مکهپس از استقرار دولت اسلامى
مکهپس از استقرار دولت اسلامی رسول جعفریان پس از استقرار دولت اسلامی در مدینة النبی، مکه از جهت دینی، موقعیت ممتازی یافت و آن این بود که به سال دوم هجرت، کعبه قبله مسلمانان شد و هر مسلمانی مکلّف بود در هر نقطه‌ای از جهان که زندگی می‌کند، برای نماز به سوی
مكهپس از استقرار دولت اسلامي
رسول جعفريان
پس از استقرار دولت اسلامي در مدينة النبي، مكه از جهت ديني، موقعيت ممتازي يافت و آن اين بود كه به سال دوم هجرت، كعبه قبله مسلمانان شد و هر مسلماني مكلّف بود در هر نقطه‌اي از جهان كه زندگي مي‌كند، براي نماز به سوي مسجد الحرام بايستد. خداوند در قرآن فرمود: «قَدْ نَري تَقَلُّبَ وَجْهِكَ فِي السَّماءِ فَلَنُوَلِّيَنَّكَ قِبْلَةً تَرْضاها فَوَلِّ وَجْهَكَ شَطْرَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ وَ حَيْثُ ما كُنْتُمْ فَوَلُّوا وُجُوهَكُمْ شَطْرَهُ...» (بقره:144) «ما به هر سو گردانيدن رويت در آسمان را نيك مي‌بينيم. پس تو را به قبله‌اي كه بدان خشنود شوي برگردانيم؛ پس روي خود را به سوي مسجد الحرام كن و هر جا بوديد، روي خود را به سوي آن برگردانيد.» اما از نظر سياسي، به دليل مركزيت مدينه، شهر مكه در درجه دوم اهميت قرار گرفت. اين زمان، شخصيت‌هاي برجسته شهر مكه به مدينه رفتند تا در دولت جديد بهره و نصيبي داشته باشند. بسياري از اين افراد، كساني بودند كه در سال هشتم هجرت، به زور مسلمان شده بودند. براي نمونه، از آن پس، طايفه بني اميه در مدينه ديده شدند نه در مكه. در دوره پيامبر(ص) مدتي مُعاذ بن جَبَل و زماني هم حارث بن نَوْفَل بن حارث بن عبدالمطّلب و زماني عَتّاب بن اُسيد بر مكه حكومت كردند. در زمان خلفا، برخي از مهم‌ترين واليان مكه عبارت بودند از: نافع بن عبدالحارث، عبدالله بن ابزي، خالد بن عاص مخزومي و عبدالله بن خالد بن أسيد اموي. و در زمان امام علي(ع)، نخستين حاكم مكه، ابوقتاده انصاري و دومين آنها قُثَم بن عباس و سپس معبد بن عباس بود. آخرين حاكم اين شهر از سوي امام علي و امام حسن(ع)، جارية بن قدامه بود. با رفتن امام علي(ع) از حجاز به عراق، در سال سي‌وشش هجري، مركز خلافت از مدينه به عراق انتقال يافت و مدينه و مكه، در عين حفظ اهميت ديني خود، به عنوان حرمَين، از نظر سياسي موقعيت چنداني نداشتند؛ گرچه چهره‌هاي شاخص ديني و سياسي از صحابه و فرزندان آنان، هنوز در اين دو شهر فراوان بودند.
امام حسن(ع) بعد از صلح با معاويه به مدينه بازگشت. برادرش امام حسين(ع) نيز در اين شهر زندگي مي‌كرد. به علاوه، شمار زيادي از فرزندان صحابه مانند عبدالله بن زبير، عبدالله بن عمر در اين شهر مي‌زيستند.
با استقرار حكومت معاويه در دمشق، نظارت بر مدينه بيشتر شد و برخي از مهم‌ترين چهره‌هاي اموي، حكومت مدينه را به عهده گرفتند. عُتْبة بن ابي سفيان، عنبسة ابن ابي سفيان، مروان بن حَكَم، سعيد بن عاص اموي و فرزندش عمرو، از جمله حاكمان شهرهاي مدينه و مكه در روزگار معاويه بودند. در دوران معاويه، مدينه چندان اطاعت از امويان نداشتند و مخالفان فراواني از فرزندان صحابه در مدينه زندگي مي‌كردند. زماني كه يزيد سركار آمد، در اوّلين قدم كوشيد تا مخالفان خود در ميان فرزندان صحابه را از ميان بردارد. امام حسين(ع) از مدينه به مكه رفت و پس از آن مكه را به قصد عراق ترك كرد و در محرّم سال شصت‌ويك، در كربلا به شهادت رسيد. عبدالله بن زبير نيز همزمان با امام حسين(ع) از مدينه به مكه آمد، اما در همين شهر ماند. آن زمان حاكم مكه، وليد بن عتبة بن ابي سفيان بود. پس از سركوبي نهضت امام حسين(ع) در محرم سال شصت‌ويك، مردم مدينه از نسل فرزندان صحابه در سال شصت‌ودو شورش كردند. عامل پشت پرده اين شورش، عبدالله بن زبير بود كه در مكه به سر مي‌برد و آن شهر را در تصرف خود گرفت. سپاه اعزامي شام ابتدا عازم مدينه شد و ضمن قتل عام مردم شهر در واقعه حرّه، به مكه حمله كرد. طي اين حمله ناموفق، مسجد الحرام و كعبه آسيب فراوان ديد. با رسيدن خبر مرگ يزيد، سپاه شام برگشت و عبدالله بن زبير بر حجاز و سپس عراق تسلط يافت. وي تا سال هفتادو‌سه هجري در اين شهر حكومت كرد. در اين سال، حَجّاج به فرمان عبدالملك بن مروان به مكه حمله كرد و ضمن آتش زدن كعبه و دار زدن عبدالله بن زبير، بار ديگر حجاز و جزيرة العرب را به زير سلطه امويان درآورد. در دولت زبيري نيز، بني‌هاشم تحت فشار خاندان زبيري قرار داشتند. اين خاندان، نماينده جناح مياني قريش در برابر دو خط علوي و اموي بود. ابن زبير طي حكومت خود بر مكه، كعبه را مجدداً از پايه بنا كرد و بخشي از حجر اسماعيل را داخل كعبه كرد؛ به علاوه، درِ ديگري هم روبروي در فعلي، در كنار ركن يماني باز كرد. با آمدن حَجّاج، بار ديگر كعبه تخريب و به مانند همان كه پيش از زمان ابن زبير بود ساخته شد. دولت اموي، اميراني از خاندان خود و يا چهره‌هاي كاملاً وابسته را به حكومت شهرهاي مهم مي‌گمارد. خالد بن عبدالله قسري، عبدالله بن سفيان مخزومي و يحيي بن حكم بن ابي العاص، از جمله واليان امويان در مكه بودند. مدتي هم عمر بن عبدالعزيز و مَسْلمة بن عبدالملك در اين شهر حكومت كردند. يكي از ظالم‌ترين حكام اموي در مكه، يوسف بن عمر ثقفي پسر برادر حَجّاج بود كه جنايات فراواني را در اين شهر مرتكب گرديد. مكه در سال يكصدوبيست‌ونه و يكصدوسي هجري به دست خوارج افتاد و پس از آن باز امويان بر آن مسلط شدند گرچه اين بار، عُمْر دولتشان به پايان رسيده و در سال يكصدوسي‌و‌دو هجري براي هميشه در شرق اسلامي سقوط كردند.