2)

اي كساني كه ايمان آورده ايد، حرمت نشانه ‏هاي (توحيد و پرستش) خدا (مانند اعمال حج و عمره و مكان هاي آن عبادات) و حرمت ماه هاي حرام (كه رجب و ذي قعده و ذي حجه و محرم است) و حرمت قرباني بي‏نشان و قرباني قلاده در گردن و حرمت قاصدان بيت الحرام را كه فضل و خشنوديي از پروردگارشان را مي‌طلبند نشكنيد. و چون از احرام درآمديد مي توانيد شكار كنيد، و عداوت گروهي بدين جهت كه شما را از مسجد الحرام بازداشتند شما را وادار نكند كه (بر حقوق آنها) تجاوز كنيد. و در هر كار خير و تقوا يكديگر را ياري دهيد و بر گناه و تجاوز همكاري نكنيد، و از خدا پروا نماييد، كه همانا خداوند سخت كيفر است. (ترجمه آيت الله مشكيني)

سدّ راه حج و عمره براي 7 سال براي مسلمانان امري بسيار ناراحت كننده بود، و حتي بيش از تهاجمها، تجاوزها، اهانت ها و اذيت‌هايي كه از مشركين مكه به آنها رسيده بود در دلها باعث خشم و كينه شده بود. لذا قرآن كريم در منع مسلمانان از تجاوز احتمالي نسبت به اهل مكه تنها به همين موضوع يعني «صد عن المسجد الحرام» اشاره نموده است.

5. حج در اسلام

هر چند در برخي سوره‌هاي مكي به شهر مكه بعنوان شهري مقدس[97] و جاي امن[98] و به كعبه و مسجد الحرام به عنوان مكاني مقدس[99]، خان? خداوند[100] و خانه‌اي آباد[101] اشاراتي شده است، ولي در اين مرحله از تاريخ اسلام كه كعبه هنوز قبل? مسلمين قرار نگرفته بود، سخني از حج و عمره و مراسم آن به ميان نيامده است. ولي به نظر مي‌رسد همين اشارات مختصر نيز باعث برانگيخته شدن حساسيت قريش نسبت به عزائم اسلام درباره شهر مكه و نقش مسجد الحرام در دين يكتاپرستي كه پيامبر (ص) مبلغ آن بود، شده باشد. از اين لحاظ پيام آيه‌اي از سور? جن كه سور? مكي است، قابل توجه است:

    وَ أَنَّ الْمَساجِدَ لِلَّهِ فَلا تَدْعُوا مَعَ اللَّهِ أَحَداً (جن/18)

آيه صريحاً مشركان را از عبادت بتان در «مساجد» منع مي‌كند[102] و مسجد الحرام در آن زمان تنها مصداق «مسجد» در شبه جزيره عرب بود. صرف نظر از اينكه سران قريش، اسلام را تهديدي براي دين بت‌پرستي خود بحساب مي‌آوردند، هرگونه تقديس و ادعايي نسبت به كعبه و مسجد الحرام از سوي پيامبر (ص) را خطري براي موقعيت خود به عنوان متوليان بيت الله و سروران اعراب تلقي مي‌نمودند. شايد همين احساس خطر باعث مي‌شد كه آنان از حضور مسلمانان در آن مسجد و خواندن نماز در آن به شدت جلوگيري كنند.

    ممكن است براي پرهيز از تشديد همين حسساسيت‌هاي قريش نسبت به اين امر بود كه در ابتدا بيت‌المقدس بجاي كعبه بعنوان قبل? مسلمانان تشريع گرديد و نيز از سخن راندن درباره مشروعيت حج و عمره در اسلام در سوره‌هاي مكي پرهيز شده است.

    اما با هجرت رسول خدا (ص) به مدينه اوضاع دگرگون گشت و مسلمانان از فشار و مظالم روزانه قريش ايمن شدند. در واقع سور? حج كه با آياتي با مضامين و محتواي آشناي مكي آغاز و دنبال مي‌شود، و به يكباره با جهت‌گيري جديد رنگي مدني به خود مي‌گيرد،  شرائط و احوال محيط جديد را مي‌نماياند، و از اين حيث منعكس كننده همان دگرگوني اوضاع است كه با هجرت پيامبر (ص) پيش آمد.

    پرداختن به موضوع حج در اسلام (و نيز بياناتي درباره  مقام كعبه در اسلام، بناي آن بوسيله ابراهيم (ع)، تغيير قبله از بيت المقدس به كعبه، و طرح حق ولايت بر مسجد الحرام، از جمله موضوعاتي‌اند كه به نوعي مرتبط با اين موضوع‌اند) با سور? حج آغاز مي‌شود و با سور? مائده خاتمه مي‌يابد. بر اساس ترتيبي كه در اين مقاله براي سوره‌هاي مربوط مدني قائل شده‌ايم، ترتيب زماني آيات حج از اين قرار مي‌باشد:

 

1. آيات 25-37 از سوره حج[103]: اين آيات در ضمن تهديد كفار قريش به جهت بستن راه مسجد الحرام، به سوابق تشريع حج مي‌پردازد و به برخي از شعائر اساسي آن، مانند هدي، نحر، طواف، احلال، احرام و ذكر خدا اشاره مي‌كند. همچنين نخستين آياتي است كه در آن از حج ابراهيمي سخن رفته و ضمناً اشارتي به امضاي آن در اسلام آمده است. نزول آن بعد از هجرت، و همزمان با اذن جهاد، يعني قبل از اوائل رمضان سال نخست هجري و پيش از نزول سور? بقره مي‌باشد.

 

2. آيات 125-128 از سوره بقره[104]: در آن ضمن اشاره به كعبه بعنوان «مثابة للناس»،[105] باز هم سخن از بناي كعبه بدست ابراهيم و اسماعيل (عليهما السلام) آمده است.

3. آيات 142-150 از سور? بقره[106]: آيات مذكور درباره تغيير قبله در نيمه شعبان سال دوم هجري است. آيات بعدي سوره متعلق است به باز? زماني 15 شعبان سال دوم هجري و جنگ بدر در 17 رمضان.

4. آيه 158 سوره بقره[107]:  آيه درباره جواز سعي بين صفا و مروه بعنوان جزئي از مراسم حج و عمره است.

5. آيه 189 سوره بقره[108]: آيه در ضمن بيان اهميت ماه نو براي تعيين تقويم طبيعي و نقش آن در  نظام زندگي، اشاره‌اي به حج دارد كه اهميت آن را نمايان مي‌سازد.

6. آيات 196-200، 203 از سور? بقره[109]: در آن ضمن اعلام وجوب حج و عمره، دربار? احكام و آداب حج به تفصيل سخن به ميان آمده است.

 

7. آيات 34-35 سور? انفال[110]: در آن ضمن اشاره به سد راه مكه بوسيله قريش، و سزاوار عذاب بودن آنان، سخن از نفي حق حاكميت آنها بر مسجد الحرام و اثبات ولايت مسلمين بر آن به ميان آمده است. نزول اين آيات متعلق به زمان بعد از غزو? بدر در رمضان سال دوم است.

 

8. آيات 96-97 از سوره آل عمران[111]: در اين آيات، بار ديگر و با تاكيد بيشتر، سخن از وجوب حج—با ذكر شرط استطاعت—به ميان آمده است. نزول نيمه دوم سور? آل عمران بعد از جنگ احد در شوال سال سوم بوده است.

 

9. آيات 25-27 از سور? فتح[112]: فرازي از داستان حديبيه، مسدود نمودن راه زائران خان? خدا از سوي قريش، و روياي پيامبر (ص) را بيان مي‌كند. نزول سوره  بعد از حديبيه در ذيقعده سال ششم بود.

 

10. آيه 3 سور? توبه[113]: در اعلام برائت از مشركين و اعلام جهاد عليه آنها با ذكر مهلت چهار ماه. زمان نزول آيه و آيات بعدي متعلق است به باز? زماني شوال و ذيحجه سال نهم.

11. آيات 18-19 از سوره توبه[114]: در نفي نقش مشركان در اعمار مساجد و بي‌ارزش بودن خدمات آنها در نگهداشت حرم و سقايت حجاج در برابر ايمان به توحيد و معاد.

12. آيه 28 سور? توبه [115]: در منع مشركان از ورود به مسجد الحرام بعد از حج سال نهم.

 

13. آيه 2 از سور? مائده[116]: اين آيه، با بخشي از آيه پيشين، به تقدس شعائر حج، حرمت تعرض به زائران خان? خدا، و حرمت صيد در حالت احرام مي‌پردازد. نزول سوره به اواخر سال دهم هجري بازمي‌گردد.

14. آيات 95-97 از سور? مائده [117]: در تاكيد بر حرمت صيد براي محرِم.

 

    با توجه به توضيحات بالا و نيز استدلالي كه قبلا ارائه گرديد نكات زير را مي‌توان برشمرد:

    1. اصل مشروعيت حج و عمره هيچ گاه بين مسلمين مورد ترديد نبود. چون تنها اشكالي كه انصار داشتند مربوط به سعي بين صفا و مروه بود[118] كه آيه 158 بقره به آن پرداخته است.  

2. از نظر تاريخي، بعد از هجرت، فريضه حج در شرايطي مطرح گرديد كه راه مكه براي مسلمانان مسدود بود و امكان عمره يا حج براي كاف? مسلمين عملاً وجود نداشت. موضوع حج با اهميتي كه به عنوان ركني از اركان اسلام دارد نمي‌توانست به مدت طولاني در قرآن مسكوت بماند. لذا با وجود عدم امكان انجام اعمال حج و عمره، مشروعيت و وجوب آن مورد امضاء و تاكيد قرار گرفت؛ بلكه در كنار امضاي اين سنت ديرينه و بيان سوابق تشريع، مناسك و احكام آن نيز در چندين مرحله در سوره‌هاي حج، بقره و آل عمران بيان گرديد.

    4. اينكه مفسران، نزول بخشي از آيات حج در سوره‌هاي حج و بقره را مربوط به جريان حديبيه يا سالهاي بعد دانسته‌اند،[119] ظاهرا بايد آنرا از باب ظهور مصداق بعد از نزول آيه بدانيم، نه از موارد اسباب نزول.

    5. توالي و درهم بودن آيات حج و جهاد در سوره‌هاي حج و بقره نشان دهند? نوعي قرابت بين آن دو موضوع در شرائط آن زمان است. از نظر قريش نيز موضوع حج مسلمين براي سيادت آنها و سلطه بر مسجد الحرام، كه لازم? آن سيادت بود، تهديد جدي به حساب مي‌آمد. تنها بعد از شكست عمليات نظامي‌شان در جنگهاي بدر، احد و احزاب بود كه آنها مجبور شدند در حديبيه حق مسلمانان را به رسميت شناخته به آن تن دهند.

 

همه مذاهب اسلامي معتقد به وجوب حج به عنوان يكي از اركان اسلام[120] مي‌باشند و روايات زيادي درباره اهميت آن در منابع حديث شيعه[121] و اهل تسنن آمده است. اما درباره  اينكه حج چه زماني واجب گرديد و آيا فريض? آن بالفور است يا بالتراخي، اختلاف بين فقهاء وجود دارد.

جميع علماي اماميه،[122] و حنبلي و اكثر فقهاي مالكي وحنفي و برخي از شافعيه معتقد به بالفور بودن وجوب حج‌اند، ولي شافعي[123] و گروهي قائل به جواز تأخير آن از نخستين سال استطاعت مي‌باشند. شافعي‌ها در استدلال خود به دلائلي[124] از جمله مكي بودن سور? حج، حديثي درباره وفد ضمام بن ثعلبه كه به روايتي در رجب سال پنجم به حضور پيامبر (ص) رسيد و سوالاتي درباره اركان اسلام، از جمله حج نمود، و تشريع فريض? حج در سال پنجم يا ششم، و تأخير آن تا سال دهم از سوي پيامبر (ص)، و به خصوص به تأخير انداختن حج از جانب آن حضرت (ص) بعد از فتح مكه در سال هشتم و نيز پس از برگشت از تبوك در رمضان سال نهم، استناد مي‌كنند.   

طرفداران بالفور بودن فريض? حج، معتقداند فريض? حج در سال نهم هجري با نزول آيه «وَ لِلَّهِ عَلَي النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَيْهِ سَبيلاً » (آل عمران:97) تشريع گرديد و رسول خدا (ص) نيز آن را بدون تأخير انجام داده است. آنها آي? «واتموا الحج و العمرة...» را كه گفته مي‌شود اولين آيه درباره حج است، مربوط به حديبيه و خطاب به كساني ميدانند كه اعمال عمره را شروع نموده ولي به اتمام نرسانده‌اند. به نظر ايشان آيه بر وجوب ابتداء و مبادرت به حج يا عمره دلالت نمي‌كند.[125] وفد ضمام بن ثعلبه سعدي را نيز متعلق به سال نهم كه به «عام الوفود» شهرت يافته، مي‌دانند. در جواب اشكالي كه پس چرا پيامبر (ص) حج را در همان سال نهم انجام نداد، ميگويند در آن سال مشركان در مراسم حج با مسلمانان آميخته بودند و عده اي از آنان به حالت عريان طواف مي‌نمودند و پيامبر (ص) به همين علت از شركت در حج آن سال كراهت داشت. بعد از ممانعت ورود آنها به مسجد الحرام اين مانع برطرف گرديد، و لذا پيامبر (ص) در سال دهم در معيت اصحاب و  زنان عازم حجة الوداع گرديد. عده‌اي از مفسران دليل ديگري براي عدم شركت پيامبر (ص) در حج سال نهم آورده‌اند كه متعلق است به رسم نسيء. ميگويند در اثر اعمال نسيء و اخلال در تقويم بر اساس سنت جاهلي، روز حج در سال نهم با دهم ذيقعده مطابقت داشت[126] ولي با برطرف شدن اين اشكال در سال بعدي تقويم بحالت صحيح  خود برگشت و روز حج در تاريخ واقعي خود مطابق با دهم ذيحجه قرار گرفت.[127]

با صرف نظر از بحث فقهي دربار? لزوم فور يا جواز تأخير در انجام فريض? حج و عمره، بايد گفت دلايلي كه هر دو طرف قضيه ارائه نموده‌اند، مبتني بر درك صحيحي از شرائط آن زمان و سياست و اهداف رسول خدا (ص) نمي‌باشد.

اولاً اصل حج و عمره در بين اصحاب هيچ گاه مورد ترديد نبود. به نظر مي‌رسد بسياري از انصار و مهاجران پيش از هجرت با ساير اعراب حج و عمره را انجام داده بودند، چنانچه از حضور انصار در بيعت‌هاي عقبه مي‌توان به اين موضوع پي برد. شايد بر همين اساس در منابع اهل سنت آمده است كه پيامبر (ص) قبل از هجرت حج را دو بار انجام داد،[128] اگرچه روايات شيعه حاكي از آن است كه حضرت (ص) ده يا بيست بار در مراسم حج قبل از هجرت شركت نموده‌اند.[129] و بسيار طبيعي است كه در دور? پنجاه و سه سال? اقامت در مكه، ايشان كراراً و ده‌ها بار در مراسم حج شركت نموده باشد.[130]

پس از هجرت راه مكه مسدود شد و تا هفت سال هيچ گونه امكان انجام حج يا عمره براي مسلمانان وجود نداشت. مراسم عمره و حج تنها سنتي بود كه از شرع ابراهيمي باقي مانده بود و مشركان نيز به آن و حريم مكه و ماههاي حرام، كه براي امنيت زائران تشريع شده بود، احترام مي‌گذاشتند. قريش در برخورد با اسلام آن سنت ديرين? عرب را نقض نمودند و مسلمين را سالها از دسترسي به مسجد الحرام بازداشتند.

با ناديده گرفتن اين واقعيت تاريخي و با اعتقاد به اين كه آيات مربوط به وجوب حج و عمره متعلق به سالهاي ششم يا نهم هجرت است، ما نمي‌توانيم به درستي مفاد و جايگاه تاريخي آيات «صد» را درك كنيم، و نه مي‌توانيم به تصوير درستي از ترتيب نزول بعضي سوره‌ها و حتي از ترتيب نزول آيات در برخي سوره‌ها دست يابيم[131]. همچنين قادر نخواهيم بود كه به اهميت حج در تاريخ اسلام و نقش آن در سياست رسول خدا (ص) نسبت به قريش و ارتباط آن با سياست تهاجمي قريش نسبت به اسلام و مسلمين و تهديدهاي كه آنان از اين ناحيه براي سيادت خويش احساس مي‌نمودند، پي ببريم.

اصل حفظ حرمت كعبه و حرم مكه به عنوان حرم امن الهي داراي نخستين اولويت در سياست رسول خدا (ص) نسبت به قريش بوده است، و ايشان از جنگ و خونريزي در مكه در هر شرايطي شديداً احتراز مي‌كرد. با وجود جنگ افروزي‌هاي مكرر قريش عليه مسلمانان وي هيچ گاه حاضر نشد عمليات تهاجمي عليه مكه صورت دهد، و اولين باري كه به سراغ مكيان رفت در زي زائري در لباس احرام بود، تلبيه گويان و عاري از سلاح جنگي.

اولين سفر وي به مكه براي عمره بود، چون اگر براي حج مي‌رفت حضور حاجيان مسلمان در شرايط خطيري كه در سال ششم وجود داشت، به احتمال قريب به يقين موجب آشفته‌تر شدن اوضاع مي‌شد. لذا وي، كه از ايجاد درگيري در حرم و ناآرام شدن مراسم حج بشدت پرهيز داشت زمان عمره را براي گشودن راه مسجد الحرام انتخاب نمود. اين سياست پرهيز از برخورد و خشونت در حرم  از يك طرف، و تحصيل نمودن مقصود اصلي كه گشودن راه مكه بود از طرف ديگر، وي را وادار نمود شرايط قريش را براي صلح بپذيرد.

در حين فتح مكه نيز وي تمام سعي خود را به كار برد تا آن مرحل? خطير نيز بدون جنگ و با حداقل خشونت به پايان برسد، و با عفو و گذشت از دشمنان ديرين صحنه‌هايي در حافظ? تاريخ ثبت نمود كه جهان نظير آنرا به ياد ندارد. وي دو بار عمره را در ايام فتح انجام داد، يك بار به محض ورود به مكه و بار ديگر هنگام بازگشت از جعرانه. ولي در آن هنگام كه هنوز اهالي مكه از «شوك» شكست و سقوط شهر بيرون نيامده بودند و پيكار شرك و توحيد، تعصب جاهلي و تمايل به اسلام در باطن مردم هنوز جاري بود، وي حضور خود را در مراسم حج آن سال مناسب نديد و اين به لحاظ شرايط ناسازگار و جو پر تنش حاكم بود و به جهت فاصله‌اي كه اين وضع با فضاي مطلوب داشت.

وي مي‌خواست با تعليم عملي آداب و احكام حج، صحنه‌اي زيبا را بيافريند كه از لوث مظاهر شرك و مراسم جاهلي و دنياپرستي، كدورتهاي بين فاتح و مفتوح عاري بوده، و نموداري ملموس و گيرا از ايمان به يكتا پرستي، خداجويي و ذكر خدا، همراه با برادري، برابري، همدلي، آشتي، نيكي، امنيت و آرامش همگاني به معرض نمايش بگذارد كه دور از هر گونه شهوت‌راني، دروغگويي، دشنام، جدال و ستيزه جويي و مبرا از هر نوع خشونت و تعدي حتي نسبت به جانوران و گياهان و حشرات حرم باشد.

چنين فضايي نه چند هفته بعد از فتح مكه ميسر بود و نه در جو پُر تنش سال نهم كه با حضور مشركان عرب در حج، سور? برائت براي آنان قرائت شد و ضمن اعلام ممنوعيت ورود آنها به حرم از سال آينده، زنگ اعلان جهاد نيز عليه كاف? مشركان (باستثناي عده‌اي كه هنوز پيماني معتبر با مسلمين داشتند) نواخته شد. به علاوه، چنان كه در سفر بازگشت از تبوك آشكار شده بود، پيامبر (ص) حتي از ناحيه عده‌اي از «اصحاب» نيز براي جان خود ايمن نبود. شركت حضرت در مراسم حج سال نهم، با افزودن خطرات ناشي از حضور مشركان، فضاي حج را بحالت «امنيتي» در مي‌آورد كه با ديدگاه و هدف پيامبر (ص) سازگار نبود.

فتح مكه، پيروزي در حنين، تسليم شدن طائف و ديگر وقايع سال نهم و دهم باعث شد فضاي جديدي به سرعت در شبه جزيره عرب پديد آيد. تبوك آخرين غزو? پيامبر (ص) بود. عقب نشيني روميان در برابر لشكر اسلام در تبوك[132] از يك سو و ابلاغ  سور? برائت به مشركان عرب از سوي ديگر، سران قبايل را وادار ساخت دسته دسته راهي مدينه شده، و به اسلام داخل شوند. با فراهم شدن فضايي مناسب و آرام براي آموزش مناسك حج در اواخر سال دهم، رسول خدا (ص) ضمن دعوت عموم قبايل عرب براي شركت در حج، خود نيز همراه اصحاب و زنان عازم مكه گرديد. صلي الله عليه و آله.

 

 

پانوشت ها