بخش 14

ميقات حج - سال چهارم - شماره دوازدهم - تابستان 1374

نگاهي به چند
كتاب

محمد علي مهدوي راد

در آمد

حج بزرگترين ، شكوهمندترين و گسترده ترين گردهمايي
مؤمنان و مسلمانان است كه در زماني محدود با ديدگاه ها ، انديشه ها ،
روشها و منشهاي گوناگون ، در سرزمين مقدس و بر محور خانه اي ديرپاي شكل
مي گيرد . اگاهي از چگونگي حج گزاريها ، اطلاع از چه سانيِ جاريهاي اين
كنگره سترگ ، سودمند است و ارجمند . ثبت و ضبط رويدادها ، حادثه ها و
رويارويي هاي گونه گون فرهنگي ، اجتماعي و سياسي براي آيندگان ، چونان
دستمايه هاي زرّيني خواهد بود كه آنان را به چگونگي برگزاري اين مراسم
بياگاهاند و از چندي و چوني انديشه ، آرمان و اهداف امروزيان مطلع سازد . ثبت و ضبط
حوادث اين سفر عظيم و سفرنامه نگاري براي گزارش چگونگي شكل گيري اين مراسم
بزرگ و مسائل مرتبط با آن ، از ديرباز مورد توجه هوشمندان و متفكران بوده
است .

بخش قابل توجهي از آثار مكتوب فرهنگ ما را در سده هاي
اخير سفرنامه هاي حج تشكيل مي دهد كه برخي از آنها بسيار خواندني و
سودمند است ( ركـ : به سوي ام القري ، رسول جعفريان ، در مقدمه اين كتاب شماري از

187

سفرنامه هاي حج ياد شده است ) اين را نيز بيفزاييم كه
نگاشته هايي از اين دست و گزارش تفصيلي و تحليلي آنچه در حج گذشته است امروز
نيز مي تواند براي كساني كه توفيق راه يافتن به ديار دوست را نيافته اند
در آگاهي از چگونگي آن محيط و چند و چون افكار و انديشه مسلمانان و جاريهاي جهان
اسلام و تحوّلات جامعه اسلامي و . . . سودمند افتد . اكنون سالهاست كه بعثه مقام
معظم رهبري به ثبت و ضبط و گزارش چگونگي حج گزاري مسلمانان همت ميورزد . آثاري
كه در اين باره سامان يافته است ، سودمند و خواندني است ، و در اين شماره
سفرنامه هاي تدوين شده در سالها اخير را معرفي مي كنيم :

سيماي حج در سال 70

مرتضي سرهنگي ، عبدالله گيويان ، هدايت الله بهبودي ( چاپ اول ،
تهران ، حوزه نمايندگي ولي فقيه در امور حج و زيارت ، 1371 ) 396 صفحه + تصوير .

اين مجموعه با ديباچه اي آغاز مي شود . درباره ويژگيهاي حج سال هفتاد و
آنگاه گزارش حج است بگونه روزانه . از ابتداي پرواز حاجيان به سوي ديار دوست ، كه از 6 خرداد 1370 آغاز مي شود ، تا بازگشت به وطن ، كه روز 14 تير 1370 است . رويدادها و جريانهاي گوناگون فرهنگي ، اجتماعي و چگونگي حج گزاري حاجيان ، در
گزارش روزانه به تفصيل آمده است . برخي از آنچه در اين مجموعه آمده ، خواندني است و
بر رويهم كتاب تصويري گويا از حج آن سال به دست داده است .

* كشتي گوشت خريداري شده از نيوزلند در اسكله جدّه آتش مي گيرد و براي مدت
كوتاهي زائران با كمبود گوشت روياروي مي شوند . ( ص47 )

* روحاني برجسته پاكستاني با مراجعه به بعثه از دشواري آفرينيهاي سعوديان در
فرودگاه پرده برداشت و ضمن گزارش مهمي از اوضاع سياسي جهان اسلام ، چگونگي ورود
حاجيان پاكستان به سعودي را گزارش كرد . ( ص49 )

* جواني از اردن گفت : امروز انقلاب اسلامي و تفكر روشن امام خميني ( رحمه الله ) به

188

عنوان الگوي نهضتهاي آزادي بخش جهان تلقي مي شود و ما نمونه هاي عيني
آن را در مبارزات خستگي ناپذير ملتها ، عليه ظلم جهاني مشاهده مي كنيم و . . . . ( ص81 )

* دو دانشجوي ايراني در شهر پيامبر پيمان زندگي بستند و مراسم ازدواج آنان را
همراهان و زائران جشن گرفتند . ( ص87 )

* دو تن از عالمان أباضي با عالمان مستقر در بعثه ملاقات كردند . آنان به وجود
مستمر اجتهاد در فقه اباضي تأكيد كردند و از جنگ نفت به عنوان عذاب الهي براي
كويتيان ياد كردند كه در جنگ عليه امام خميني ( رحمه الله ) عراقيان را ياري كرده بودند . ( ص90 )

* اطلاعيه دست نويس در ديوار يكي از مساجد از فسادها ، شادخواريها و روابط ناسالم
در ميان خانواده ها در دولت سعودي ، پرده برداشته است . ( ص120 )

* مأمور مخفي سعودي پس از برخوردهاي بسيار ناهنجار و مقاومت زائران ايراني ، به
روي آنان اسلحه كشيد ، زائران با سرعت تمام او را خلع سلاح كردند و آنگاه همراه
اسلحه اش تحويل مركز پليس دادند ! ( ص143 )

* گفتگوها ، ملاقاتها و نامه ها در جهت چگونگي برگزاري مراسم برائت از
مشركان و تعيين محل آن ( ص190 ـ 187 ) چهارمين سمينار بين المللي حج و چگونگي آن ( ص208 ـ 190 ) سخنان متفكران مختلف از كشورهاي اقاليم قبله در اين مجمع ،
مهم و خواندني است .

* گزارش تفصيلي برگزاري مراسم برائت از مشركان ، دشواري آفريني و آزار رسانيهاي
مأموران سعودي در ضمن برگزاري مراسم و گزارش بازتاب انجام اين مراسم . ( ص221 ـ 212 )

در صفحات ديگر كتاب حوادث و وقايع و گزارشهاي جالبي از جاريهاي حج آمده است ، در
پايان اين نگاه گذرا ، بخشي از يك سخنراني را مي آورم :

كار پيامبران گشودن دريچه اي از عالم معنا به عالم مادي انسان
بود تا از اين طريق انسان بتواند نَفَسي بكشد و نوري از ملكوت بر جان و دلش بتابد . خداوند مكرمت فرمود و دروازه اي از جهان معنا را بر خاكدان زمين گشود ؛ اين
دروازه كعبه است ، كعبه مقدس ترين جاي هستي است و . . . . ( ص284 )

189

با كاروان ابراهيم

رسول جعفريان ، محمد علي خسروي ( چاپ اول ، حوزه نمايندگي ولي
فقيه در سازمان حج و زيارت ، 1371 ) 356 صفحه ، وزيري .

اين كتاب گزارش حج سال 71 است كه در هشت فصل سامان يافته است :

در فصل اوّل و با عنوان آهنگ راه ، از فعاليتهاي بعثه قبل از موسم حج سخن رفته
است . و از مجموعه هاي آموزشي كه معاونت آموزش براي آمادگي زائران و آگاهي
راهيان ديار دوست نشر داده است .

در فصل دوّم و با عنوان راويان حضور گزارش استقرار بعثه مقام معظم رهبري است و
چگونگي فعاليتهاي بعثه در حرمين شريفين . ديدارهاي مختلف نماينده محترم ولي فقيه و
سرپرست زائران ايراني با اشخاص و گروههاي مختلف نيز در اين بخش گزارش شده است . ديدار حاجيان و چهره هاي برجسته اقاليم قبله و اظهار نظرهاي آنان درباره
انقلاب اسلامي و بنيادگذار جمهوري اسلامي ايران حضرت امام خميني ( رحمه الله ) خواندني و
شنيدني است ؛ از جمله ديدار و گفتار دكتر لنسل مسؤول مركز اسلامي اتريش با نماينده
ولي فقيه ( ص65 ) ؛ در اين بخش به انتشار بيانيه هاي مختلف ، براي هدايت زائران
نيز گزارش شده است .

در فصل سوّم از نقش روحاني و هدايتگري فكري و معنوي زائران سخن رفته است . تلاشهاي گروه ارشاد ، تهيه فيلم از مراحل اعمال حج و حج گزاريها و چگونگي حضور
عالمان اهل سنت در بعثه و سابقه تشكيل واحد اهل سنت در آن و تلاشهاي آنان در هدايت
زائران سني مذهب ايراني ، و نشريه زائر و چگونگي آن در اين بخش گزارش شده است . ( ص98 ـ 87 )

فصل چهارم با عنوان ياد ياران ، گسترده ترين فصلهاي كتاب است . اين فصل ويژه
گزارش مراسم و اجتماعات است . يادواره حضرت امام خميني ( رحمه الله ) در مدينه ، گزارش

190

تفصيلي ، دقيق و خواندني مراسم برائت از مشركان ، متن كامل پيام مقام معظم رهبري
به مسلمانان و زائران ، چگونگي برگزاري دعاي كميل ، قرائت قرآن در مسجدالحرام ، مراسم
شستشوي كعبه ، يادواره امام در مكه ، انجمنواره مجمع التقريب ، سمينار بين المللي حج ،
گردهم آيي مجمع جهاني اهل بيت ، انجمنواره مدينه نخستين پايگاه حكومت اسلامي ،
مراسم بزرگداشت كبوتران خونين بال مكه ( شهداي مظلوم حرم الهي در سال 1406 ) و مراسمي با عنوان شب عراق ، افغانستان ، كشمير و بالاخره مراسم روز غدير
خم .

در اين گزارشها افزون بر چگونگيِ برگزاري اين مراسم ، گزيده اي از مقالات
نيز آمده است ؛ از جمله در گزارش سمينار بين المللي حج گزيده مقالات معناي لا جدال
في الحج ، لزوم حفظ آثار و اماكن و بناهاي تاريخي ، حج وسيله اي براي نمايش
قدرت و حاكميت اسلامي و از سمينار مجمع تقريب مقالات : عوامل تقريب صميميت ،
پايه ها و راههاي تقريب ، ضرورت وحدت امت اسلامي و . . . . ( ص216 ـ 99 )

در فصل پنجم با عنوان رنگ بي رنگي حج گزاري مسلمانان گزارش شده است و حال و
هواي زائران ديار قدس از ديگر اقاليم قبله و چگونگي انديشه ، باورها و نگرشهاي آنان
درباره انقلاب اسلامي ايران و آنگاه گزارشي گويا از وضع شيعيان در مدينه و تلاشهاي
اجتماعي ، فرهنگي و چگونگي معيشت آنان . ( ص251 ـ 218 )

در فصل ششم چگونگي اجراي اين سفر عظيم الهي و تلاش گسترده و ارجمند سازمان حج و
زيارت در سامان دادن به آن گزارش شده است ، با نمودارهايي از تعداد حاجيان چگونگي
آنان بلحاظ سواد ، سن و . . . و تلاشهاي اجتماعي ، تداركاتي ، بهداشتي و . . . سازمان حج . ( ص257 ـ 254 )

فصل هفتم و با عنوان در حاشيه حج كوتاه است اما خواندني ، چگونگي بازار كالا ،
سرقت پديده جديد ، و جالب آن كه گاه با اسلحه و ماشين داراي شماره سعودي و يا
خودروهاي پليس !

بهنگام استلام حجر 1500 دلار رفت ! ( ص303 ) ، در مسجدالحرام 1050 ريال سعودي و نيز 2500 ريال ، 1000 ريال سعودي و مقداري پوشاك در منطقه عزيزيه و . . . . ( ص309 ـ 295 )

191

فصل هشتم ، فصل پاياني كتاب است با عنوان ميقات در آينه . اين بخش گفتگوهايي است
با متفكران و عالماني كه توفيق زيارت يافته اند و در اين ديدارها از دريافتها ،
و ديدگاههاي خود درباره حج و مسائل جهاني سخن گفته اند .

كتاب ( با كاروان ابراهيم ) را اديب و شاعر ارجمند جناب موسوي گرمارودي ويرايش
كرده اند .

با كاروان عشق

محمد علي مهدوي راد ، رسول جعفريان ( چاپ اول ، تهران ، نشر
مشعر ، 1372 ) 434صفحه ، وزيري + تصوير .

اين كتاب گزارش تفصيلي حج و بديگر سخن ، سفرنامه جمعي حج است . در اين مجموعه از
چگونگي برگزاري مراسم حج هفتاد و دو و جاريهاي آن سخن رفته است ، و تصويري گويا
از چگونگي حج گزاري در آن سال عرضه شده است . كتاب با نوشته اي آغاز
مي شود با عنوان در حريم دوست كه حال و هواي زائران در آن ديار را ترسيم كرده
و فضاي عطرآگين آن لحظات نوراني را گزارش كرده و چگونگي آن تجمع شگرف را در مراحل
مختلف به تصوير كشيده است ، اين نوشته با نثري فاخر ، دلپذير است و خواندني ، در بخشي
از نوشته ياد شده چگونگي عاشقاني كه بر مظلوميت بقيع مي گريند بدينگونه ترسيم
شده است :

جمعيتي انبوه سرازير آن مي شود هر كس به آهنگي و هوايي . امّا اين
مزار بي پيرايه كه تبلوري از مظلوميت است اكنون در گرداگردش شاهد تجمّعي شگرف
است . تركان با لباسهاي متحدالشكل در ميان جمع ، نمودي زيبا دارند و پاكستانيان با
احساسي رقيق و قلبي مالامال از عشق و مظلوميت ؛ التهابي شگفت . آنان گويا در اين
آينه مجموعه مظلوميت خود را نيز مي نگرند و مظلوميت خود با امامشان را يكجا
فرياد مي كنند . بحرينيان با آرامشي ستودني ، جمعي و گاه فردي به گونه اي
دلپذير با رهبرشان راز مي گويند . و ايرانيان حضورشان جلوه اي عظيم و
نمودي خيره كننده دارد ، اشكها كه بر گونه ها مي ريزد ، شانه ها كه
مي لرزد ، سينه ها كه برمي آيد و فرو مي نشيند ، رگها كه متورم
مي شود ، چهره ها كه ملتهبانه به سرخي مي گرايد ؛ چشمها نه اشك كه خون
مي ريزند همه

192

و همه نمايش عظيمي را رقم مي زند .

جانبازان بر روي چرخها آرام مظلوميت را فرياد مي كنند و كهنسالان
با كمرهاي خميده عشق به پيشوا را زمزمه . اينجا سرزمين عشق است و مظلوميت . عاشقان با
معشوق راز مي گويند ، و زمرمه هايي را بر لب دارند كه فقط عاشقان دانند و
معشوقان .

و چگونگي جبل الرحمه در روز پرشكوه عرفات بدين سان :

جبل الرحمه در دل عرفات نيز ديدني است ، زائران كه يكسر سفيد
پوشند چون بر آن فراز مي آيند و از ستيغ تا دامنه آن را مي پوشانند از
دور كوه بزرگي را ماننده است كه گويي تمام آن با برف پوشيده است : سفيدِ سفيد .

كتاب در نه فصل سامان يافته است . فصل اوّل با عنوان آغاز راه گزارشي از تمهيدات
بعثه مقام معظم رهبري و سازمان حج و زيارت در آستانه حج .

فصل دوّم به مسائل فرهنگي پرداخته است . و در آغاز از تلاشهاي معاونت آموزش و
تحقيقات بعثه سخن گفته است . با گزارشي از آثار چاپ شده درباره حج و مناسك آن ، آنگاه
نقش روحانيان در حج و تأثير آن در چگونگي حج گزاري حاجيان بحث شده و در ضمن
گفتگويي با معاونت امور روحانيان چگونگي گزينش آنان و نيز مسؤوليتهايشان گزارش شده
است . در بخشي از اين فصل و با عنوان حج و مسائل فقهي ، گفتگويي است و گزارشهايي از
شوراي استفتا ، و مشكلات فقهي حج گزاري و جستجوي راه حلهايي براي گشودن
گره هاي آن مانند مسأله قرباني و . . . .

ارشاد زائران براي بهتر و آبرومندانه برگزار كردن حج و دشواريهايي كه در اين
زمينه وجود دارد در بخش ديگري از اين فصل گزارش شده است . ( ص112 ـ 65 )

حج و مسائل سياسي عنوان چهارمين فصل كتاب است كه گسترده ترين فصول آن نيز
هست . اين فصل در دو بخش تدوين يافته است . بخش اوّل گزارشهايي است از
انديشه ها ، داوريها ، باورها ، و نگاههاي زئران به مسائل جهان ، جهان اسلام ،
انقلاب اسلامي ايران ، شخصيت امام خميني ( رحمه الله ) ، جريان احياي تفكر اسلامي و چگونگي
بازگشت به مجد و شكوه وحدت و همدلي و همرازي مؤمنان و مسلمانان . اين گزارشها
خواندني و تنبه آفرين است . بنگريد :

بدانيد ما در اين عصر هر چه داريم از بركت پيروزمندانه نهضت بزرگ اوست [ امام خميني ] ما شيفته آن
مرد بزرگ تاريخي هستيم . ( ص119 )

193

آقا ! مسأله فلسطين فقط با اعلان جهاد همگاني قابل حل است ، با نرمش و سازش
و حركتهاي ديپلماسي نمي شود به حل نهايي فلسطين نزديك شد . اين ديدگاه
پيرمردي است زجر كشيده از آن ديار . در اين بخش مسائل فلسطين ، الجزاير ، تركيه ، مسجد
بابري ، سلمان رشدي از نگاه مسلمانان و حج گزاران گزارش شده است . ( ص142 ـ 115 )

سعوديها برگزاري مراسم برائت از مشركان را هرگز خوش نمي داشتند ؛ جنايت
بي نظير آنان به سال 1366 و كشتار درنده خويانه آنان نشانگر خشم و كين حاكمان
سعودي از اجراي اين مراسم است . سال هفتاد و دو ، با تمام توان از برگزاري آن جلو
گرفته اند .

در بخش دوّم اين فصل گزارشي است تحليلي و گام به گام از چگونگي برخورد سعوديان
با مراسم برائت و جلوگيري از انجام آن و در نهايت چگونگي انجام مراسم در سرزمين منا
و بازتاب آن در رسانه هاي دنيا ، و عكس العمل حاكمان و مفتيان سعودي با آن . ( ص218 ـ 143 )

فصل چهارم ويژه گزارش ديدارهاي نماينده محترم ولي فقيه و سرپرست زائران ايراني
است . كه با گزارش مراسم استقبال به روز 20/2/72 آغاز مي شود . با گزارش ديدار
جمعي از روحانيان و زائران تهراني به روز 29/2/72 پايان مي يابد . ( ص241 ـ 221 )

از جمله اقدامات ارجمند بعثه مقام معظم رهبري در موسم حج ، برگزاري سمينارهاي
علمي ، فرهنگي درباره مسائل فرهنگي ، اجتماعي و سياسي جهان اسلام است . در اين فصل
چگونگي برگزاري اين سمينارها و مسائل مطرح شده در آن گزارش شده است ، با گزارشي
گزينه از مقاله ها و بحثها از جمله ، سمينار حج و تقريب ، سمينار مجمع جهاني اهل
بيت ( عليه السلام ) ، سمينار محمد ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) الگوي زمامداران و . . . ( ص287 ـ 247 )

در فصل ششم و با عنوان جلوه حق ، از نقش حج در تفاهم و شناخت درست جريانهاي
فرهنگ اسلامي باز گفته شده و از نقش حج در شناساندن چهره راستين تشيع گفتگو شده
است ؛ گزارشهاي اين بخش خواندني و تنبه آفرين است ، چگونگي برگزاري مراسم دعاي كميل
در مدينه و شبي با قرآن از جمله گزارشهاي ديگر اين بخش است . ( ص303 ـ 289 )

در فصل هفتم مسائل اجرايي و تداركاتي و چگونگي ياري رساني سازمان حج
و زيارت

194

به زائران ، گزارش شده است و نيز فعاليتهاي هيأت پزشكي ( ص331 ـ 307 )

در فصل هشتم و با عنوان در سرزمين وحي گفتگوهايي گزارش شده است از زائران و نيز
از كساني كه سالهاي سال توفيق ديدار را داشته اند و سينه هايشان انباشته
است از خاطرات چگونگي حج گزاري در ديروز و امروز ، اين گفتگو كه نمايشگر چگونگي
نگاهها ، باورها و احساسها و برداشتهاي زائران را مي نماياند ، بسي خواندني است ،
چگونگي حج گزاريهاي برخي از كشورهاي اسلامي ، و نيز ديگرسانيها و تحوّلاتي كه
در اماكن مقدسه روا شده است نيز در اين بخش گزارش شده است . ( ص398 ـ 345 )

فصل نهم مصاحبه هايي است خواندني و سودمند با شخصيتها و متفكران اسلامي
درباره جهان اسلام مسائل مرتبط با حج و شناخت جريانهاي فكري و سياسي اقاليم قبله و
با عنوان ديدگاهه ، بدين سان با كاروان عشق سفرنامه جمعي عاشقاني است به عشق
ديار يار و حريم دوست ، روزهايي را سرشار از اميد ، تلاش و اقدام در آن وادي قدس
گذرانده اند .

به سوي ام القري

رسول جعفريان ( چاپ اول ، تهران ، نشر مشعر ، 1373 ) 343 صفحه ،
وزيري .

اين كتاب مجموعه ايست از چهار سفرنامه كه نويسنده در يكي ، ديدارها و
دريافتهاي خود را گزارش كرده و سه سفرنامه ديگر را با تصحيح و تعليق در اين مجموعه
نشر داده است . كتاب با گزارشي خواندني و سودمند آغاز مي شود . از
سفرنامه هاي حج و رساله هاي فارسي در جغرافياي حرمين شريفين ، در اين
فهرست بر روي هم 67 سفرنامه و رساله معرفي شده است . ( ص18 ـ 13 )

بخش اوّل اين مجموعه ، گزارشها ، ديدارها و چگونگي حج گزاري حاجيان در سال 73 است كه نويسنده گزارش كرده است ، او گزارش را از فرودگاه آغاز مي كند و با
گزارش چند خاطره از حاجيان همسفر پايان مي برد . نگاه نويسنده تيز بينانه و
گزارشها بلحاظ تاريخي

195

داراي اهميت است . جزوه هاي تبليغي وهابي ها و چگونگي محتواي آنها ( ص29 ) خطابه خطيب جمعه ( ص30 ) برنامه هاي تلويزيون عربستان در ايام حج ( ص37 ) و
گزارشي از كاروانهاي عرب شيعي و مناسب خوانيها و روضه خوانيهاي آنها . ( ص40 )

نويسنده به مناسبتي ( گو اين كه تا حدودي لا يتچسبك ! ) به تاريخ نقب زده
و چگونگي تعمير ديوار كعبه توسط عالمي كاشاني را به سال 1039 گزارش كرده است ( ص43 ) بن باز ، مفتي آن ديار به جواز صلح با اسرائيل فتوا داده است ـ چشم فقهاي اهل
سنت روشن ! ـ و نويسنده چگونگي اين فتوا را گزارش كرده است . ( ص49 )

گفتگوهاي نويسنده نيز خواندني است ، از جمله گفتگوي وي با جواني انقلابي از
الجزاير ( ص75 ) و با جواني از مدرسان دانشگاه مدينه ( ص76 )

نويسنده به مناسبت يادكرد برخي از جايهاي تاريخي مدينه ، دگربار نقبي به تاريخ
زده و چگونگي مدينه را به سال 1255 گزارش كرده است . چگونگي تدارك برگزاري مراسم
برائت از مشركان ، و جلوگيري سعوديان از برگزاري آن ( ص95 )

برگزاري كنفرانس مجمع تقريب ، و مجمع اهل بيت ( ص97 ) از ديگر گزارشهاي نويسنده
است . نويسنده گفتگويي خواندني را گزارش كرده است و نشان داده است كه چه سان در آن
ديار سخن از سياست دلهره آفرين است ، و اين كاش عنوان آن را مي گذاشت بحث سياسي
موقوف ! كه در پايان گزارش آمده است ( ص120 ) گزارشهاي عرفات ، مشعرالحرام و منا نيز
خواندني است . اين بخش با خاطراتي از زائران و اشعاري دلپذير از شاعران پايان يافته
است .

بخش دوّم سفرنامه حج ميرزا علي اصفهاني است به همراهي تني چند از مؤمنان ؛ از
جمله عالم جليل جناب حجت الاسلام سيد محمد طباطبايي فرزند ارشد مرحوم
آيت الله سيد محمد كاظم طباطبايي . گزارشگر دقيق النظر ، اين مجموعه
سفرنامه را بر اساس شهرها و ديه ها تنظيم كرده و از شهر و دهي ياد كرده و
آن را وصف كرده است به مثل : قطيفه ، آبادي دلنشين ، كثيرالنعمه خوش هوايي است . . . چشمه آب بسيار عذب و زلالي دارد و . . . ( ص180 ) در وصف شهرها ، و آباديها و مردمان
آنها و نيز خلق و خوي و منش آنها ، گاه نكات جالبي مي آورد .

196

در وصف شام آورده است : فَسَقه و فَجَره ، ملل معروفه با اسباب مهيّا ، مشغول عيش و
طرب خود هستند . يهوديهاي آن شهر از ساير ملل وقيح ترند ، زنها و دختران ايشان
با سر و سينه و ساق و دست مكشوف حركت مي نمايند ، بالنسبه مسلمين
مستورترند ( ص183 ) او به تاريخ 17 ذي قعده 1331 به مدينه وارد شده است و تصويري
از وضع شيعيان آن روزگار غمبار است ( ص190 ) گزارش وي از مدينه كوتاه است ؛ كه توقف
آنها كوتاه بوده است . در راه مدينه به مكه دزدان به كاروان آنها حمله مي آورند
و دوبار غارت مي شوند . و اين حادثه را بسيار گويا و غم آفرين تصوير كرده
است ( ص193 ) از مدينه تا مكه گزارشهاي وي جالب و در شناخت آن وادي سودمند است . ورود
به مكه را نيز عاشقانه و زيبا گزارش كرده و با اين شعر به اوج رسانده است كه :

بس كه دل بر سر دل ريخته جان بر سر جان * * * سر
كويش رَهِ آمد شدِ ما مسدود است

در ضمن گزارشهاي مختلف از چگونگي برگزاري مناسك و اعمال ، نكات اخلاقي و معرفتي
نيز مي آورد و سفرنامه را خواندني تر مي كند . وصف وي از مشاهد مشرفه
نيز گويا و جالب است .

سفرنامه سوم را محمد ولي ميرزا نگاشته است . وي از فرزندان فتحعلي شاه قاجار است
كه به سال 1260 قمري ابتدا به عراق و آنگاه به حجاز سفر كرده است ، و در اين سفرنامه
از چگونگي شهرها ، آباديها و سوانح راه و حوادث روزگار و چگونگي برگزاري مراسم حج ،
گزارشهايي ارائه داده است . برخي از اطلاعات وي از نجف ، كربلا ، و چگونگي
حج گزاري حاكمان آن روزگار و اداره حرمين شريفين خواندني و سودمند است . او
منازلي را كه كاروانيان بايد براي رسيدن به مكه ، از شام تا مكه مي پيمودند ،
ياد كرده است . وصف مسجدالحرام و مسجدالنبي نيز گويا و جالب است . او
مي نويسد :

زيارت اهل قبورِ بقيع مشرف شديم ، آنچه در گنبد مدفون بودند و در ميان
يك صندوق بودند . عباس عموي پيامبر ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) و حضرت امام حسن ( عليه السلام ) و امام زين العابدين ( عليه السلام ) وامام محمد باقر ( عليه السلام ) و امام جعفر
صادق ( عليه السلام ) همگي در يك ضريح مي باشند . ( ص261 )

او گرفتاري كاروانشان را در دست دزدان نيز به تفصيل گزارش كرده است ( ص266 ) و در
پايان سفرنامه با عنوان فايده به نكاتي اقتصادي ، اجتماعي ، فرهنگي اشاره كرده و برخي
از شيوه هاي حج گزاري و قراردادهاي اجراي حج را آورده است .

197

چهارمين بخش اين مجموعه ، گزارش دقيق و گويايي است از مدينه منوّره ، به خامه محمد
ميرزا مهندس ، از عالمان و جغرافيا دانان دوره ناصري كه به سال 1294 با مشاهده و
وارسي دقيق مدينه و جايهاي تاريخي آن ، نگاشته است . او از ينبع ، راه ينبع تا مدينه
طيبه و منازل آن سخن گفته و آنگاه مدينه و وادي بطحان را شناسانده است .

مسجدالنبي را به اجمال امّا دقيق وصف كرده و آنگاه به تفصيل چگونگي آن وادي نور
را گزارش نموده است . آنگاه سخن را به اطراف مدينه كشانده و از مساجد و جايهاي
تاريخي آن سخن گفته است . عمده مطالب كتاب مشاهدات شخصي اوست كه بسيار مغتنم
است .

آقاي جعفريان بر رساله ها مقدمه نگاشته و از چگونگي آنها به اختصار سخن
گفته است و در پايان ، فهرست اشخاص ، جايها و ابدان را افزوده است كه سودمند است و
كارآمد .

اين مجموعه بر رويهم اثري است خواندني و در شناخت آن وادي قدس
و چگونگي هايش در سده هاي اخير ، سودمند .

سفرنامه مكه

حسام السلطنه ، بكوشش رسول جعفريان ( چاپ اول ، تهران ، نشر
مشعر ، 1374 ) 360 صفحه ، وزيري .

ادبيّات سفرنامه نويسي در دوره قاجاريه بگونه اي چشمگير گسترش يافته است و
اين كتاب يكي از نمونه هاي برجسته ادبيات سفرنامه نويسي است . نگارنده آن حسام
السلطنه فرزند عباس ميرزا از چهره هاي برجسته قاجاري در نيمه دوّم قرن سيزدهم
هجري است . كه در آن روزگار مناصب متعدّدي داشته و در ايالات گوناگوني حكم رانده
است . او سفر خويش به بيت الله الحرام را ، شعبان 1297 آغاز كرده و جمادي الثاني 1298 پايان برده است .

او در اين سفرنامه چگونگي شهرهاي استانبول ، مكه ، مدينه ، دمشق ، بيت المقدس
و مصر را گزارش كرده است . تصويرهاي وي از جايها و بناهاي تاريخي دقيق و
خواندني است .

گزارشهاي وي از استانبول جالب و خواندني است ، چگونگي عمارت سلطنتي دولت

198

عثماني ( ص71 ) مساجد مختلف آن ديار از جمله مسجد ايازصوفي ( ص76 ) لنگرگاه بندر ساس ( ص87 ) كانال سوئز ( ص91 ) و . . . در اين بخش گزارش شده است .

در گزارش مكه معظمه ، چگونگي شهر مكه را در آن روزگار گزارش كرده و از
مسجدالحرام ، و بخشهاي مختلف آن مانند اركان كعبه ، حجرالاسود ، مقام ابراهيم ، چاه
زمزم ، حطيم ، و . . . سخن گفته است ( ص136 ـ 109 ) در گزارش مدينه منوّره نيز ابتدا از
مسجدالنبي سخن گفته است و چگونگي آنرا به تفصيل شرح داده است . ( ص151 ـ 144 ) آنگاه
چگونگي قبرستان بقيع را گزارش كرده است كه در آن روزگار داراي بنا و ضريح بوده است . اين گزارش بلحاظ تاريخي قابل توجه است ، بخشي از آن را مي آورم :

بدان كه قبرستان بقيع نسبت به حرم شريف در مشرق مايل به جنوب است و
بقاعي كه در قبرستان مزبور است ، اوّل بقعه ائمه اربع است كه امام حسن مجتبي و علي
بن الحسين و امام محمّد باقر و امام جعفر صادق ( عليهم السلام ) است . در وسط
بقعه مباركه ، ضريح صندوق بزرگي است كه دو صندوق در ميان است ، يكي صندوقي است كه
قبور ائمّه اربعه در ميان آن باشد و ديگري صندوقي است كه قبر عباس عموي پيغمبر ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) در ميان آن است . ميان صندوق و ضريح ، قريب نيم ذراع فاصله است و طرف
پايين ضريح كه سمت پاي ائمه اربعه محسوب مي شود شبكه است و اين بقعه را محمد
علي پاشاي مصري در سنه 1234 به امر سلطان محمود خان تجديد عمارت كرده است و در طرف
جنوب اين بقعه نيز ضريح صديقه طاهره ـ عليهاالسلام ـ است كه متّصل به ديوار است . در
اطراف ضريح نيز از فلزّ برنج ، شباكي قرار داده اند كه ده دهنه دارد ؛ سه دهنه
آن از طرف يمين باز است و باقي مشبّك است و در بالاي آن دو قبّه نقره
گذاشته اند كه از هندوستان آورده اند و چهلچراغ هم از سقف بر بالاي ضريح
آويخته اند كه از بلور است .

چگونگي كوه احد ، مسجد قبا ، چاههاي مدينه ، مساجد مدينه ، كوههاي مدينه نيز به
تفصيل گزارش شده است . افزون بر اينها گزارشهاي وي از جايها و اماكن تاريخي مسير راه
نيز سودمند است ، مداين صالح ، تبوك ، وادي المسوخات و . . . .

پس از گزارش مدينة النبي ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) ، گزارش چگونگي دمشق است . با گزارشهايي دقيق
از دمشق ، حدود شام ، مسجد جامع اموي ، صحن و مسجد زينبيه ، بقعه مباركه حضرت رقيه ،
محيي الدين عربي و صحن و مسجد بقعه وي و . . . او در ضمن اين شرحها و گزارشها از

199

شهرهاي مختلفي نيز سخن گفته است ؛ دقيق و گويا و با توجه به ابعاد مختلف آنها از
جمله : يافه ، رمله ، قطرون ، أبي غوش و . . . . ( ص189 ـ 208 )

پس از آن از بيت المقدس سخن گفته است ، با گزارشهايي از بيت المقدس و پيشينه آن و
تحوّلات و ديگرسانيهايي كه در آن وقوع يافته است ، صحن قبّه ، مسجدالاقصي و پيشينه
آن ، احاديث نگاشته شده بر اطراف صخره ، تاريخهاي نگاشته شده بر قبّه در تعميرهاي
مختلف ابواب صحن ، رواقهاي صحن ، مقبره حضرت مريم ، بقعه ابراهيم خليل ، بيت اللحم و . . . . ( ص234 ـ 212 ) در تمام آنچه ياد شد حسام السّلطنه گزارشهاي خود را با مسائل
تاريخي و جاريهاي تاريخي پيرامون آنها آميخته است .

پس از آن گزارش مصر است ، با توصيف جالبي از عمارت رأس التين كه بقول گزارشگر
ابتدا انجيرستان بود و در روزگار اين گزارش دارالحكومه بوده است .

و آنگاه از اسكندريه ، ميدان منشيّه [ تفرّجگاه
مصريان ] ، باغ نزهت ، مناره فردوس اسكندريه ، بقعه حضرت
زينب ( سلام الله عليها ) كه وصفي جالب و خواندني دارد . مصر ، بقعه رأس الحسين ، رود نيل مقابر مشهور
ديگر ، اهرام ، و . . . . ( ص265 ـ 242 )

در بازگشت به ايران نيز ، بندر پوتي ، رودخانه ريوَنْ ، تفليس ، مرند ، تبريز و . . . توصيف شده است .

آقاي جعفريان آنرا بر اساس يك نسخه تصحيح و بازنويسي كرده و گاه
پاورقي هايي بدان افزوده است و در مقدمه اي از حسام السّلطنه و زندگاني
اجتماعي و سياسي او سخن گفته و فهرستي از سفرنامه هاي فارسي را بدست داده است . سفرنامه حسام السلطنه در مجموع اثري است سودمند و داراي آگاهيهاي كارآمد از شهرها و
آباديها ، مردم و فرهنگ آنروزگاران .