متن کامل

ميقات حج - سال شانزدهم - شماره شصت و يكم - پاييز 1386

حج‌گزاري در سودان

مهدي سرحدي

مردم سودان ، از زمان ورود اسلام به اين سرزمين و آشنايي با مناسك حج ، سفر به سرزمين حجاز را با هدف به جا آوردن حج آغاز كردند . در آن روزگار حجاج مناطق مختلف سودان ، سوار بر چهارپايان تا « پورت سودان » ، واقع در كنارة درياي سرخ سفر مي‌كردند و از آنجا با كشتي عازم حجاز مي‌شدند . كاروان‌هاي حج سودان ، « تايه » نام داشت كه در زبان عاميانه به معناي گروه و دسته است . « تايه » ‌ها بر اساس پيوندهاي خانوادگي و خويشاوندي شكل مي‌گرفت و حج گزاري در سودان ، تا قرن گذشته كم و بيش به همان روش انجام مي‌شد .

در پي ايجاد تحول در عرصة ارتباطات و حمل و نقل و افزايش شمار حجاج ، دولت سودان در سال 1971م . ادارة امور اجرايي حج را به وزارت امور ديني و اوقاف اين كشور محول كرد و اين وزارتخانه تا سال 1991م . عهده دار امر برگزاري حج بود .

در سال 1992م . امور اجرايي حج به بعثة حج سودان واگذار گرديد . اين بعثه از دو بخش اصلي تشكيل مي‌شد ؛ نخست ، بخش اداري و نظارتي ؛ كه تابع ادارة حج و عمرة وزارت ارشاد بود و ديگري ، دايرة اسكان و حمل و نقل كه تحت نظارت شوراي اوقاف اسلامي سودان فعاليت مي‌كرد . اين روند تا سال 1994 ادامه يافت .

تشكيل شوراي عالي حج و عمره

در سال 1995م . ( 1374ش . ) ، دولت سودان با تصويب لايحه‌اي ، تشكيل « شوراي عالي حج و عمره » در وزارت برنامه‌ريزي اجتماعي اين كشور را در دستور كار خود قرار داد ، تا امور اجرايي حج و عمره به اين شورا محول گردد . دو سال پس از آن ، در سال 1997م . بخشنامة موقت ويژة تشكيل اين شورا صادر شد كه در بخشي از آن چنين آمده بود :

« . . . شورايي موسوم به شوراي عالي حج و عمره تشكيل خواهد شد كه ماهيت حقوقي دارد و مقر اصلي آن در خارطوم واقع است . اين شورا با موافقت وزير متبوع مي‌تواند دفاتر و اداراتي در داخل يا خارج از كشور داير كند » .

ساختار تشكيلاتي شوراي عالي حج و عمره عبارت است از :

الف ـ شوراي اداري : كه با انتخاب وزير و بر مبناي مصوبة هيات وزيران تشكيل مي‌شود .

ب ـ ادارة مركزي : كه زير نظر مدير كل و معاون وي فعاليت مي‌كند . روند اجرايي امور مالي ، اداري و فني شورا بر عهدة اين اداره است .

ج ـ ادارات تابعه ، شامل ادارة حج و عمره ، ادارة امور مالي و توسعة انساني ، ادارة اطلاع رساني و روابط عمومي ، ادارة ارشاد و آموزش ، ادارة سرمايه گذاري ؛ و دفتر هماهنگي امور حج و عمره مستقر در جده .

ضوابط و شرايط اعزام به حج

الف ـ ضوابط مالي : هزينه‌هاي امور اداري به طور نقدي از داوطلبان دريافت مي‌گردد و هزينه‌هاي اعزام به حج شامل هزينة اسكان ، حمل و نقل و خدمات ديگر ، به ريال سعودي و در قالب دو فقره چك دريافت مي‌شود .

ب ـ استطاعت بدني و مقررات شرعي : توانايي جسمي براي انجام سفر حج در مردان ، و همراه بودن يكي از محارم براي بانوان زير 45 سال ضروري است .

ج ـ ضوابط و مقررات اداري : شامل مقررات خروج از كشور ، تابعيت ، اخذ گذرنامه و رواديد ، كه داوطلبان بايد از شرايط عمومي برخوردار باشند . انجام آزمايش‌هاي پزشكي براي تمامي داوطلبان و اخذ مرخصي براي كارمندان دولت ضروري است .

سهمية مناطق

در سال 1420 هـ . ق . ( 2000 ميلادي ) ، بنا بر مصوبة هيات وزيران و به منظور تمركز زدايي و سهولت در انجام امور اداري ، كشور به سه ناحية شرقي ، مركزي و غربي تقسيم شد . بر اساس اين تقسيم بندي ، ناحية شرقي ايالت‌هاي درياي سرخ ، كسلا ، قضارف ، الجزيره و نيل ازرق را شامل مي‌شود . ايالت‌هاي خارطوم و نهرالنيل در ناحية مركزي قرار دارند و ايالت‌هاي كردفان ( شمالي ، شرقي و غربي ) ، دارفور ( شمالي ، شرقي و غربي ) ، نيل ابيض و همچنين ايالت‌هاي جنوبي در ناحية غربي واقع شده بودند . با توجه به ويژگي‌هاي خاص مناطق جنوبي ، در سال 2002 ناحية ديگري به اين نواحي سه گانه اضافه شد كه تمامي ايالت‌هاي جنوبي را در بر مي‌گيرد .

بعثة حج سودان

بعثة حج سودان از دو بخش تشكيل شده است :

1ـ بخش نظارت و برنامه ريزي

2ـ بخش امور مربوط به نواحي مختلف ، كه اجراي برنامه‌ها را بر عهده دارد .

شرايط اعزام به عمره

ضوابط و شرايط كلي براي اعزام به سفر عمره ، با مقررات و ضوابط اعزام به حج تفاوتي ندارد . البته از سال 1422 ق . وزارت اوقاف و ارشاد با توجه به مصوبة دولت عربستان ، بخش خصوصي را نيز در ارائة خدمات عمره مشاركت داده است .

موقوفات ، در خدمت حجاج

در عربستان سعودي و سودان ، زمين‌ها و املاك وقفي متعددي وجود دارد كه درآمد حاصل از آنها براي خدمت رساني به حجاج در نظر گرفته شده است . موقوفات قديمي بيشتر در شهر جده واقع هستند و در سال‌هاي اخير ، موقوفه‌هايي در شهرهاي مكه و مدينه نيز به آنها افزوده شده است .

در كشور سودان ، سند چشم انداز 25 سالة شوراي عالي حج و عمره ، كه در فاصلة زماني 1423 تا 1448 هـ . ق . در چهار مرحله ( سه دورة 5 ساله و يك دورة 10 ساله ) به اجرا در مي‌آيد ، با هدف ايجاد تحول در برگزاري مراسم حج و عمره و پربارتر شدن اين سفرهاي معنوي آغاز شده است .

سند چشم انداز 25 سالة شوراي عالي حج و عمره

اين طرح كه در فاصلة زماني 1423 تا 1448 هـ . ق . ( 2002 تا 2007م . ) و در چهار مرحله ( سه دورة 5 ساله و يك دورة 10 ساله ) به اجرا در مي‌آيد ، با هدف ايجاد تحول در برگزاري مراسم حج و عمره و پربارتر شدن اين سفرهاي معنوي آغاز شده است . از جمله برنامه‌هاي شوراي عالي حج و عمره كه در سال‌هاي آينده به اجرا در خواهد آمد ، مي‌توان به موارد ذيل اشاره كرد :

1ـ طرح پس انداز براي حج : بر اساس مصوبة هيات وزيران و با بهره گيري از تجربة موفق كشور مالزي در برگزاري حج و عمره ، اجراي طرح « پس انداز براي حج » در دستور كار شوراي عالي حج و عمره قرار گرفته و پس از رايزني با مراجع ذيربط در مالزي ، تفاهم نامه‌اي در اين زمينه با طرف مالزيايي به امضا رسيده تا بر اساس آن ، « پس انداز مالي » به عنوان يك راهكار موفق و همگاني براي اعزام به حج به اجرا در آيد .

2ـ احداث ساختمان مركزي شوراي عالي حج و عمره : اين مركز با توجه به ضرورت همكاري و هماهنگي ميان ادارات و سازمان‌هاي مرتبط با امور حج و عمره احداث خواهد شد . هر يك از ادارات و سازمان‌هاي مربوطه مانند ادارة گذرنامه ، ادارة بهداشت و . . . در اين ساختمان دفتر نمايندگي تاس?س خواهند كرد .

3ـ كارخانه توليد لوازم احرام و ملزومات حج : اين كارخانه محصولات خود را با قيمت ارزان و كيفيت مناسب در اختيار حجاج و معتمرين قرار خواهد داد . بدين ترتيب علاوه بر صرفه جويي در هزينه‌ها و جلوگيري از خروج ارز از كشور ، سود حاصل از محل فروش محصولات نيز به پيشبرد اهداف شورا كمك مي‌كند .

4ـ احداث درمانگاه‌هاي ويژة حجاج : مراكز درماني ويژة حجاج با هدف ارائة خدمات بهداشتي و درماني با هزينة اندك و كيفيت مطلوب احداث خواهد شد و درآمدهاي حاصل از اين مراكز درماني نيز در تحقق اهداف شوراي عالي حج و عمره نقش موثري خواهد داشت .

روند فعاليت‌هاي شوراي عالي حج و عمره

الف ـ برنامة ساليانه

اين شورا با توجه به سياست‌هاي ابلاغ شده از سوي هيات وزيران و سند چشم انداز 25 ساله ، برنامة فعاليت‌هاي سالانة خود را پيش بيني و اجرا مي‌كند . اين برنامه‌ها بر اساس يك دورة ساليانه ( از محرم تا ذي حجه ) به اجرا در مي‌آيد و به كارگيري روش‌هاي بهينه سازي و افزايش بهره وري همواره در دستور كار شورا قرار داشته است .

ب ـ دوره‌هاي آموزشي

شورا همواره به ارتقاء سطح علمي و آموزشي كاركنان توجه دارد و هر يك از آنان با توجه به سطح معلومات و نوع وظيفه اي كه بر عهده دارند ، در دوره‌هاي آموزشي ويژه مشاركت مي‌كنند .

سياست‌هاي كلي شوراي عالي حج و عمره

افزايش تعداد حجاج و عمره گزاران در دورة اجراي سند چشم انداز 25 ساله به منظور رسيدن به بالاترين سقف ظرفيت .

تشويق به سرمايه گذاري در امر حج و عمره و افزايش درآمدهاي شورا ، متناسب با روند افزايش تعداد حجاج و معتمرين .

ارتقاء سطح آگاهي حجاج و همراهي آنان با روند بيداري اسلامي

كاهش هزينه‌ها از طريق افزايش سرمايه گذاري

ايجاد صندوق اعتباري و پس انداز در تمامي سازمان‌هاي دولتي و غير دولتي به منظور ايجاد زمينة حضور افراد كم درآمد در حج

راهكارهاي اجراي مرحلة نخست سند چشم انداز

( 5 سالة اول ، 1423 تا 1427 ) :

تصويب ساختار تشكيلاتي و شرح وظايف اجرايي شورا و تعيين هيات نظارت بر روند اجراي آن

فعال كردن دفاتر نمايندگي شورا در ايالت‌هاي مختلف

احداث ساختمان مركزي شوراي عالي حج و عمره

ايجاد صندوق پس انداز حج و عمره

هزينه‌هاي سفر حج در سودان

حجاج سودان از دو مرز هوايي و دريايي ، از طريق فرودگاه‌هاي جده و مدينه و نيز بندر جده عازم عربستان مي‌شوند . هزينة ثابت سفر براي حجاج اعزامي از همة مناطق سودان ، برابر با 750 دلار است كه با احتساب هزينه‌هاي اجرايي ، حمل و نقل ، اسكان و . . . ، كل هزينة سفر حج از راه هوايي برابر با 1600 دلار ( 6100 ريال سعودي ) و از طريق دريا برابر با 1200 دلار ( 4500 ريال سعودي ) است .

تعداد حجاج سوداني در موسم حج سال 1425 هـ . ق . برابر با 25569 نفر ؛ و سهمية اختصاص يافته به هر يك از ناحيه‌هاي اين كشور به شرح ذيل بوده است :

ناحية خارطوم و جنوب : 10988 نفر

ناحية مركزي : 3519 نفر

ناحية شرقي : 3946 نفر

ناحية غربي : 4677 نفر

ساير سهميه‌ها : 2549 نفر

جمع كل : 25569 نفر

حدود 52% از حجاج از طريق دريا و 48% نيز از مرزهاي هوايي عازم عربستان شده‌اند . 70% از حجاج سودان ، « مدينه قبل » و 30% نيز « مدينه بعد » بوده‌اند .

گزارش حج 1425 هـ . ق

سهميه كشور سودان 26000 نفر

هزينه هر نفر هوايي 1634 دلار ( 6130 ريال سعودي )

زميني 1209 دلار ( 4535 ريال سعودي )

* مبادي ورودي به عربستان

بندر جده : 11350نفر

فرودگاه جده 4350نفر

فرودگاه مدينه 7312نفر

جمع 23020نفر

اعضاي بعثه و . . . 1000 نفر

اتباع خارجي و ويزاهاي شخصي 1549نفر

جمع كل : 25569نفر

تعداد پرواز 35 ( مدينه قبل ) ( هواپيمايي سودان 18 پرواز و هواپيمايي سعودي 17 پرواز )

محل اسكان در مدينه : مناطق الاجابه ، العوالي والمصانع .

تعداد آپارتمان ها و منازل مسكوني در مدينه : 68 باب ساختمان

محل اسكان در مكه : مناطق ريح بخش ، فلكه كُدي و خيابان هاي المنصور ، الزاهر ، عزيزيه و اجياد .

تعداد ساختمان هاي اجاره شده در مكه : 26 باب

تعداد چادرهاي اختصاص يافته به حجاج سودان در مني : 1941 چادر

* بهداشت و درمان

تعداد مراجعين به درمان گاه ها

مراجعاتبستريبستريتعداد كوتاه مدتفوت شدگان

مرحله اول85007561

مرحله دوم5741712320

جمع14241787921

* ارزيابي عملكردها در حج 1425 هـ . ق

الف ) نقاط قوت :

ـ آغاز زودهنگام عمليات اجرايي حج كه در 16 رمضان و يك ماه زودتر از سال هاي گذشته آغاز گرديد .

ـ موفقيت شركت هاي حمل و نقل دريايي و هوايي در اجراي جدول زمان بندي سفرها براساس برنامه از پيش تعيين شده .

ـ سازمان دهي مناسب روند ورود حجاج به عربستان با حضور فعال و مؤثر مسؤولان پذيرش بعثه در مبادي ورودي ( فرودگاه ها و بندر جده ) و ملبّس بودن آنها به لباس متحدالشكل كه ورود حجاج را سرعت بخشيده بود .

ـ موفقيت كارگزار خدمات حجاج در اجراي بندهاي قرارداد كه برخي از آنها براي نخستين بار به طور كامل اجرا شد و عبارت بود از :

الف ـ پرداخت مبلغ 70 ريال به جاي وعده هاي غذايي به هر زائر كه كاملاً كافي به نظر مي رسيد .

ب ـ اجراي برنامه انتقال حجاج به مشاعر ( عرفات ، مشعر ، مني ) براساس زمان بندي كه ضمن انتقال همه حجاج در روز حركت ، به ميزان 15% در هزينه هاي اتوبوس ها صرفه جويي شد كه بيش از حد پيش بيني شده بود .

ـ برگزاري جلسه مشاوره با موسسات عربستان براي ارزيابي عملكرد بعثه در مدينه منوره پيش از ديدار با مديران وزارت حج ( شاخه مدينه )

ـ موفقيت روش برپايي و حراست از چادرها توسط نيروهاي اعزامي پليس سودان كه موجب جلوگيري از ورود افراد متفرقه ( از جمله بازماندگان موسم عمره و حجاج غيرسوداني ) به

چادرها گرديد و مشكلاتي را كه در اين خصوص در سال هاي گذشته پيش آمده بود ، برطرف كرد .

ـ مشاركت بخش آموزش و ارشاد در افزايش آگاهي زائران و انجام هرچه بهتر مناسك توسط آنان . . .

ـ ارائه خدمات درماني در مراكز مجهز و با حضور پزشكان ماهر و گروه هاي درماني باتجربه .

ـ پايبندي شركت هاي حمل و نقل هوايي و دريايي به جدول زمان بندي سفر و انعطاف پذيري كامل در ارائه خدمات درخصوص « رزرو با تأخير » براي افراد داراي شرايط خاص ( بيماران ـ سالمندان ـ افراد داراي مسؤوليت هاي خاص ) ، بهويژه توسط خطوط هوايي سودان .

ـ همكاري و هماهنگي مطلوب ميان افراد .

ـ تقسيم زائران مناطق مختلف كشور به 6 ناحيه كه از مشكلات اداري كاسته است .

ـ پرواز مستقيم به مدينه منوره ( بيش از 30 پرواز )

ب ـ نقاط ضعف :

ـ عدم رعايت ضوابط در انتخاب ساختمان ها توسط برخي از كارگزاران نواحي ، به گونه اي كه پس از مشخص شدن اشكالات ساختمان ها به جاي آن كه مطابق با قرارداد ، خواهان اصلاح و رفع مشكل شوند ، قرارداد را ملغي تلقي كرده و بدون هماهنگي با بعثه و واحد نظارت ، اقدام به شكايت از مسؤول يا پيمانكار نموده اند كه در مواردي موجب بروز تأخير در اسكان حجاج برخي نواحي گرديد .

ـ دوري نسبي برخي از ساختمان هاي مكه از حرم كه موجب افزايش استفاده از اتوبوس گرديد و مشكلات خاص خود از جمله بي نظمي رانندگان را در پي داشت و عده اي از حجاج

ناگزير به پياده روي به سوي حرم شدند كه مشكلاتي را بهوجود آورد .

ـ اخلال در انتقال به موقع حجاج از مدينه به مكه . . .

ـ مشكلاتي كه به سبب دقيق نبودن برخي قراردادهاي اجاره ساختمان ها پيش آمد و در آنها جزئيات لازم درج نشده بود . عدم تطبيق شرايط اسكان در مني با مفاد قرارداد ، قديمي و كهنه بودن اتوبوس ها و بي تجربگي برخي رانندگان ، كيفيت پايين برخي از غذاها در مني ، عدم وصول چك هاي تضميني از مكتب وكلاء موحد سودان كه موجب تأخير در اجازه ورود به برخي از زائران در فرودگاه مدينه شد ، و نوسان نرخ ارز كه موجب افزايش بهاي خدمات گرديد از ديگر مشكلات و نقاط ضعف به شمار مي آيد .

* نظرسنجي از حجاج

براي آگاهي از نظرات حجاج در مورد كيفيت و نحوه ارائه خدمات در حج ، نظرسنجي هايي براساس روش هاي علمي و با سه شيوه صورت گرفت :

ـ پرسش نامه ؛

ـ گفتگوي مستقيم با شماري از زائران در چادرهاي مني كه به صورت تصادفي انتخاب شده بودند .

ـ گفتگو با برخي از حجاج و زائران صاحب نظر و با تجربه .

پس از بررسي نتايج با استفاده از رايانه ، خلاصه نظرسنجي ها بدين شرح استخراج گرديد :

1 ـ افزايش ميزان رضايت حجاج از نحوه اسكان در چادرهاي منا كه به 64% بالغ گرديده است . اين نسبت در سال هاي گذشته حدود 20% بود و اين تفاوت ، نشانگر موفقيت نيروهاي پليس

سودان در برقراري نظم بوده است .

2 ـ بيش از دوسوم حجاج رضايت خود را از نظم و انضباط در حمل و نقل ابراز داشته اند كه تفاوت زيادي با گذشته دارد ، زيرا در سال هاي قبل تنها يك سوم از حجاج از اين خدمات رضايت داشتند .

3 ـ 75% از حجاج ، از سرعت در انتقال از مدينه به مكه راضي بوده اند و 25% باقيمانده را كساني تشكيل مي دهند كه تا آخرين فرصت در مدينه مانده اند .

4 ـ عموم زائران از بهبود كيفيت خدمات در سال جاري ـ خصوصاً اقامت و خدمات رفاهي در مدينه منوره ـ ابراز رضايت كرده اند .

5 ـ نظرسنجي ها نشانگر آن است كه افزايش ميزان رضايت حجاج از خدمات رفاهي ، منوط به برنامه ريزي دقيق اداري است .

6 ـ براساس نظرسنجي ها مشخص شد كه سطح آگاهي عمومي حجاج ارتقا يافته و آنان نسبت به عملكرد بعثه و نيروهاي پليس و . . . توجه دارند . ضمناً گزارشي مبني بر عدم صحت اعمال حج زائران دريافت نشده است .

* چشم انداز آينده

باتوجه به تجربيات سنوات گذشته و پس از جلسات متعدد شوراي مشورتي بعثه كه رؤساي ادارات حج نواحي مختلف كشور در آن شركت داشته اند ، چشم انداز آينده امور حج بدين

صورت تدوين شده است :

1 ـ لزوم آغاز زودهنگام عمليات اجرايي حج در هر موسم .

2 ـ تثبيت حضور نيروهاي پليس سودان براي ايجاد نظم در چادرهاي منا با افزايش تعداد آنها و ارائه آموزش هاي لازم .

3 ـ گسترش و تحول روش هاي آموزش و ارتقاء سطح آگاهي حجاج با بهره گيري از مبلّغان و خطباي داوطلب همكاري .

4 ـ تأكيد بر رعايت ضوابط تعيين مديران گروه ها و اين كه تعداد مديران جديد در هر سال از 20% تجاوز نكند .

5 ـ تسريع در احداث « مدينة الحجاج » در بندر سواكن تا زمان تكميل پروژه ، منطقه اي در اين بندر به حجاج اختصاص مي يابد تا رسيدگي به امور آنان ممكن گردد .

6 ـ تسريع در ايجاد مركز پژوهش هاي حج تحت نظارت شوراي راهبردي حج و عمره .

7 ـ محاسبه هزينه سفر به مدينه منوره و بازديد از محل هاي زيارتي آن در هزينه كلي سفر حج و اختصاص وسايل نقليه براي انتقال حجاج به مدينه و پيش گيري از بروز مشكلات دراين خصوص .

8 ـ سرشماري زود هنگام براي آگاهي از تعداد حجاج « متعجّل » و « متأخّر » براي تسهيل در رفت و آمد آنان .

9 ـ تلاش براي انتقال همه حجاج از مدينه به مكه تا پيش از روز پنجم ذي حجه براي سهولت در انجام اعمال .

10 ـ بررسي ميزان رعايت مفاد قراردادها از سوي كارگزاران و شركت هاي خدماتي .

* جدول زمان بندي و هزينه هاي اجرايي حج 1425 هـ . ق

عنوان مجري تاريخ اجرا هزينه ( دينارسودان )

1 . آموزش كارگزاران امور اداري و محرم تا ذي قعده /550/698/5 نيروي انساني

2 . منشورات و پژوهش ها اداره پژوهش و ربيع الاول تا شعبان /000/000/8 برنامه ريزي

3 اطلاع رساني ، سخت افزارو . . . اداره اطلاع رساني محرم ـ ذي حجه ــ/979/884/7

4 ارزيابي حج 1424 واداره حج و عمره شعبان ـ ذي قعده/000/805 آمادگي براي حج 1425

5 هزينه هاي بعثه مركزي و اداره حج و عمره ذي قعده ـ ـ/750/791/ 139حق مأموريت ها ذي حجه

* هر دلار آمريكا تقريباً معادل 260 دينار است .