1 ـ بهداشت کاروانهای حج

ميقات حج - سال چهارم – شماره شانزدهم - تابستان 1375

بهداشت كاروانهاي حج

بسم الله الرحمن الرحيم

وَ أذِّنْ فِي النِّاس بِالحَجِّ يَأتُوكَ رِجالاً وَعَلي
كُلِّ ضامِر يَأتينَ مِن كُلِّ فَجٍّ عَميق . لِيَشهَدُوا مَنافِعَ لَهُم وَ
يَذكُرُوا اسْمَ اللهِ فِي اَيّام مَعلُومات عَلي ما رَزَقَهُم مِن بَهيمَةِ
الأَنعامِ فَكُلُوا مِنها وَاَطعِمُوا البَائِسَ الفَقيرَ ^{( 1 )}

پيشگفتار

در طول قرن هاي متمادي ، از زمان برخاستن نداي ابراهيم خليل الله ( عليه السلام ) تا دعوت پيامبر خاتم حضرت محمد ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) و از آن زمان تاكنون ، انبوه خداجويان ، گروه
گروه لبيك گويان ، دل از خانه و كاشانه خويش بريده و سرا پا شوق و شور ، به سوي معبود
و معشوق مي شتابند و گردخانه او به طواف و راز و نياز مي پردازند و در
اين اقيانوس عظيم ، بندگان دلباخته ، روح خويش را با زلال استغفار و استغاثه و ابراز
اطاعت و بندگي تطهير مي كنند و با رهتوشه تقوا ، به ديار خويش باز
مي گردند و از شميم صفاي اين سعي عاشقانه ، فضاي محيط زندگي را عطر آگين و
اشتياق عاشقان لقاي معشوق را افزونتر مي سازند .

اينك كه پس از قرن ها ، فرزندان اسلام يكبار ديگر با تأسي به اسوه حسنه ،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ سوره حج آيه 27 و 28 ـ در ميان مردم نداده كه به نزد تو پياده و
سواره و از هر راه دور ، براي انجام حج جمع شوند تا منافع بسيار براي خود ببينند و
خدا را در روزهاي معيّن بر آنچه كه از چهار پايان آنها را روزي داده ياد كنند ، پس
از آن بخوريد و به درماندگان نيز بخورانيد .

193

رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله وسلّم ) ، پيروزمندانه به قطع دست هاي شياطين
پرداخته و برشكستن و زدودن بت هاي پيدا و ناپيدا از دامان ميهن اسلامي توفيق
يافته اند . همچنين مفتخر به جانفشاني در راه آرمان هاي اسلامي آن فخر
عالم امكان و تربيت يافته مكتب شهادت و ايثار ، رهبر كبير و هميشه جاويد انقلاب
اسلامي ، امام خميني ـ رضوان الله تعالي عليه ـ و شاگرد برگزيده و
فرزندش ، حضرت آيت الله خامنه اي ـ مدظله العالي ـ عزم خويش را در
برافراشتن پرچم لااله الاّ الله بر فراز گيتي به منصّه ظهور رسانده اند ، حضور
زائران سرزمين شهيدان گلگون كفن در كنار زائران ديگر ملل اسلامي ، شكوهي دوباره به
حج ابراهيمي داده و بت هاي مرئي و نامرئي را در سراسر جهان به لرزه افكنده و
نويد فرا رسيدن صبح اميد را پس از شام تيره حاكميت شياطين و ستم پيشگان ، نويد
مي دهد .

به هر صورت ، مديريّت دشوار و سنگين كاروان هاي زائر خانه خدا و مسؤوليت
سرپرستي اين عاشقان خداجو ، در ابعاد مختلف از لحظه حركت به سوي سرزمين قبله تا لحظه
رسيدن دوباره به وطن ، بر عهده كساني است كه علي رغم همه سختي ها عزم خود
را بر خدمت ميهمانان خدا جزم كرده و به اين خدمت بزرگ كمر همّت بسته اند .

از آنجا كه اين مسؤوليت ، همه جانبه است و پاسداري از تندرستي اين جمعيّت انبوه ،
كه در ميان آنان سالخوردگان ، جوانان ، افراد نيازمند به مراقبت هاي ويژه ، همه
با هم در سرزميني دور از خانه و خانواده ، در دياري با مسائل خاص اقليمي ، اجتماعي و
فرهنگي ، در كنار ميليون ها ميهمان از شرق و غرب و شمال و جنوب اين جهان پهناور
حضور دارند ، ضرورت توجه به مسائل خاص بهداشتي را به شدت طلب مي كند . در اين
مجموعه ، تلاش مي كنيم آنچه را كه يك مدير كاروان به عنوان بخشي از مسؤوليت همه
جانبه خود بايد بداند و بر اجراي آن نظارت كند و همه اعضاي كاروان و همكاران
خود را در اين مسؤوليت مشترك ياري و ترغيب نمايد به بياني ساده و بي پيرايه
عرضه كنيم . تا به ياري پروردگار و همّت و تلاش خستگي ناپذير آنان و همكاري و
همراهي همكاران آنها در كاروان و نيز زائران بيت الله الحرام ، در يك كوشش دسته
جمعي با پيشگيري از بيماري ها و حوادث و تأمين آسايش جسمي ، رواني و اجتماعي
راهيان خانه خدا ، اين سفر پربركت و اين مهاجرت الي الله ، با سرفرازي ميهن اسلامي ،
تندرستي و رفاه زائران و خدمتگزاران آنها ، و بالاتر از همه رضاي پروردگار بيچون
توأم گردد .

194

فصل اوّل ـ
مقدّمه

مسؤوليت كاروان در تأمين بهداشت زائران

درست است كه هيأت پزشكي حج با بسيج امكانات خود در طول اين سفر ، از آغاز تا
پايان ، در خدمت زائران و كاروانهاي حج مي باشد ليكن مسؤوليت ويژه تأمين
تندرستي زائران و حفظ آن ، بر عهده مدير كاروان و همكاران او است كه در طول اين سفر ،
عهده دار امور حمل و نقل ، اسكان ، تغذيه ، انجام اعمال و مناسك ،
جابجايي هاي ايّام ترويه ، عرفه ، عيد قربان و ايام تشريق مي باشند .

همانگونه كه مراقبت هاي بهداشتي و رعايت دستورالعمل هاي مربوط ،
مي تواند از وقوع هر حادثه ناگوار و خطرات جاني به آساني پيشگيري نمايد . سهل انگاري در مسائل مربوط به تأمين تندرستي زائران نيز مي تواند خطرات
جدّي بدنبال داشته باشد لذا شايسته است با توجه به اهميّت مسأله ، مديران محترم
كاروان ها به مسؤوليت سنگين و دشواري كه پذيرفته اند ، توجّه خاصي نمايند
و نسبت به مراعات اصول بهداشتي در كاروان توسط همه كاركنان كاروان و نيز زائران
نظارت جدّي و مداوم داشته باشند . بديهي است در هر مورد كه لازم باشد هيأت پزشكي حج
آماده همكاري و انجام خدمات لازم خواهد بود .

آماده سازي زائران براي سفر

نكات ساده اي وجود دارد كه آموزش آنها به زائران ، قبل از عزيمت به سرزمين
حجاز ، هم ضروري است و هم بسيار سودمند .

بخشي از اين آموزش ها درباره آشنايي با انجام واجبات حج ، اداي ديون شرعي ،
دلجويي و حلالي خواستن از بستگان و معاشرين و مانند اينها است و بخش ديگري نيز در
مورد تهيه لوازم ضروري ؛ مانند لباس كافي و مناسب ، ساك ، پارچه احرام ، خمير دندان و
مسواك ، حوله ، وسائل اصلاح ، و غيره است .

همچنين اگر زائراني به دلائلي ، نيازمند مراقبت هاي درماني ويژه و مداوم
هستند ، به منظور پيشگيري از مشكلات ، لازم است نسبت به همراه داشتن توصيه هاي
پزشكي خاص خود و احياناً داروها و غيره اقدام نمايند .

195

گرماي فوق العاده هوا در جدّه ، مكه و مدينه ، همراه داشتن يك قمقمه كوچك آب
و يك بادبزن دستي را براي هر زائري ضروري مي سازد . و نيز لازم است ليوان نشكني
را با خود داشته باشد تا او را از استفاده از ليوان هاي آلوده بي نياز
سازد . پس با توجه به آنچه كه ذكر شد ، فرصت مناسبي در اختيار مديران محترم كاروان
قبل از سفر وجود دارد تا به زائران ، آموزش اوّليه و ساده را جهت آمادگي آنان براي
اين سفر بدهند .

قطعاً همين سفارش هاي قبل از سفر مي تواند موجب پيشگيري از مشكلات
بعدي باشد .

برخي از نكاتي كه اينك ذكر مي شود مربوط به آموزش زائران و مجموعه آنها
بطور كلي در آموزش ، اجرا و نظارت بر آنها در مسؤوليت كاروان و مديريت آن است .

لباس مناسب

لباس هاي نخي و فاقد الياف مصنوعي برنگ هاي سفيد و يا روشن ، از ديگر
انواع لباس ها مناسب تر و با شرايط آب و هواي سرزمين حجاز بكارگيري آنها
آسان تر است . از آنجا كه گاهي مشاهده مي شود تعداد اندكي از زائران
ايراني با تكيه بر گرماي هوا در انتخاب لباس رعايت شؤونات ملّي را نمي كنند
لذا شايسته است مديران كاروان ها اين گونه افراد را متوجه اهميّت مسأله و
ضرورت پوشيدن لباس هايي كه موجب تحقير و بي احترامي آنان و هموطنانشان
نشود بنمايند .

حمل غذا توسط زائران

همه ساله مشاهده مي شود كه تعدادي از زائران ، هنگام حركت از منزل تا
فرودگاه ، به همراه خود مقداري غذا حمل مي كنند و پس از پرواز از ايران به
فرودگاه جدّه و نيز حتّي در فاصله فرودگاه جده تا مدينه يا مكّه ، از غذاي همراه خود
استفاده مي كنند و اين كار سبب مسموميت غذايي آنان و مشكلات بعدي آن
مي گردد .

لذا به نظر مي رسد صرفنظر از ضرورت تذكّر به زائران در مورد خودداري از به
همراه آوردن غذايي فاسد شدني ، نظارت بر اين نكته و ممانعت از مصرف خوردني هايي
كه احتمالاً زائر به همراه خود آورده نيز لازم باشد .

196

در فرودگاه جده

با هر هواپيمايي كه از ايران وارد جدّه مي شود ، تقريباً 2 تا 3 كاروان
پياده مي شود . معمولاً تشريفات گمركي و آماده ساختن وسيله نقليه براي حركت
زائران به مدينه يا مكّه چندين ساعت وقت مي گيرد . در اين ساعات ، كارشناسان
آموزش بهداشت هيأت پزشكي حج ، خود را به محل تجمّع زائران مي رسانند و نكات
ساده و ضروري بهداشتي را به آنان تذكّر مي دهند . همكاري روحانيون ، مديران و
خدمه كاروان ها مي تواند به ثمر بخشي اين آموزش ها كمك مؤثر
كند .

زائران معمولاً يك وعده غذا را در فرودگاه جده صرف مي كنند ليكن گاهي ديده
مي شود كه برخي از زائران بدليل عدم تمايل به صرف غذا در آن ساعت ، غذاي خود را
تحويل مي گيرند و آن را همراه خود به داخل اتوبوس مي برند تا در فاصله
ميان جدّه تا مقصد ، صرف كنند . اين كار كاملاً خطرناك است و با كمال تأسف همه ساله
چند مورد مسموميت غذايي به همين دليل ديده مي شود .

بنابراين ، بجز آب ، ميوه ، نان و نوشابه حمل هيچگونه خوردني ديگري براي زائران
مجاز نيست و چنانچه بهر دليل صرف غذا در فرودگاه جدّه ميسر نباشد ، نگهداري ، حمل و
توزيع مواد غذايي مصرف نشده ، غير از ميوه ، نان و نوشابه مي تواند خطرناك
باشد .

از آنجا كه بهر صورت ، زائران با ورود به محيط جديد و خطرات آلودگي هاي
مختلف مي بايد بسيار بيش از گذشته مراقب سلامت و نظافت خود باشند ، تذكّر
نكاتي ، مانند شستشوي مكرّر با آب و صابون پس از استفاده از توالت يا قبل از خوردن
غذا ، همچنين آشاميدن آب و مايعات كافي براي جبران تعريق سودمند است و نيز با توجه
به احتمال گم شدن آنها و سرگرداني آنان توصيه به فاصله نگرفتن از محلّ استقرار
زائران كاروان ضروري است .

فصل دوم ـ بهداشت مسكن و محل
استقرار كاروان

بهداشت كلّي ساختمان

ساختمانهاي محل اسكان زائران ، گرچه با تلاش فراوان و همكاري گروه هاي مختلف
مهندسي و بهداشتي انتخاب شده اند ليكن بطور كلّي با شرايط استقرار تعداد زيادي
زائر ،

197

بصورت كارواني ، در چند اتاق آنها و تهيه غذاي آنها ، آنهم يكجا ، معمولاً مناسب
نيستند لذا همين مسأله مشكلاتي را به دنبال دارد ؛ از جمله محل آشپزخانه كاروانها
غالباً در حياط خلوت يا بام ساختمان و يا در فضاي سرپوشيده ديگري كه به عنوان
آشپزخانه ساخته نشده انتخاب مي شود . همچنين محلّ انبار ، تعداد توالت ها ،
دستشويي ها ، حمام ها ، وضعيت فاضلات ، محل رختشويي و مانند اينها پاسخگوي
نياز بصورت مطلوب نيست . با وجود اين ، رعايت چند نكته مي تواند به رفع مشكلات
كمك و از پيدايش برخي خطرات پيشگيري نمايد :

1 ـ بهداشت آب انبارها

با توجه به اين كه در طول سال ، بسياري از ساختمان هاي اجاره شده ، بلا
استفاده بوده اند ، همچنين متأسفانه شرايط ساختماني آب انبارها و
دريچه هاي آنها به گونه اي است كه احتمال آلودگي آب انبار و رخنه برخي
حشرات و تجمع كثافات در آنها وجود دارد ، لذا خدمه كاروان كه قبل از ورود زائران به
ساختمان ، در محل حضور يافته و ساختمان را براي استقرار زائران آماده مي سازند ،
لازم است ابتدا آب انبار را كاملاً تخليه كرده و بخوبي شستشو نمايند و سپس
براي آخرين بار ديوار و كف آب انبار را با محلولي شامل يك قاشق مرباخوري ( 5 گرم ) پركلرين در يك سطل آب ( 10 ليتر ) بشويند و با جمع آوري و تخليه آب مورد اشاره ،
آب انبار را آماده بهره برداري نمايند .

تذكّر اوّل :

آب لوله كشي شهرهاي مكّه و مدينه نياز به كلرينه كردن مجدّد ندارد . بلكه اگر آب
لوله كشي كافي نبود و كساني خواستند از آب حمل شده در تانكرها استفاده كنند ، بايد
در برابر هر 1000 ليتر ( يك متر مكعب ) آبِ كلرينه نشده ، يك قاشق مرباخوري ( 5 گرم ) پركلرين را در مقداري آب حل كرده به داخل آب انبار بريزند ؛ به عبارت ديگر ، مثلاً
اگر از يك تانكر 14000 ليتري ، آب بداخل آب انبار تخليه مي شود ، همزمان با
تخليه ، ريختن 14 قاشق مرباخوري پركلرين به داخل آب انبار ضروري مي باشد . مأمورين بهداشتي در هر بار مراجعه به كاروان ، مقدار كلر باقيمانده آب مصرفي را با
دستگاه كلر سنج اندازه گيري خواهند نمود و خدمه كاروان ها را راهنمايي
خواهند كرد .

مجدداً يادآور مي شود كه كلرينه كردن آب بايد هميشه همزمان با تخليه آب از
تانكرها

198

انجام شود .

تذكّر دوم :

قبل از ورود و استقرار زائران در ساختمان ، لازم است خدمه پيش پرواز در صورت عدم
مراجعه مأمورين بهداشتي ، با مراجعه به نزديكترين واحد بهداشتي درماني هيأت پزشكي
حج ، يا به گروه بهداشت مستقر در بيمارستان مركزي نسبت به تهيه پركلرين و مواد ضد
عفوني كننده لازم براي دستشويي ها و تهيه پوسترهاي بهداشتي و نصب آنها در
جاهاي مناسب اقدام نمايند .

2 ـ دستشويي ها ، توالت ها و
حمام ها

نظافت مداوم و هميشگي توالت ها ، دستشويي ها و حمام ها يك كار
كاملاً ضروري و بسيار مهم است كه هرگونه بي توجهي به آن مي تواند براي
سلامت زائران خطرات جدّي داشته باشد . ممكن است برخي از زائران به دلايلي ، در رعايت
نظافت محل هاي ذكر شده دقّت كافي نداشته باشند امّا از آنجا كه استفاده تعداد
زيادي از زائران با شرايط جسمي ، عادات ، آلودگي هاي احتمالي و نيز رفتار
بهداشتي مختلف از آنها ، ممكن است سبب بروز گرفتاري ها و شيوع بيماري ها
شود لذا بهداشت اين قسمت ها از ساختمان را بايد به عنوان محلّ هاي بسيار
مهمّ بطور جدّي و مداوم تحت نظر داشت و همه روزه محوطه مربوطه را با آب و پودرهاي
پاك كننده شستشو داد و از بكار بردن جاروب بكار گرفته شده در توالت براي شستشوي
راهروها جداً خودداري نمود .

ريختن مواد ضد عفوني كننده در داخل كاسه توالت و اطراف آن مفيد است . مأمورين
بهداشتي هنگام تحويل اين مواد راهنمايي لازم را خواهند نمود . مع الوصف اگر از
كرئولين براي اين مقصود استفاده مي شود ، محلول 5 درصد آن را بايد تهيه و بكار
گرفت ، به اين ترتيب كه در يك ظرف ، 1 پيمانه از اين ماده را در تقريباً 20 پيمانه آب
ريخت و با وسيله اي مثل آفتابه آن را در داخل كاسه توالت و محوطه اطراف آن
پاشيد .

براي ضد عفوني كردن حمام ، وان حمام ، و راهروهاي اطراف دستشويي ها
مي توان از محلول كلردار به روش زير استفاده كرد ، ابتدا در يك سطل آب ( 10 ليتر ) يك قاشق مرباخوري ( 5 گرم ) گرد پركلرين ريخته و سپس با اين محلول كف محوطه
حمام

199

و دستشويي ها را بشوييد .

در هر توالت و حمام قرار دادن يك ظرف زباله در دار كه لااقل روزي يكبار تخليه
شود ، ضروري است . كنار دستشويي ها لازم است به اندازه كافي حوله كاغذي يا
دستمال كاغذي وجود داشته باشد و بهر حال قرار دادن حوله معمولي در دستشويي ها
و حمام ممنوع است .

نكته مهم : هميشه بايد به مقدار كافي صابون در تمام دستشويي ها وجود داشته
باشد .

3 ـ بهداشت اتاق ها

اتاق ها محل استراحت و خواب زائران است در هر اتاق به تناسب گنجايش آن ،
تعدادي از زائران اسكان داده خواهند شد . احتمال دارد بعضي از زائران به اندازه كافي
مراعات اصول بهداشتي را نكنند و همين مسأله ممكن است سلامت سايرين را به خطر
بيندازد ، بنابراين لازم است بطريق صحيح و با زبان خوش موارد اشكال تذكر داده شود . نظافت اتاق ها دست كم روزي يكبار بايد به دقت انجام شود . در هر اتاق قرار دادن
يك سطل زباله دردار براي جمع آوري تدريجي مواد دور ريختني و سپس جمع آوري
همه آنها لااقل هر روز يكبار ضروري است .

يكي از چيزهايي كه سبب اشكال در نظافت اتاق ها مي شود ، قرار دادن
وسايل اضافي در اتاق ها است ، لذا شايسته است تا حد امكان ، در كاروان
محل هايي براي نگهداري چمدان ها و وسائل اضافي زائران پيش بيني
شود .

نكته بسيار مهم ديگر ، پاكيزگي و نظافت رختخواب ها است ، البته هر زائر فقط
از رختخواب مخصوص خود استفاده خواهد كرد ليكن شستشوي ملافه ها و
روبالشي ها بايد بطور مرتب و تقريباً هفته اي دو بار صورت گيرد ، گاهي
ممكن است بدليل تعريق بيش از اندازه ، تعويض ملافه ها بفاصله كمتر نيز ضرورت
پيدا كند .

زائران پس از استراحت و برخاستن از خواب لازم است رختخواب هاي خود را جمع
كنند .

محل صرف غذا بايد جدا از اتاق هاي زائران باشد و بطور كلّي صرف غذا در
اتاق ها درست نيست .

200

نكته بسيار مهم :

متأسفانه در ميان زائران ، كساني وجود دارند كه هنوز نتوانسته اند عادت زشت
و زيان بخش سيگار كشيدن را ترك نمايند .

سيگار كشيدن ، حتي اگر بر اساس فتاواي موجود ، صريحاً تحريم نشده باشد ، با انجام
چند گناه آشكار و آزار دهنده توأم است .

ضرر رساندن به خود ، مزاحمت و آزار همسفران و اسراف و اتلاف مال نمونه هاي
واضحي از گناهاني است كه معمولاً معتادان به سيگار مرتكب مي شوند .

بهر صورت ، صرفنظر از زشتي اين عمل ، لازم است به زائراني كه مبتلا به اين بلا
هستند تذكر داده شود كه به هيچ وجه در داخل اتاق ها مجاز به سيگار كشيدن
نيستند .

4 ـ بهداشت انبارها ، يخچال و فريزر

اصولاً محل انبار كه در آن مواد غذايي نگهداري مي شود ، بايد از انباري كه
محلّ نگهداري وسايل و مواد ديگر است ، كاملاً جدا باشد .

201

انبار بايد خشك و خنك باشد . مواد غذايي در كيسه هاي سربسته يا ظروف مخصوص
روي سكّو يا داخل جعبه هاي مناسب قرار بگيرد ؛ بطوري كه لااقل 20 سانتيمتر از
سطح زمين بالاتر گذاشته شود . جايي كه حلب هاي پنير و ميوجات نگهداري
مي شود ، بايد كاملاً خنك باشد . يخچال و فريزر در سرزمين حجاز از وسائل بسيار
ضروري ، مهم و اساسي هستند لذا نسبت به طرز كار آنها بايد كاملاً مراقب بود ، براي آن
كه يخچال و فريزر درست كار كنند ، بايد اولاً بر سطح كاملاً صاف و افقي در جاي مناسب
قرار داده شوند ( مورّب قرار داده نشوند ) و ثانياً پشت يخچال و فريزر كه محلّ
لوله هاي گاز آن ها است با ديوار فاصله داشته باشد تا تبادل حرارت به
آساني صورت گيرد .

گاهي حتي ممكن است مجبور شويم نزديك يخچال يا فريزر ، پنكه اي را بكار
اندازيم تا تبادل حرارت لوله هاي گاز آنها آسان شود و درست كار كنند .

داخل يخچال و فريزر هم بايد كاملاً تميز باشد . از قرار دادن مواد غذايي بصورتي
كه ديگر مواد غذايي موجود در آنها را آلوده كند ، بايد خودداري نمود . ضمناً انباشتن
مقدار زيادي مواد غذايي روي يكديگر ، مانع رسيدن سرماي كافي به بخشي از آن و سبب
فساد آن خواهد گرديد .

گوشت هاي آماده مصرف را بايد در بسته بندي مناسب در داخل فريزر قرار
داد .

توجه : هنگامي كه مقدار قابل توجهي برفك در فريزر يا
يخچال توليد مي شود ، انتقال سرما با اشكال توأم خواهد بود لذا بايد نسبت به
برطرف كردن بر فك اقدام نمود .

نكته مهم : نگهداري مواد غذايي پخته شده مازاد بر
مصرف ، در داخل يخچال و فريزر براي استفاده بعدي ، ممنوع است .

5 ـ بهداشت آسانسور ، دستگيره ها ،
نرده ها

با توجه به رفت و آمد مكرّر زائران به كمك آسانسور و استفاده آنها از
دستگيره ها و نيز دست زدن به نرده ها ، لازم است نسبت به ضد عفوني كردن
دستگيره ها و نرده هاي مورد اشاره اقدام شود .

يك روش آسان براي اين منظور ، استفاده از محلول 5% دتول است ؛ به اين ترتيب كه
تقريباً نصف 1 پيمانه دتول را در 5/9 پيمانه آب حل كرده به كمك دستكش ، ابر يا
دستمالي را

202

درآن قرارداده خيس مي كنيم ، سپس ابر يا دستمال را روي تمام
دستگيره ها و نرده ها مي ماليم .

6 ـ درها و پنجره هاي توري

اصولاً ارتباط ميان داخل اتاق ها ، انبار ، آشپزخانه ، توالت ها و محيط
خارج ساختمان نبايد بصورتي باشد كه مگس و حشرات بتوانند داخل آنها شوند ؛ به عبارت
ديگر ، يا بايد درها و پنجره ها كاملاً بسته باشند و يا دريچه ها و درهاي
داراي توري سالم ، در اين محل ها قرار داشته باشند .

كاروان ها لازم است نسبت به ترميم توري هاي پاره شده يا نصب
دريچه هاي توري دار ، با كمك مالكين ساختمان ها اقدام فوري نمايند و
به هر صورت از ورود مگس و حشرات به داخل ساختمان ، به عنوان يك خطر جدّي ، با
اهميت بسياري جلوگيري كنند .

7 ـ محل رختشويي

در شرايط فعلي ، در هر كاروان مي توان محلّ مناسبي را براي رختشويي اختصاص
داد . در اين صورت زائران نبايد از دستشويي ها جهت رختشويي استفاده نمايند .

همچنين شايسته است با توجه به امكانات ، محل مناسبي براي آويختن رخت هاي
شسته و خشك كردن آنها پيش بيني شود تا زائران تنها از همان محل براي اين منظور
استفاده نمايند .

8 ـ بهداشت آشپزخانه و وسايل آن

آشپزخانه در تأمين سلامت زائران تأثير فوق العاده اي دارد ؛ به نحوي كه
هرگونه بي دقّتي در اين خصوص مي تواند خطرات جدّي براي زائران و كاركنان
كاروان به دنبال داشته باشد .

مهمترين نكاتي كه قطعاً بايد در شرايط فعلي ساختمان ها مراعات شود عبارتند
از :

الف ـ پاكيزگي همه قسمت هاي آشپزخانه :

پاكيزه نگاه داشتن آشپزخانه ، جز با نظافت و شستشوي مكرّر با آب و مواد پاك
كننده ، جمع آوري سريع زباله و مواد زايد ، خودداري از قرار دادن وسايل اضافي در
آشپزخانه و كنترل

203

رفت و آمد ، جلوگيري از ورود افراد ديگر ( بجز كاركنان آشپزخانه ) ميسّر نيست .

ب ـ جلوگيري از ورود مگس و حشرات :

شايد بسياري از آشپزخانه هاي كاروان ، به دلايلي كه قبلاً ذكر شد ، به اين
منظور از پيش آماده نشده باشند ، امّا بهر حال به محض اين كه محلّي نام آشپزخانه
گرفت ، بايد در حد افراط و وسواس نسبت به پاكيزگي عمومي آن كوشيد و به هر طريق كه
لازم باشد ، از ورود مگس به داخل آن ، بطور كاملاً جدّي جلوگيري بعمل آورد . ورود مگس
به آشپزخانه به معناي ورود آلودگي و خطر بيماري و مرگ است . لذا به هيچ عنوان نبايد
پنجره ها يا درهاي توري را بازگذاشت . همچنين با سرپوشيده نگاه داشتن زباله و
قرار ندادن مواد غذايي در جايي كه استفاده مگس از آن ميسّر شود ، بايد خطر آلودگي
بوسيله مگس را برطرف كرد و در صورت ضرورت با دقت كافي ، بدون آن كه ظرفي يا ماده
غذايي و وسيله اي كه با غذا سرو كار دارد آلوده شود ، از حشره كش مناسب استفاده
نمود .

ج ـ مناسب بودن مجاري فاضلاب :

مجاري فاضلاب آشپزخانه بايد سرپوشيده باشد و به نحوي فاضلاب به مجراي اصلي هدايت
شود كه به هيچ وجه محيط اطراف را آلوده ننمايد . بسيار ديده مي شود كه فاضلاب
آشپزخانه هاي كاروان ها به داخل كوچه و خيابان وارد شده فضايي را آلوده
نموده است .

د ـ بهداشت محل ظرفشويي :

بايد محل مناسبي براي ظرفشويي پيش بيني شود ؛ به نحوي كه اين محل از قسمت
تهيه و طبخ مواد غذايي كاملاً جدا باشد . فاضلاب محل ظرفشويي بايد به نحو صحيح دفع
شود و از آلوده كردن اطراف آن جلوگيري گردد .

هـ ـ بهداشت ظروف زائران و وسايل آشپزخانه :

پس از شستشوي اوليه ظروف زائران ؛ يعني پس از آن كه آنها را با آب گرم و مواد پاك
كننده شستشو دادند و آبكشي اوّليه انجام شد ، بايد ظروف را در داخل تشت يا ظرف
مناسبي قرار داد و در آن محلولي از پركلرين شامل 5 گرم ( 1 قاشق مرباخوري ) پركلرين
به ازاء هر 10 ليتر آب ( يك سطل يا نصف يك حلب بزرگ ) ريخت و پس از 20 دقيقه تا نيم
ساعت ظروف را از آن خارج كرده و مجدداً با آب پاكيزه آبكشي نمايند و در محل مناسبي
قرار دهند تا آب آن بچكد و ظروف خشك شوند . روي ظرف خشك شده را بايد با پارچه تميز
پوشاند و از

204

دسترس مگس و گرد و غبار محفوظ داشت ، بطور كلي استفاده از ظروف تَرَك دار و
آسيب ديده ، ممنوع است .

ديگ ها و ظروف بزرگ آشپزخانه را نيز بايد پس از استفاده ، به خوبي با آب گرم
و مواد پاك كننده پاكيزه كرد و پس از آبكشي ، در جاي مناسبي بصورت وارونه قرار داد
همچنين ساير وسايل كار ؛ مثل كفگير و ملاقه و غيره را نيز بايد كاملاً پاكيزه
ساخت .

لازم به تذكر است كه استفاده از ظروف مسي قرمز ( سفيد نشده ) و ظروف
تَرَك دار ، كاردهاي درزدار ، كفگير و كفگيره برّه دو تكه ( داراي ميخ پرچ ) مجاز
نيست .

تخته گوشت خُرد كني بايد سالم و بدون ترك باشد و پس از هر بار استفاده و پاكيزه
كردن و شستن ، روي آن را با نمك نرم فراوان بپوشانند براي خُرد كردن خيار و پياز و
غيره نبايد از تخته گوشت خُرد كني استفاده شود بلكه براي اين منظور ، لازم است تخته
ديگري تهيه شود .

و ـ دفع بهداشتي زباله آشپزخانه

زباله آشپزخانه را بايد بطور مرتب و بيوقفه از محيط آشپزخانه خارج كرد و در داخل
كيسه هاي زباله ، كه سر آن بسته شده باشد يا در داخل ظروف زباله در دار ،
ريخت .

بسيار ديده مي شود كه كارتن هاي مقوايي مربوط به مرغ و گوشت و ميوجات ،
به همان صورت داخل ظروف زباله ريخته مي شود و به همين دليل سطل هاي زباله
اغلب زود پر مي شوند و در آنها باز مي ماند لذا مقوا و جعبه و نظاير آنها
را بايد ابتدا كمي فشرد و بهر حال طوري در ظروف زباله قرار داد كه سبب بازماندن در
سطل زباله نشوند .

ز ـ شستشو و ضدّ عفوني كردن آشپزخانه

اگر چه بايد تأكيد كرد كه در آشپزخانه به هيچ وجه ، بجز آب پاكيزه و بهداشتي ، آب
ديگري نبايد به هيچ منظور ، حتي شستشوي كف و ديوار آشپزخانه بكار رود ، مع الوصف
اضافه مي كنيم خوب است هر روز يكبار پس از شستشو و پاكيزه سازي كامل
آشپزخانه ، محوطه آشپزخانه را با محلول پركلرين بوسيله جاروي پاكيزه يا ت ضدّ عفوني
نمايند .

محلول پركلرين را ، همانطور كه قبلاً براي ضدّ عفوني كردن حمام گفتيم ، به اين
ترتيب مي توان تهيه نمود : در يك سطل آب ( 10 ليتر آب ) ، يك قاشق مرباخوري ( 5 گرم ) گرد پركلرين مي ريزيم و از اين محلول براي ضد عفوني كردن كف آشپزخانه
استفاده مي نماييم .

205

در خاتمه اين بحث ، تذكر اين نكته سودمند است كه آشپزخانه بايد تميزترين قسمت
ساختمان باشد .

9 ـ بهداشت آبدارخانه

تقريباً اصول كلّي ذكر شده در مورد آشپزخانه ؛ مانند ضرورت پاكيزگي ، عدم دسترسي
مگس ، بهداشت مجاري فاضلاب ، داشتن سطل زباله در دار ، بهداشت محل شستشوي استكان و
نعلبكي . ضد عفونيِ گاه بگاه استكان ها با محلول پركلرين ( كه ضمناً سبب رفع
كدورت و باعث شفافيت استكان ها هم مي شود ) بايد به همان صورت مراعات
شود .

نكته خاص آبدار خانه ، قرار دادن قند و شكر در قنددان و ظروف در دار و قطع دسترسي
مگس به آن و جلوگيري از ورود افراد مختلف به آبدارخانه است .

ضمناً از آنجا كه چاي پر رنگ براي سلامت انسان زيان بخش است و سبب يبوست مزاج و
مشكلات ديگر مي شود ، توصيه مي گردد چاي را به صورت كمرنگ و به مقدار
فراوان در اختيار زائران قرار دهند .

10 ـ بهداشت كلمن هاي آب

با توجه به شرايط خاص سرزمين حجاز ، اجباراً از كلمن هاي آب بسيار استفاده
مي شود ـ پس از شستشوي يخ در داخل آبكش و ريختن آن در داخل كلمن ، مقداري
آب پاكيزه اضافه مي شود تا زائران از آن استفاده كنند .

چند نكته قابل ذكر در اين جا وجود دارد كه در عين سادگي ، داراي اهميت است :

الف ـ بهداشت يخ

يخ را از هنگام دريافت از كارخانه يخ ، بايد در جعبه ها يا ظروف مناسب ، حمل
نمود و سپس در جاي مناسب و بهداشتي يا استفاده از نايلون و مشمع پاكيزه نگهداري
كرد . گاهي ديده مي شود كه قالب هاي يخ را روي زمين يا در داخل وانت روي
كف محل حمل بار قرار مي دهند . اين كار سبب مي شود كه مقداري از يخ كه
بتدريج آب مي شود آلودگي ها را در خودش حل كند و به آساني به داخل
قسمت هاي ديگر يخ نفوذ كند شستشوي ظاهري يخ قادر به رفع اين گونه
آلودگي ها بطور كلي نيست ، پس از شكستن قالب هاي يخ همانگونه كه

206

اشاره شد بايد يخ را با آب پاكيزه در داخل آبكش شست و سپس به داخل ظروف آب
ريخت .

ب ـ عدم دستكاري داخل كلمن

متأسفانه گاهي ديده شده است كه برخي افراد براي خنك كردن قوطي نوشابه ، آن را
داخل كلمن آب قرار داده اند ! اين كار سبب آلودگي آب و لطمه زدن به سلامت
ديگران مي شود .

ج ـ كنترل درجه سرماي آب

از آنجا كه به دلايل خاص ، كاروان ها ناچارند مقدار زيادي يخ را در داخل
كلمن قرار دهند و اين كار موجب خواهد شد كه آب آشاميدني بشدت سرد باشد و بسياري از
اوقات زائران تشنه و عرق كرده از آن استفاده نمايند لذا توصيه مي شود كنار
كلمن هاي آب ، ظرف شيردار ديگري كه در آن آب معمولي است نيز قرار داده شود تا
زائران ميزان سرماي آب مصرفي خود را كنترل نمايند .

د ـ شستشوي كلمن ها

بهر صورت هنگام تعويض آب و يخ ، كلمن ها بايد آنها را از آب باقيمانده تخليه
كرد و هر چند يكبار با آب پاكيزه شستشو داد .

11 ـ بهداشت سفره و محل صرف غذا

محلي كه براي صرف غذا در نظر گرفته مي شود ، بايد كاملاً پاكيزه ، داراي جاي
كافي و مانند ساير قسمت ها از دسترس مگس در امان باشد .

خوب است سفره ها را كمي با پهناي كمتر بگسترانند و به هيچ كس اجازه
پاگذاشتن در سفره ، به هر عنوان ؛ مثل چيدن ظروف يا توزيع غذا و مانند اينها ندهند . همچنين هنگام جمع كردن سفره دو سر سفره را ابتدا روي هم قرار دهند سپس به دفعات
لازم تا كنند ، فايده اين كار اين است كه هيچگاه قسمت زير سفره كه با فرش اتاق تماس
دارد با داخل سفره كه محل قرار دادن ظروف غذا است تماس پيدا نمي كند .

12 ـ كپسول هاي آتش نشاني

در داخل ساختمان بايد به تعداد كافي كپسول آتش نشاني براي مقابله با حوادث

207

احتمالي وجود داشته باشد . معمولاً به دليل كنترلي كه از جانب مسؤولين دولت حجاز
وجود دارد ، كم و بيش اين كپسول ها را در داخل ساختمان ها مي توان
ديد اما متأسفانه بسياري از كاركنان كاروان ها طرز كار با آنها را به دقت
نمي دانند و همين مسأله مي تواند موجب خطراتي شود .

لازم است مديران محترم كاروان ها به طريق مقتضي و با آموزش هاي لازم
به كمك افرادي كه با طرز كار آنها آشنايي دارند ، از آمادگي خدمه كاروان براي
استفاده صحيح از آنها در مواقع خطر مطمئن شوند .