بخش 10

131

ميقات حج - سال ششم - شماره بيست و چهارم - تابستان 1377

گفتگو

132

نشستي با رييس محترم سازمان حج و زيارت

ميقات حج : ارزيابي جناب عالي از حج سال 1377 چگونه است ؟

آقاي رضايي : بايد گفت كه وجه تمايز اساسي حج تمتّع سال 1377 نسبت به گذشته ، تأثير روند مستحكم و مودّت آميز مناسبات بين دو كشور ايران و عربستان بود كه بركات آن را در پيوند عاطفي و صميمي بين زائران ايراني و مسؤولان و مردم عربستان سعودي و همچنين تحقّق تسهيلات اداري و كنسولي بهتر و بيشتر و به اصطلاح روان شدن امور اجرايي مي توان جستجو كرد .

ارزيابي عملكرد اجرايي حج بايد با توجه به پيچيدگي و به هم پيوستگي عوامل دخيل در آن صورت پذيرد . طبيعي است جامع نگري و اشراف و دريافت همه جانبه عوامل ، شرط اصلي رسيدن به يك ديدگاه واقع نگرانه نسبت به حج تلقّي مي شود . در اين نحو ارزيابي بايد با دقّت به محيط ايران و عربستان ، تنوع فرهنگي و قومي و اجتماعي و معيشتي زائران و تنگناهاي كار اجرايي در ايران و عربستان توجه بشود .

خدا را شكرگزاريم كه حج سال 77 بر مبناي تجارب گذشته و با همّت تمامي دستگاههاي اجرايي و سياسي ، با صلابت و سرافرازي ، به شكلي روان و سامان يافته و فارغ از اضطراب و التهاب به پايان رسيد و دست اندركاران نيز مورد تفقّد و عنايت مقام معظم رهبري و تقدير رياست محترم جمهوري و دولت محترم قرار گرفتند . البته

133

چنين تقديرهايي براي ما هم افتخارآميز است و هم هشدار دهنده و مسؤوليت زا كه بايد به عنوان عامل سازنده براي بهبود عملكرد به آن بنگريم .

ميقات حج : در زمينه هاي مختلف رفاهي و تداركاتي ، وضعيّت حاجيان ايراني نسبت به گذشته بسيار بهتر شده است ، عمل و عوامل آن را بيان فرماييد .

آقاي رضايي : در يك نگاه كلّي ، همين اهميت و حساسيتي كه در مورد حضور آبرومندانه و شايسته حجاج ايراني در عربستان وجود دارد ، خواه ناخواه نشانه هاي خود را در چگونگي سلامت و بهداشت و آسايش حجاج نمودار مي سازد .

طبيعي است نقش آموزشهاي بهداشتي ، اداري ، اجتماعي و مذهبي به حجاج و كارگزاران حج را نمي توان ناديده گرفت . امروز يك نظام سامان مند و پويا در حج كشورمان شكل گرفته است كه به واسطه آن ، رأس و بدنه دست اندركار امر حج در تعامل و تفاهم با يكديگر بوده و به دنبال دستيابي و اجراي بهترين روشهاي خدمت رساني به حجاج هستند . همه موارد رفاهي حاجيان ؛ نظير برنامه غذايي سنجيده ، حمل و نقل آبرومند و راحت ، اسكان مرتّب ، آموزش گسترده و . . . به جاي خود ، اما فكر مي كنم كه اگر بخواهيم از منظر بالاتري به اين قضيه نگاه كنيم بايد بگوييم جهت و مسير انديشه اجرايي حج رويكرد ملّي ، حيثيتي و حكومتي به خود گرفته است ؛ يعني اگر نظام به اعتبار و آبروي زائر ايراني در صحنه حج و در ميان ساير ملل مسلمان نمي انديشيد ، هيچگاه با چنين تعصّبي به دنبال تأمين وسايل رفاه و آسايش حجاج برنمي آمد . امروزه اگر حجاج عزيز از خدمت رساني خوب و آبرومند برخوردارند ، به لحاظ ديدگاهي است كه پس از انقلاب دوران ساز اسلامي ، در سايه انديشه هاي والا و انسان ساز امام راحل ( قدس سره ) تبيين و تحكيم شد و همچنان ادامه يافت .

ميقات حج : براي آموزش كارگزاران حج چه تمهيداتي انجام گرفته است ؟ آيا براي آموزش مكالمه عربي به صورت الزامي برنامه خاصي داريد ؟

آقاي رضايي : به گمان من بسياري ازمشكلات اجرايي كارحج ومسائلي كه براي حجاج بروز مي كند ، ريشه در كم اطلاعي زائر و ضعف آشنايي و شناخت نسبت به قوانين ، وظايف ،

134

حقوق ، مسؤوليتها و ضوابط و آداب سفر دارد ؛ از آنجا كه كارگزاران حج ، نقش مفيد و مهمي در ارتباط با انتقال مفاهيم و آموزشهاي ضروري به زائر را ايفا مي كنند و چون تا حدود زيادي الگو براي زائران هم هستند ، لذا ابتدا بايد خود آموزشهاي لازم را فراگيرند . بنابر اين سازمان خود را موظف به ارتقاي سطح آموزشي كارگزاران خود ؛ اعم از كاركنان سازمان و مديران و عوامل كاروانها مي داند . به اعتقاد من علّت بهبود سطح كيفي آموزش ، عمدتاً به خاطر برنامه هاي اخير سازمان مبني بر غير متمركز كردن تصدي و اجراي آموزش حج در سراسر كشور ، درقالب روند گريز ازتمركز اداري است .

در مورد زبان عربي هم روشن است كه اين زبان افزون بر اينكه زبان قرآن كريم و تعاليم نبي گرامي ( صلّي الله عليه وآله ) و ائمه هدي ( عليهم السلام ) و زبان احاديث شريف مي باشد ، ابزار و وسيله ضروري براي پيشبرد كار در عربستان و ساير ممالك اسلامي به حساب مي آيد و از اين نظر بايد به آن اهتمام ويژه نشان داد ، به همين جهت است كه ـ خصوصاً در سالهاي اخير ـ قدمهاي قابل ذكري در زمينه ترويج آموزش مكالمه عربي در سطح سازمان و در ميان مديران كاروانها برداشته شده است . براي اين منظور ، اولوّيتهاي خاصي هم به كساني كه مسلط به زبان و مكالمه عربي باشند ، تعلّق گرفته كه انگيزه خوبي براي يادگيري زبان عربي تلقّي مي شود .

ميقات حج : آثار مترتب بر اختصاص سهميه عمره به دانشجويان را چگونه ارزيابي مي كنيد ؟

آقاي رضايي : فلسفه اصلي در واگذاري سهميه به اساتيد و دانشجويان ، عبارت است از ايجاد يك عامل انگيزشي و تشويقي قوي و معنوي از طرف نظام براي قشر دانش پژوه كه به نظر من از ارائه بسياري از گونه هاي تمجيد و تقدير متداول مادي و غيره كارسازتر است . به عنوان نتيجه اين امر در مورد دانشجويان ، مي توان به بهره مند سازي آنان از مواهب و فضاي معنوي سفر مقدّس عمره ، به خصوص در سنين اوج جواني و تأثير پذيرفتن از فرهنگ حج اشاره كرد . البته هماهنگ سازيِ سازماندهيِ اعزام دانشجويان در بين اقشار عادي مملكت ، با عنايت به نوع نگرش و سطح انتظارات معقول آنها و اينكه به هر حال جلب رضايت ايشان مشكلتر از افراد معمولي جامعه است و گذشته از اينها ايجاد هاضمه و ظرفيت قوي و وسيع براي خدمت رساني به قشر دانشجو و

135

استاد از دشواريهاي اجرايي و فرهنگي اين موضوع به شمار مي رود كه بحمد الله تجربه خوبي هم در اين زمينه فراهم آمده است .

ميقات حج : چه اقداماتي براي رفاه حال هر چه بيشتر زائران عمره امسال انجام شده است ؟

آقاي رضايي : طبق روال سنوات اخير ، براي تأمين نظر همه اقشار جامعه ، ساختمانها و هتلها بگونه اي اجاره شده كه هر يك نرخ خاص خود را داشته باشد . از طرفي زمان تشرّف نيز به دوره هاي سه گانه « ربيع و جمادي » « رجب و شعبان » و « رمضان » تقسيم شده و نرخ آنها هم متفاوت است . افزون بر اين اقدامات ، تعدادي سهميه عمره با نرخ متوسط و در زمان نسبتاً مناسب در اختيار ادارات و همچنين اساتيد و دانشجويان عزيز قرار گرفت تا وسيله اي براي ايجاد تحرّك و انگيزه كاري و تحوّل معنوي بين قشر شريف كارمند و دانشجو باشد .

از طرف ديگر ، از نظر تداركات غذايي و اسكان و پزشكي و حمل و نقل و ساير موارد رفاهي ، مشكل حادّي در بين نيست . ضمن اين كه امسال سعي شده است قضيه آموزش قبل از سفر و حين سفرِ عمره با همكاري معاونت محترم آموزش و تحقيقات بعثه مقام معظم رهبري جلوه بيشتري داشته باشد و براي آموزشهاي كاربردي هتلداري و زبان عربي اهميت ويژه اي قائل هستيم . ضمن اين كه ارزشيابي كاركرد مديران ثابت و راهنما و عوامل آنها ، در صدر برنامه هاي عمره قرار دارد كه اميدواريم بازدهي قابل قبولي داشته باشد . ناگفته نماند كه سال گذشته نارسايي ها و مشكلات و تنگناهاي اجرايي عمره با استفاده از نظريات زائران و افراد مطلع در حج و عمره شناسايي و جمع بندي شد كه پس از بررسي كارشناسي ، در جهت رفع نقايص سال گذشته گام خواهيم برداشت .

ميقات حج : ثبت نام عمومي حج تمتّع در آينده به چه صورت است ؟

آقاي رضايي : درباره ثبت نام جديد حج تمتع ، كه انشاء الله در سال 1378 انجام مي پذيرد ، بايد بگويم كه ما فعلا در حال تلاش گسترده براي جمع آوري نقطه نظرات آگاهان و جمع بندي تجارب گذشته خودمان هستيم و نتيجه قطعي را به موقع اعلام خواهيم

136

كرد . تاكنون رايزني هاي مختلف چند نكته راهبردي را ارائه مي دهد ؛ مانند : ضرورت گفتگوي شفاف با مردم قبل از ثبت نام ، ايجاد تعادل نسبي بين عرضه و تقاضا ، دريافت وجه علي الحساب ، كسب نظرعلماومراجع عظام ، در نظر داشتن وضعيت اقتصادي كشور در زمان ثبت نام و از همه مهمتر حذف يارانه و فرهنگ سازي در مورد مفهوم استطاعت از همه ابعاد آن و . . . كه اينها به عنوان مبناي كار مطرح است .

به هر حال برايند نقطه نظرات رسيده ، توأم با تجربه هاي سازماني ، وضعيت ثبت نام آتي را بزودي روشن خواهد ساخت .

ميقات حج : با افراد و گروههاي غير مجاز فعّال درباره سفر حج و عمره و ديگر سفرهاي زيارتي چگونه برخورد مي شود ؟

آقاي رضايي : در مورد افرادي كه به صورت غير مجاز و غير قانوني ، تحت عناوين و پوشش هاي مختلف فعاليت دارند ، ترتيبي اتخاذ شده است تا با هماهنگي مقامات قضايي و انتظامي ، بر اساس قانون با آنها رفتار شود و هر جا هم نقض قانوني مشاهده مي شود ، در پي ترميم وضيعت فعلي و حصول وضعيت قانوني مناسب هستيم . به هر صورت ، مديران كاروانهاي مجاز همواره سعي دارند با صداقت و درستي عمل كنند و در چارچوب مقررات و ضوابط نظام و سازمان حركت نمايند . بديهي است كه در اين صورت به ندرت مرتكب تخلف مي شوند ، اما مشكل در فعاليتهاي غير قانوني است كه طبعاً جريان هماهنگ و منسجم و هدايت شده نظام در چارچوب قانون و مقررات براي برخورد با چنين كساني را مي طلبد .

در خصوص روش هاي اعمال نظارت بر سفرهاي سوريه چهار شيوه قابل ذكر است :

1 ـ توسط روحانيون اعزامي همراه كاروانها .

2 ـ از مجراي دفاتر حج و زيارت استانها كه بر نحوه ثبت نام و اعزام زائران نظارت دارند .

3 ـ از طريق نمايندگي سازمان در مرزهاي زميني و هوايي به هنگام ورود و خروج زائران .

4 ـ توسط دفتر نمايندگي سازمان در سوريه كه در طول مدت اقامت زائران با

137

همكاري برادران سفارت ، نظارت فعال و مستمر مي كنند .

البته در داخل كشور هم ارگانهاي متعددي در زمينه سازماندهي فعاليت هاي متفرق افراد و مؤسسات زيارتي سوريه ، همكاري مستقيم و غير مستقيم بسيار معيني دارند .

ميقات حج : آخرين اقدامات در مورد قطعي شدن سفر رسمي زائران ايراني به عتبات عاليات چه بوده است ؟

آقاي رضايي : با وجود پي گيريهاي مستمر به منظور دستيابي به يك قرارداد رسمي و حساب شده با طرف عراقي براي مبادله زائر بين دو كشور ، به هر جهت تا اين لحظه توافقنامه في مابين عراق و ايران كه متضمن عزّت و سلامت و امنيت همگاني زوار ما در خاك عراق باشد به مراحل بسيار خوب و قابل قبولي رسيده است . البته هنوز قطعي و نهايي نشده و همچنان منتظر پاسخ قطعي از سوي عراق هستيم . بايد بگويم جمهوري اسلامي ايران آمادگي دارد تا آنچه تاكنون مورد توافق قرار گرفته ، بدرستي و در زمان مشخص خود ، شكل عملي واجرايي پيدا كند كه اين ، همكاري مثبت و منطقي عراق را مي طلبد . با توجه به مذاكرات و ملاقاتهاي طولاني و مكرر در اين زمينه كه تا اينجا دنبال شده است ، در بقيه مسير هم مشكل حادّ و لاينحلي ملاحظه نمي شود .

ميقات حج : لطفاً كمي درباره فعاليت سازمان در زمينه نظارت بر سفرهاي زميني و هوايي به سوريه شرح دهيد :

آقاي رضايي : بر اساس شيوه نامه اي كه از سوي وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي تنظيم و ابلاغ شده ، مسؤوليت صدور مجوز و نظارت بر سفرهاي زيارتي خارج از كشور ؛ از جمله سوريه ، به عهده سازمان حج و زيارت است . در اين راستا تاكنون بيش از 500 مجوّز به مديران دفاتر خدمات مسافرتي و جهانگردي داراي مجوز بند « ب » و به مديران كاروانهاي حج داده شده كه در حال حاضر اقدام به اعزام زائر به سوريه به همراه روحاني كاروان مي نمايند . در مدت ـ حدود ـ دو سال اخير ، بالغ بر 2200 روحاني به همراه زائران سوريه در قالب كاروانهاي مزبور ، اعزام شده اند ، در حالي كه فعاليتهاي غير مجاز نيز به چشم مي خورد . بايد گفت كه نظارت كاملتر و بارزتر دولت به عنوان

138

تأمين كننده عزّت مسلمان ايراني و سلامت عمومي سفرهاي زيارتي ، همواره ضروري است كه خوشبختانه زمينه هاي آن بيش از پيش و سياست و امكانات و هماهنگي مردم و دولت هم روند مثبت و رو به جلو دارد گو اين كه موانع تحقق نظارت و كنترل دقيق نيز قابل انكار نيست . در صورتي كه دستگاههاي اجرايي ، به ويژه مبادي خروجي كشور ، همكاري بيشتري داشته باشند موانع موجود مرتفع خواهد شد ، انشاء الله .

ميقات حج : در حج امسال شاهد اجراي بخشي از طرح جديد عربستان در بهسازي چادرهاي منا بوديم ، لطفاً در مورد مراحل بعدي اين طرح توضيحاتي ارائه فرماييد :

آقاي رضايي : اجراي پروژه بزرگ نصب چادرهاي جديد در سرزمين منا ، از امسال آغاز شده است . افزون بر ترتيب و رديفهاي منظم چادرهاي مورد نظر ، خصوصيت ضدّ حريق چادرها و امتياز كيفيت آن و نصب امكانات و تجهيزات جانبي ؛ مانند كولر و سنگفرش راهروها و غيره بسيار جالب و قابل توجه است و آثار و بركات بسيار رفاهي براي زائر نيز بر آن مترتب مي باشد . پيمانكار اصلي اين پروژه يك شركت آلماني است و هزينه اي بين 5/2 تا 3 ميليارد ريال سعودي در بردارد كه در سه فاز اجرا مي شود . و در فاز اول حدود 600 هزار زائر را پوشش مي دهد . متولّي پروژه هم خودِ وزارت حج عربستان سعودي است . البته به لحاظ نيمه تمام بودن طرح و همچنين تغييراتي كه در سيستم گذشته پديد مي آورد ، طبيعي است يك سلسله مشكلات دست و پا گير اجرايي نيز در آن به چشم مي خورد كه زائران سال جاري ، به دليل نيمه تمام ماندن بخشي از كارهاي پاياني فاز اول اين طرح با آن مواجه بودند . براي مثال در سال جاري شاهد بوديم كه : نحوه علامت گذاري تابلوهاي راهنماي حجاج مناسب و اصولي نبود و عدم كدگذاري خيمه ها و نبودن علائم بر سر در مكاتب ، كاملا مشهود بود . بعلاوه ، معضل تأمين آبجوش كافي ، با توجه به عدم اجازه استفاده از وسايل برقي هم وجود داشت . عدم جداسازي دستشويي خواهران از برادران و همچنين تأخير در تحويل مكاتب منطبق بر وضعيت جديد هم در زمره مشكلات امسال محسوب مي شد .

139

ميقات حج : با توجّه به اين كه در ماهيّت مديريت حج ، عامل بحران نهفته است ، جناب عالي عوامل اصلي رفع بحران و اضطراب را در چه مي دانيد ؟

آقاي رضايي : آنچه مسلم است چون محدوديتهاي حاكم در كار حج ، فوق العاده زياد است ومردم اين عملِواجب را در يك محيط ديگر و كشور ديگري به انجام مي رسانند ، بديهي است عواملي همچون برنامه ريزي دقيق و به موقع و مراقبت دائمي از صحّت روند برنامه ها و همچنين كار گروهي و تشكيلاتي به اضافه آموزش همه جانبه افراد اداري و زائران و شنوايي انتقادها و فهم نقايص امور و شناخت راهكارهاي مناسب در اين مديريت ، از اهميت ويژه اي برخوردار است . البته عوامل مهم ديگري ؛ مانند اعتماد سازي و تحكيم پيوند بين دو كشور و ايجاد هماهنگي بين سازمان و بعثه و سفارت و همدلي و اتفاق نظر بين كلّيه دستگاههاي درگير كار حجّ دو كشور واقعاً نقش بسزايي در اين زمينه ايفا مي كند . از همه اينها مهمتر به عقيده من ، الگوي مديريت حج كشورمان از نظر استفاده از نيروهاي غير دولتي است كه مي توان اصطلاحاً مديريت مشاركتي و تركيبي بين دولت و بخش خصوصي ؛ يعني مديران كاروانها به آن اطلاق نمود كه باعث ايجاد رضايت نسبي مردم و نظام و بخش خصوصي شده است ، با تعدادي اندك نيروي اداري به انجام يك امر عظيم و مهم مثل حج موفق شده ايم .

ميقات حج : اگر امكان دارد به بعضي از محدوديتها در بخش اجرايي حج تمتّع اشاره نماييد :

آقاي رضايي : مديريت حج در يك كلام ، حركت در مجموعه اي از تضادهاست . بر شمردن يكايك عوامل متضاد ، باعث اطاله بحث مي شود . اما به عنوان نمونه ؛ مثلا مي توان به تضاد بين اهميت برنامه ريزي دقيقوبه موقع بااصل ديگري تحت عنوان انعطاف و آمادگي جهت عمل در وضعيت استثنايي و غير مترقبه و غير قابل پيش بيني اشاره كرد .

ايجاد انعطاف و سازگاري در سيستم ، در حين رعايت برنامه هاي طراحي شده ، از اهميت بالايي برخوردار است ؛ زيرا عوامل متغير در برنامه ريزيها متعدد و فراوان است . توضيح اين كه : كار حج به عنوان يك امر شرعي و حياتيِ مردم ، داراي مناسكي است كه بايد به دقت و طبق مناسكي خاص و در زماني معين و در مكاني مشخص انجام پذيرد . محلّ انجام اين مناسك نيز در كشوري بيگانه است كه وضعيت فكري و

140

اجتماعي و سياسي و مديريتي آن كشور مي تواند روي عمليات اجرايي كشورِ اعزام كننده ، اثر قطعي بگذارد . در داخل كشور هم مي دانيد كه دستگاههاي متنوعي به هر ترتيب در كار حج ايفاي نقش مي كنند . طبيعي است ايجاد همگرايي و توازن و همبستگي و سوق دادن گرايشات دستگاههاي درگير امر حج كه ناگزير تابع مقررات دروني خود و همچنين تابع شرايط كلّي سياسي كشور هستند ، بسيار ظريف و پيچيده است ، لذا سازمان بايد چرخه اي از فعاليتهاي تعداد قابل ذكري از دستگاههاي اجرايي و سياسي نظام را هماهنگ و همسو نمايد به طوري كه با چارچوبهاي اساسي نظام و منويات مقام معظم رهبري و به طور كلي مفهوم والاي حج ابراهيمي همساز و همخوان باشد كه طبيعي است توجه هميشگي به نظريات شرعي و علمي مراجع بزرگوار و بهره گيري از تأثير كلام معزز در نظام اجرايي حج را مي طلبد .

ميقات حج : مي دانيم كه درصد قابل توجهي از حاجيان ايراني را افراد بي سواد و يا كم سواد تشكيل مي دهند ، براي انتقال مفاهيم و آموزشها به چنين افرادي چه تدابيري انديشيده ايد ؟

آقاي رضايي : طبيعي است كه وظيفه با سواد كردن جماعت حجاج ، نه جزء وظايف ماست و نه اينكه با توجه به شرايط و مكان و زمان حج اساساً مقدور است . بنابر اين ناچاريم روشهاي آموزشي حجاج را با در نظر گرفتن اين واقعيت مهم ، تنظيم نماييم كه بسياري از زائران ما ؛ به خصوص در حج تمتّع بي سواد هستند . در آموزشهاي عمومي هم اولويت با آن دسته از مسائل مهم و فراگير است كه اثر فوري روي اعمال شرعي مي گذارد و كم اطلاعي يا اطلاع ناقص و مبهم و يا احياناً اشتباه در مسأله ، موجب خدشه دار شدن عمل زائر و يا لطمه خوردن به شخصيت و سلامتي و يا كاهش رفاه نسبي و يا محروميت زائر از امكانات و مقدوراتي مي شود كه حقّ اوست و ايران و عربستان براي راحتي و آسايش وي مهيا نموده اند ؛ به عنوان مثال در ايام تشويق هر قدر نسبت به آگاهي رساني و كار كردن فكري و فرهنگي با زائر جديت شود جا دارد . و اينجاست كه حتي المقدور بايد از امكانات و ابزار و علائم راهنماي فرهنگي و اشكال و تصاوير بايد مدد جست كه به همين ترتيب هم عمل مي كنيم .