بخش 9

127

ميقات حج - سال هفتم - شماره بيست و هفتم - بهار 1378

وصف مدينه منوّره

علي بن موسي / اصغر قائدان

آقاي « افندي علي بن موسي » كاتب بخش عربي روابط عمومي استانداري مدينه و امام جماعت مالكي ها در مسجد النبي ، در دوره حكومت عثماني بوده و از تاريخ تولّد و وفات وي اطّلاع دقيقي در دست نيست .

وي رساله اي در توصيف مدينه منوّره نگاشته است كه در نوع خود در آن دوران كم نظير بوده و نسخه خطي اين اثر در دار الكتب المصريّه نگهداري مي شود . علاّمه حمد الجاسر كه از مورّخان مشهور عربستان است آن را تصحيح كرده و در كتابي با عنوان رسائل في تاريخ المدينه به چاپ رسانيده است . مطالب اين رساله جالب و خواندني است لذا اوّلين بخش از ترجمه آن تقديم مي گردد .

اميد آنكه همگان از آن بهرمند گردند .

باب اوّل

جهت هاي چهارگانه مدينه ، راه ها و درهاي آن

فصل اوّل : در جهت هاي چهارگانه و راه ها و درهايي كه در آن چهار جهت وجود دارد و ما اينك از سمت قبله آغاز مي كنيم ؛ چرا كه پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) آنگاه كه به مدينه هجرت كرد ، از اين سو به شهر درآمد .

در سوي قبله چهار راه وجود دارد . راه غاير ، راه فرعي ، راهي به سوي سوارقيه از شرق ، و راهي به شرق . الجصّه اين راه ها را

128

از طرف حرّه به سوي قبا ، قربان و عوالي ـ كه سه روستا هستند ـ به همديگر متصل مي كند . شهر مقدّس مدينه در اين سوي ، يك دروازه در ديوار براني دارد كه قسمت اعظم آن را با آجر ساخته اند و آن را « باب قبا » خوانند . از آنجا مي توان به قبا ، قربان و عوالي رفت . در ديوار « الجواني » نيز دري است كه به « باب الصغير » معروف است . اين در بر روي مناخه بين دو ديوار قرار گرفته و بالاي آن دارالحكومه محلي است . زندان هاي مردان و زنان در نزديكي آن است . و آن نزديك قلعه سلطانيّه است كه سلطان سليمان خان فرزند سلطان ياوز سليم خان غازي بنا نهاد .

حرم مطهّر از جانب قبله دري ندارد . در آنجا پنجره هايي است كه مقابل حرم شريف واقع شده و به باغ جنوبي مسجد مُشرف است و آن در خانه هاي آل عمربن خطاب قرار دارد كه به « ديار العشره » معروف است . 1 در مقابل پنجره هاي مذكور و در ضريحي كه مرقد و حجره شريف را احاطه كرده ، درِ كوچكي شبيه به پنجره وجود دارد كه در همه حال بسته است و گويي هرگز باز نشده . اين در ، در ميان مردم به « باب توبه » شناخته مي شود ؛ زيرا اين باب كه در گذشته از نقره در موازات ضريح ساخته شده و در مكان آن ستاره اي طلايي قرار داده شده ، بدون شك در مقابل صورت شريف رسول خدا قرار دارد . 2

امّا جانب شرقي شامل دو راه است ؛ يكي راه حناكيه است كه از آن راه به سمت شرق مي روند و راه دوّم راه خَنَق است . در زمان اختلاف و درگيري راهزنان در راه اصلي مكّه مكرّمه به رهبري ابن رشيد ، مسير حاجيان از اين راه بوده است . در آن قسمت دو در وجود داشت كه يكي از آنها در ديوار براني ، در جوار بقيع بود كه به « باب العوالي » شهرت داشت و ديگري در ديوار « جواني » بود كه بدان « باب الجمعه » نام نهاده بودند . و آن ، در روبروي درِ بقيع واقع بود . 3 حرم شريف از آن قسمت دو در دارد ؛ « باب جبرائيل » كه الآن به باب الجبر معروف است و « باب النسا » . 4

مرقد و حجره معطّر ، از آن تنها يك در دارد كه به « باب الزهرا ( عليها السلام ) » معروف است . از آن در ، خادمان حرم صبح و عصر وارد و خارج مي شوند . 5

در سمت شامي ( شمال ) است راهي كه به سوي حايط ، حويط ، كوه شمر و تيماء است و نيز راه كتانه كه از طريق آن به وادي الحمض در آيند و راه مخيط به سوي شام و مصر و ينيع البحر در آن سو است و نيز آمد

129

و شد حاجيان و كاروانها دائماً از اين راه است . محلّ تلاقي راه هاي مذكور « ثنيّة البلدة الطّاهره » است كه اكنون به بناي « يوسف پاشا » مشهور است .

در اين سمت سه دروازه وجود دارد ، دروازه اي در ديوار براني ، غرب قلعه سلطانيه ، كه به « باب الجبل » معروف است و مراد همان كوه « سلع » است كه به آن « باب الكومه » نيز مي گويند و از آنجاست راه مساجد چهارگانه به سوي عنابس و جرف . و نيز « الحوكه » كه به كوه الفقره چسبيده است و در آن قبيله احامده ساكن بودند .

در ديوار جواني دو در وجود دارد : 1 ـ « باب الشامي » در شرق قلعه مذكور . 2 ـ « باب المجيدي » نزديك سحيمي ؛ جايي كه محل تلاقي آب هاي وضوخانه هاي اطراف حرمِ شريف قرار دارد . اين باب را مرحوم سلطان عبدالمجيدخان ، فرزند سلطان محمود خان عثماني به هنگام به ترميم بناي حرم شريف در سال هزار و دويست و هفتاد و هفت تجديد بنا كرد .

حرم شريف از سمت شام دو در دارد : در نخست « باب التوسل » است كه سلطان عبدالمجيد خان آن را احداث كرد . در اطراف و بالاي آن است كتابخانه مجيديه براي تعليم و آموزش كودكان . در آن هشت مكتب براي تعليم قرآن و يك مكتب براي تعليم زبان فارسي اختصاص داده شده است و در يكي از آن سالها مكتب ارشديه را ساخت تا فنون مختلف ؛ چون نحو ، صرف ، زبان تركي و نقاشي را تعليم دهند .

در دوّم براي ذخيره زيتون است و آن باز نمي شود مگر هنگامي كه لوازم و وسايل حرم شريف از سوي آستانه عالي ( استانبول ) ، از اوقاف همايوني و از مصر و شام در ايام حج براي حرم شريف مي آمد و آنها عبارت بودند از زيتون سبز ، شمع و چراغ هايي از بلور ، حصير و شمع ساخته شده از روغن ماهي و شمع سفيد كافوري كه نوع بزرگ آنها را براي محرابها و نوع متوسط آنها را براي داخل حجره معطّر در هر شب استفاده مي كنند .

ضريح مطهّر از جانب شام تنها يك در دارد كه به « باب الشامي » معروف است و در جنوب دكّه اغوات ( ايوان صفه ) قرار دارد . اين در براي خدمت گذاران حضرت سيد كائنات است و از اين در است كه هر شب در ماه رمضان بعد از نماز تراويح ، شمع را به حجره معطر وارد و خارج مي كنند . 6

اما در سمت غربي ، در آن است راهِ شاهي كه راه جديد است و راه « ملف » و راه

130

« الغاير » كه به راه « القاحه » شهرت دارد و نيز راه « فرع » . راه غاير و فرع در كنار چاه ماشي به هم متصل مي شوند ، كه مسافت آن از مدينه منوّره با شتر ده ساعت و با اسب شش ساعت راه است . محل پيوست راه هاي چهارگانه در ذوحليفه است كه اكنون به آبار علي شهرت دارد و آن ميقات حاجياني است كه از مدينه منوره مي آيند و در آن سمت ، در ديوار « براني » ، يك دروازه وجود دارد كه بين تكيه مصري و سربازخانه سلطاني ( قائمه سلطاني ) واقع شده و به « باب العنبريه » معروف است7 اين دروازه بيش از ساير دروازه ها ، براي ورود قافله ها و كاروانهاي بازرگانان ، حاجيان و زيارت كنندگان استفاده مي شود و همچنين در هر سال كاروان حاجيان مصري با نظاميان ، در كنار آن فرود مي آيند . همان گونه كه حاجيان شامي در كنار باب الشامي فرود مي آيند .

در ديوار « جواني » دروازه اي وجود دارد كه مشهورترين دروازه ديوار « براني » است و به « باب المصري » شناخته مي شود . اين دروازه در بين بازار قرار گرفته و از تخته سنگهاي بزرگ همانند سنگ فرشهاي تراشيده شده از آستانه باب السلام تا آستانه مسجد مصلي العيد ساخته شده است . اين دروازه در المناخه است كه اكنون به مسجد غمامه شهرت دارد . آن تخته سنگها هزار ذراع بود كه اكنون چيزي از آن ، جز از باب المصري تا باب السلام نمانده است . قسمت خارجي باب المصري تا آستانه مسجد مصلي در زير خاك مدفون است و اكنون نيز همچنان بين مغازه هاي گندم فروشي زير خاك است .

حرم شريف پيامبر از جانب غربي ، دو در دارد . يكي از آنها باب السلام است كه بزرگترين در حرم شريف است و بيشترين آمد و شد را به ويژه در موسم حج دارد و ديگر باب الرحمه است و آن از حيث آمد و شد و ازدحام جمعيت در رديف بعد قرار دارد .

حجره معطر از جانب غربي ، يك باب در روضه مطهره دارد كه به « باب الوفود » معروف است . اين در باز نمي شود جز در امور بسيار مهم ؛ مانند درخواست كمك از خداوند براي دولت ، هنگامي كه در جنگ با دشمنان در تنگنا قرار مي گيرد و براي از بين بردن وبا يا قحطي شديد . زماني كه اين در را باز كنند ، خادمان حرم ، قرآن عثماني را ، كه در حجره معطره محفوظ است و به خط كوفي روي پوست آهو نوشته شده ، خارج مي كنند و آن را جز فردي عالم و صالح نمي خواند و مرگ او حتمي است و

131

بعد از سه روز به لقاء پروردگارش مي شتابد و يا يك سال بر او مي گذرد و از دنيا مي رود . 8

در روزگار ما خطيب محمّد علي بالي آن قرآن را خواند و بعد از سه روز در گذشت . از علماي ديگر ، سيد عبدالله دراجي تونسي ، سيد محمّد فرزند سانوسي فاسي ، شيخ عبدالغني هندي نقشبندي آن را خواندند و يك سال بر آنها نگذشت كه از دنيا رفتند . اين قرآن شريف همان است كه خون عثمان بن عفان بر آن ريخته شده است ، اين نسخه ونسخه ديگري كه خط آن دقيق تر و خالي از خطاست و گفته مي شود به خط سرور ما علي بن ابي طالب ( عليه السلام ) است و بر روي پوست آهو نوشته شده ، هر دو در صندوقي نگهداري مي شود كه روي آن پارچه حرير سبز رنگ پوشانيده اند . و اين صندوق در داخل حجره معطر در سمت غربي رأس شريف رسول خدا قرار دارد كه شمعداني از طلا نيز بر روي آن است .

فصل دوّم

آثار ، قبور و چاههاي واقع شده در جهات چهارگانه :

در سمت جنوب ، روستاي قبا واقع است و در آن مسجدي است كه بر اساس تقوي بنا نهاده شد ؛ 9 مسجدي زيبا و بزرگ ، با گنبدي گچكاري شده ، كه داراي منبر و جايگاه چوبي براي مؤذّن است . مناره آن داراي دو بالكن است و در صحن مسجدگنبد كوچكي قرار گرفته كه به « مبرك الناقه » ( محل نشستن شتر ) معروف است . اينجا محلّ نزول آيه است . همچنين طاقي كوچك و محرابي در سمت شرقي محراب بزرگ قرار داده شده است . امّا محراب پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) كه در آن واقع شده ، محلّ اوّلين ستون محراب بزرگ به سمت شمالي است و در وسط آن باغي كوچك قرار گرفته كه داراي نخلها و چاه كوچكي است از سمت غرب آن و روبروي در كاروانسرا و در جنوب آن باغ مرحوم نور الدين شهيد قرار گرفته است .

از چاه هاي موجود مي توان به چاه اريس اشاره كرد . گنبدهاي زيادي در مسجد بزرگ واقع است كه تفصيل آن در كتاب « الخلاصه » آمده است . 10

در حره ، نزديك باغ معروف به قوّيم ، مسجد كوچك بي سقفي است ، كه به مسجد مصبّح معروف است . اين مسجد در راهي است كه پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) با ابوبكر به هنگام هجرت به مدينه از آنجا عبور كرد . 11

132

روستاي دوم « قربان » است كه در شرق قبا قرار گرفته و در آن مسجد « فضيخ » در رود ابي جيد واقع شده است . اين مسجد سقف ندارد و از چاه هاي موجود اين روستا مي توان به چاه « العهن » ، كه اكنون نيز مورد استفاده مردم است ، اشاره كرد . 12

روستاي سوم « عوالي » است كه در شرق قربان واقع است . اين روستا در وسعت و زيادي نخل به اندازه قبا و قربان است . گفتني است كه آب روستاي قبا گوارا و خالص و آب قربان نا خالص است . از آنجا كه در اين دو روستا آب مناسب وجود دارد ، ميوه ها و گلهاي متنوّع و فراوان يافت مي شود . آب عوالي از آب اين دو روستا پست تر و ناخالص تر است . از چاه هاي موجود عوالي مي توان به چاه « العريس » و « الفقير » اشاره كرد و همچنين محلّ خوردن آب مادر ابراهيم ، فرزند حضرت پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) نيز در اين روستا واقع است . هواي عوالي از بقيه روستاها پاكيزه تر است . در فاصله بين اين روستا و مدينه نخلستانهاي بسياري وجود دارد .

مسجد عمر فاروق در همين ناحيه ، در محدوده ديوار محله مناخه ، نزديك كانال ابوجيد قرار گرفته است . اين مسجد يك مناره دارد . همچنين مسجدي قديمي ، بدون مناره نيز پيرامون منطقه تا جور واقع شده است . در اين بخش و در داخل ديوار « جواني » چيزي وجود ندارد .

در سمت شرق ، روستاي « عريض » قرار دارد و آن اكنون تخريب شده است . در قسمت بالاي حره ، روبروي كوه احد مرقد جناب علي العريضي فرزند امام جعفر صادق ( عليهما السلام ) قرار گرفته است . اين مرقد داراي مسجد سقف داري است و در كنار گنبدِ مسجدنيز گلدسته اي سرپاست . در قسمت غربِ مقام مزرعه هاي بسيار ، با چاه هاي فراوان وجود دارد كه به « مزرعه هاي ابورشيد » معروف است و فاصله بين اين مكان با مدينه منوّره ، از طريق حرّه شرقي به صورت پياده ، يك ساعت و براي سوار كار كمتر از يك ساعت است . 13

در قسمت ياد شده ، بعد از فرود از بالاي حره به دشت ، كه به محله « باب الجمعه » شهرت دارد و در سمتِ چپ كسي كه از مدينه به سمت عريض مي رود ، « مسجد الاجابه » قرار دارد . اين مسجد از مساجد سرپا و موجود است و در ميان باغهايي كه در بلندي قرار گرفته اند واقع شده است . 14 در سمت قبله ، پشتِ باغ معروف به عنبريه ، نزديك مزارع سمت حرّه

133

شرقي كه به « دشم » معروف است ، سه گنبد قرار گرفته است كه صحن يكي از آنها با سنگ سياه ساخته شده و مردمِ روزگار ما آن را محل نزول سوره مائده مي دانند . گنبد دوم محل دفن دلدل استر پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) است و سومين گنبد ياد شده ، روشن نيست كه مربوط به چيست .

در سمت شرق بقيع دو گنبد واقع است ؛ يكي از آنها مقبره ابو سعيد خدري انصاري است و در كنار آن گنبد فاطمه بنت اسد مادر حضرت علي بن ابي طالب [ عليهم السلام ] قرار دارد . 15 پس از آن بقيع است كه در خارج از ديوار سلطاني « جواني » مقابل باب الجمعه مذكور واقع شده است . اين قبرستان داراي ده گنبد و بقعه و يك مسجد معروف به مسجد ابوكعب است . در سمت جنوبيِ آن گنبد آل البيت العظام واقع شده و آن بزرگترين گنبد است . در قسمت درِ شمالي آن برخي از سادات مدفون گرديده اند . در سمت درِ غربي بقعه اي قرار دارد كه مدفن برخي از اميران مدينه ، از اشراف بني حسين مي باشد . بنابر قولي قبر حضرت فاطمه زهرا [ ( عليها السلام ) ] نيز در آن واقع است ، همينطور قبر حضرت عباس ابن عبدالمطلب رضي الله عنه و قبرهاي حضرت امام حسن مجتبي و حضرت جعفر الصادق [ ( عليهما السلام ) ] نيز در آن قرار گرفته است . 16

در سمت جنوبي گنبدي است كه چيزي در آن واقع نشده و به گنبد « قبة الاحزان » معروف است و شيعيان ( از عجم ) و ديگران در موسم حج آن را زيارت مي كنند . 17

در سمت شرق مسجد ابيّ بن كعب قبور بسياري قرار گرفته ، كه از آنهاست قبور شيخ محمّد سمان مدني و فرزندانش . در شرق آن قبور ، گنبد امّ المؤمنين ها18 واقع است ؛ از جمله قبر عايشه مي باشد . بر قبر هفت نفر آنها يك گنبد قرار دارد . قبر ميمونه همسر ديگر پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) در مرز حرم مكّه در حديبيه واقع شده و قبر خديجه بنت خويلد نيز در درّه نور در مكّه قرار گرفته است . در سمت شرق گنبد همسران ، گنبد دختران حضرت رسول ( صلّي الله عليه وآله ) ، يعني زينب و رقيه و ام كلثوم است . در سمت شمال ، گنبد همسران پيامبر و گنبد عقيل بن ابوطالب واقع شده كه در آن گنبد ، قبر سفيان بن حارث و عبدالله فرزند جعفر طيّار نيز قرار دارد . نزديك درِ اين بقعه ، جنب ستون شمال شرقي ، قبر سعد بن ابيوقاص است .

در شمال گنبد عقيل بن ابي طالب ، گنبد مالك بن انس و در شرق آن و متصل به گنبدِ مالك ، گنبد عبدالله بن عمر و در

134

شرق آن گنبد عثمان ابن مظعون است كه اوّلين مدفون در بقيع مي باشد . سنگ لحد او را پيامبر اكرم صلي الله عليه [ وآله ] وسلم خود با دستان مباركش در قبر گذاردند و سپس فرزند خويش ؛ يعني ابراهيم را كنار آن دفن كردند . بنابر روايات صحيح ، عبدالرحمن بن عوف و ابوهريره هم در كنار آنها هستند .

در سمت شرق آن و در وسط بقيع مجاور درِ شمال غربي ، قبور شهداي احد قرار دارد كه پيش از صدور فرمان رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) مبني بر دفن شهيدان در ميدان جنگ ، به اين مقبره انتقال يافته و مدفون شده اند . در كنار اين قبور ، بخشي براي دفن عامه مردم اختصاص يافته است .

در قسمت آخر بقيع ، در سمت شرقي ، گنبد بسيار بزرگي است . در اين گنبد قبر عثمان بن عفان قرار دارد .

در ناحيه شمالي آن ، چسبيده به ديوار شمالي ، گنبدي است شبيه به گنبد همسران و دختران پيامبر كه قبر حليمه دايه پيامبر اكرم ( صلّي الله عليه وآله ) در آن است و در پشت آن ، پنجره كوچكي نيز وجود دارد . از سمت شرق آن ، خارج از ديوار بقيع ، گنبد فاطمه بنت اسد به چشم مي خورد كه پيشتر بدان اشاره شد .

اطراف قبرستان بقيع را ديوارهاي گچي فرا گرفته و پنج در دارد : سه درِ آن در سمت غرب و دو در ، در سمت شمال واقع است . يكي از درهاي غربي روبروي گنبد آل البيت العظام است كه اين در ، ويژه داخل كردن جسدهايي از نخاوله19 است كه در حرم شريف بر آنها نماز نخوانده اند . درِ دوّم غربي ، روبروي باب الجمعه است و از آن در جسدهاي اهالي و مجاوران منطقه و نيز حجاج و زايران را وارد مي كنند و آن در پيوسته باز است .

و امّا سوّمين در غربي در گوشه ميانيِ سمت شمال قرار گرفته است . اين در نزديك مقبره هاي شهيدان احد است و باز نمي شود مگر در صورت وقوع مرگهاي ناگهاني ؛ چرا كه اين در به وضوخانه بزرگ نزديك است .

امّا درهاي شماليِ بقيع ؛ يكي از آنها نزديك به وضوخانه است و ديگري مقابل گنبد مالك بن انس قرار دارد . اين در به هنگام عيدها گشوده مي شود ؛ زيرا مردم همه ساله بعد از فراغت از نماز عيد فطر و قربان ، به زيارت بقيع مي شتابند و ازدحام به وجود مي آورند .

در ميان بقيع و بقيعي كه در آن دو خانم بزرگوار ، صفيه و عاتكه خواهرهاي حمزه [ ( عليه السلام ) ] مدفون گرديده اند ، راهي است

135

كه به سمت محله جزع در باب الجمعه و از آنجا به مسجد اجابه و به مدخل محلّه هتيم ـ كه در بالاي قسمت حرّه شرقي است ـ و از آنجا به مرقد عريض و مزرعه هاي اطراف مي رود و از آنجا به سوي راه شرقي و به راه حناكيه و ديگر راه ها مي توان رفت .

محلّي كه ( عمّه هاي پيامبر ) مدفون گرديده اند ، بخشي از قبرستان بقيع است ، ليكن آنگاه كه سلطان سليمان خان قانوني ، به سال هفتصد و پنجاه هجري ديوار جواني را با سنگ و گچ بنا نهاد ، بيشتر قبرستان بقيع در شهر مدينه ماند . و بعد از نبش قبرها ، خانه هاي بسياري در آنجا ساخته شد و آنجا به صورت منطقه اي مستقل درآمد كه الآن به « منطقه اغوات و خادمان حرم شريف » معروف است . پيرامون گنبدهاي عمه هاي پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) را ديواري سنگي و گچي فرا گرفته و دري نزديك گنبد صفيه وجود دارد كه در آنجا ديگر كسي مدفون نمي گردد . اين در ، در ايام حج براي زيارت باز است .

در شرق اين مكانِ مقدّس ، داخل ديوار جواني ، در سمت راست ، از داخل باب الجمعه گنبد بزرگي وجود دارد كه قبر اسماعيل فرزند امام جعفر صادق [ ( عليه السلام ) ] در آن است .

در جوار حرم شريف ، مقابل باب الجبر ، مهمانسراي ايرانيها است . و در جنوب آن گنبد مرحوم نجم الدين زنگي واقع است .

نقل شده كه وي به برادرش پادشاه اصفهان وصيت كرد او را در آنجا دفن كنند ؛ از اين رو جسد ايشان را از اصفهان به حله و از آنجا به مكّه مكرّمه انتقال دادند و بعد از طواف دادن پيرامون بيت الله الحرام به مدينه منوّره بردند و در آنجا نيز به قبر پيامبرصلي الله عليه [ وآله ] وسلم طواف دادن و سپس در گنبد ياد شده به خاكش سپردند . فاصله بين آن گنبد و حرم پيامبر پنج ذراع و فاصله آن تا مرقد شريف پيامبر پانزده ذراع است . در جانب جنوب آن ، گنبد ديگري است كه در قسمت شرق حرم شريف واقع شده است و بقعه ابوشجاع ، يكي از علماي شافعي ، در آن است . در قسمت جنوبي قبر ابو شجاع ، خانه عثمان واقع است كه در آن شيخِ حرم پيامبر ساكن بوده است .

در قسمت غربي ، قبر عثمان بن عفان قرار گرفته و درِ آن مقابل درِ خانه هاي آل عمر است كه در اين زمان به « ديار العشره » معروف است و بين آن و خانه ابو ايوب

136

انصاري ـ كه خوابگاه شتر ( ناقه ) پيامبر اكرم صلي الله عليه [ وآله ] وسلم به هنگام هجرت به مدينه بوده است20 ، راه ديگري وجود دارد كه به منطقه اغوات مي رود و درِ خانه مشيخه جليله در آن است . در جوار خوابگاه ناقه ، خانه نايب حرم واقع است . مقابل آن ، خانه نايبِ كتابخانه بزرگ مرحوم عارف حكمت بيگ ، شيخ السلام آستانه قرار دارد . در اين كتابخانه كتاب هاي نفيسي موجود است كه در كتابخانه هاي ديگر يافت نمي شود . از اموالي كه به آستانه وقف مي گردد ، براي آن كتابخانه به طور ماهانه هزينه مي شود . 21

در سمت شمالي ، كوه احد است . در دامنه جنوبي كوه احد و در كنار رود شظا كه اكنون به آبراه حمزه معروف است ـ مسجد حضرت حمزه ( عليه السلام ) واقع شده است . حمزه شير خدا و شير رسول خداست . او عموي پيامبر و سيد الشهدا بود . مرقد شريف ايشان و مرقد عبدالله بن جحش كه از مهاجرين بود ، در اين مسجد واقع است . 22

در ناحيه غرب مسجد ، در قسمت الصّمد دايره اي برگرد قبور شهداي احد كشيده شده است . آن دايره اي كه از سمت شمالي مسجد كشيده شده ، مكان كشته شدگان مدينه است كه آنان به هنگام زيارت رجبيه ، در قرن دهم در جنگ بني علي ( علويانِ ساكنان عوالي ) كشته شدند . در مجاورت آنها ، چشمه ديگري از چشمه عباس طيّار مدني است كه نزديك گنبد ثنايا است . قبّه ثنايا محلّ شكستن دندانهاي پيامبر در جنگ احداست كه آن را حاج رامز پاشا ، داماد مرحوم سليم بيگ ماينجي از اهالي آستانه بنا نهاده است . 23

در قسمت شمالي گنبد ثنايا و در پايين كوه ، مسجدي است بدون سقف كه به محلّ نزول آيه كريمه معروف است . 24

در قسمت شرق مسجد سيدالشهدا مخزن يا حوض بزرگي است كه به هنگام نزول باران پر از آب مي شود تا زائران بتوانند پيوسته از آن استفاده كنند . اين مخزن توسط مرحوم سنان پاشا ، يكي از وزيران دولت عثماني ساخته شده است . در جنوب مسجد وحوض آب ، جبل الرماة25 واقع شده كه به « عينين » نيز معروف است . در پايين كوه ، از سمت شرق ، مسجد كوچكي است كه گويند پيامبر صلي الله عليه [ وآله ] وسلم وقتي براي جنگ احد از مدينه خارج شدند شب را در آنجا سپري كرده ، صبح به جنگ رفتند ؛ يعني آنجا اقامتگاه ايشان در آن شب بوده است . در قسمت شرق اين مسجد بقعه زيبايي وجود

137

دارد كه به « قبّه مصرع » معروف است و آن جايي است كه حضرت حمزه سيد الشهدا در آنجا از اسب خود فرو افتاد و به روي زمين آمد و مشركان اطراف او را احاطه كردند . پس زره ايشان به زمين افتاد و وحشي حبشي او را با نيزه از ناحيه پهلو مجروح ساخت . آن گنبد را هم حاج رمزي پاشا بنا نهاد . 26 در كنار آن خانه اي وجود دارد كه نزديك به درِ آن باغ كوچكي است داراي درخت هاي نخل و براي آبياري آن از آب چاه يا آب باران استفاده مي كنند . در جبل الرماة خانه هاي بسياري از سنگ و خشت ساخته شده اند . اين خانه ها از آنِ افرادي است كه براي استفاده از آب و هواي خوبِ منطقه و در ايام ماه رجب براي زيارت حضرت سيد الشهدا مي آيند . تعداد اين خانه ها زياد است ، چون افرادي كه در شب دوازدهم رجب براي زيارت حضرت سيد الشهدا مي آيند بسيار زياد هستند . آن شبها شباهت زيادي به شبهاي منا دارد . بين مقبره حضرت و اين شهر پاك ، نزديك باغ سالميه و بر مكاني مرتفع مسجدي است بدون سقف كه « مسجد شيخين » نامبردار است و اكنون به « مسجد درع » شهرت دارد . اين مسجد در سمت چپ كسي است كه به سوي مدينه مي رود و سمت راست كسي است كه به سوي شهداي احد حركت مي كند . 27 در قسمت غرب حرّه شرقي و در شاهراه بر روي بخشي از منطقه حرّه مسجدي وجود دارد كه سقف ندارد و آن به « مسجد مستراح » معروف است . 28 در محلّه جزع صدقه ، مسجد كوچكي است كه آن هم بدون سقف است . اين مسجدنزديك رود عين الصدقه است كه به « مسجد ابوذر غفاري » رضي الله عنه ، شهرت دارد .

نزديك ثنيه ( ثنيه الوداع ) در قسمت راست از داخل ، كه به ديوار باغ معروف به زكي متّصل است و در غرب باغ معروف به داووديه قرار دارد ، بقعه اي است كه در آن قبر سيد محمّد زكي الدين حسني ، فرزند حسن مثني ، فرزند امام حسن ( عليه السلام ) وجود دارد . ايشان در زمان عباسيان ، به دليل بيعت مردم مدينه با وي كشته شدند . در قسمت شمال اين گنبد ثنيّه است كه روي آن ايوان يوسف پاشا واقع است كه امروز به « قُرين » معروف است . 29

در قسمت شمال قُرين ياد شده ، كوه ذباب است كه به « قرين پايين » مشهور است . بر آن كوه مسجدي است كه پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) به هنگام حركت به يكي از جهات براي جنگ در آنجا نشانه يا پرچم نصب كردند . 30

138

در ناحيه شمالي شهر : چاه « حاء » روبروي باب المجيد ، در قسمت شمال حرم شريف قرار دارد و چاه « بضاعه » نزديك باب شامي واقع است . اين چاه در باغي است كه اكنون به « بضاعه » شهرت دارد . 31 در داخل قلعه سلطانيّه مسجد عثمان بن عفان است . اين مسجد مناره و ايواني دارد كه روي دروازه قعله ياد شده قرار گرفته است .

اما از سمت غرب ، مسجد شجره32 ومسجد معرّس33 در ذوالحليفه قرار دارند كه اكنون به « آبار علي » معروف است . مسجد شجره را در سال هزار و هفتاد هجري فردي از اهالي كشور هند ، بعد از كسب اجازه از دولت عثماني بنا نهاد . مسجد معرّس در جنوب مسجد ذوالحليفه و ميقات ساكنين مدينه به هنگام حج است .

در محلّه بني دينار ، چاه عروه فرزند زبير بن عوام در كناره رودخانه عقيق واقع است . در قسمت شمال حرّه غربي و بر جانب حره ، مسجد ذوقبلتين واقع شده است . از قسمت شمال در منطقه اي معروف وادي ابراهيم چاه رومه از چاه هاي باقي مانده است كه عثمان بن عفان آن را وقف نمود .

در قسمت غرب كوه سلع چهار مسجد وجود دارد . از جمله مسجد فتح است كه از جنگ احزاب باقي مانده است و بر دو كوچه اي كه اكنون به مدرج مشهور است مسجد منارتين واقع شده و اكنون به گنبد خضر ( عليه السلام ) معروف است . در نقاط خارج از دروازه عنبريه مسجد سقيا وجود دارد . چاه سقيا در كنار آن از چاه هايي است كه اثر آن امروزه باقي است . 34 داخل آن منطقه در جهت غربي و كنار خيابان مسجدي با گلدسته اي كوچك قرار دارد كه آن را حافظ بهرام آغا قزلار ، يعني از خادمان سراي همايونيِ زمان حاضر ، بنا كرده است . در كوچه كاتبيه مسجدي كوچك با مناره اي كوتاه است كه به مسجد ( نمازخانه ) ابن سانوسي معروف است كه ايشان ساكن جغبوب و پيشواي سانوسيه است . آنگاه مسجد خاسكيه است كه اكنون خسته خانه اي براي نظاميان گرديده است . 35 پس از آن مسجد مصلّي است كه در وسط مناخه واقع شده است . اين مسجد امروزه در قسمت غرب مناخه موجود و داراي يك مناره است كه به « مسجد ابو بكر صديق » معروف است . 36

و نيز مسجدي كه بر سرپا است و نزديك كوچه طيّار قرار دارد و آن به « مسجد علي بن ابي طالب » شهرت دارد .

139

در جهت غربي چسبيده به ديوارِ « جواني » داخل شهر ، مسجد صحابي گرانقدر ، مالك بن سنان از شهداي احد واقع است . ايشان در مدينه منوره مدفون است . در كوچه طوال قبر عبدالله پدر رسول الله صلي الله عليه [ وآله ] قرار دارد كه مقام و جايگاه زيبايي است و همواره از سوي علاقمندان زيارت مي شود . 37

* پي نوشتها :

1 ـ خانه آل عمر بن الخطاب يا دار العشره ، در توسعه اوّل سعودي از بين رفته است و امروزه در آن مكان كه ديوار جنوبي و سمت قبله مسجد النبي ( صلّي الله عليه وآله ) است هيچ پنجره اي ندارد . « مترجم » .

2 ـ اين در امروزه در مقابل روضه شريف درِ توبه قرار دارد . بهتر است بگوييم اين در موازي سر پيامبر خدا ( صلّي الله عليه وآله ) واقع شده و در مقابل صورت آن حضرت پنجره اي است دايره اي شكل كه در ديوارهاي ضريح سمت قبله قرار دارد . « مترجم »

3 ـ امروزه اين دروازه ها وجود ندارند .

4 ـ در دوران سعودي در ديگري در اين سمت باز شد كه باب البقيع نام گرفت .

5 ـ اين در امروزه در ديوار شرقي حجره و ضريح مطهر است كه در نزديكي باب جبرئيل واقع شده است . گفتني است درِ خانه حضرت زهرا ( عليها السلام ) سمت خارج مسجد در اين مكان بوده كه پس از رحلت رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) مورد هجوم قرار گرفت . « مترجم »

6 ـ امروزه از اين در ، كه به محراب النهجد يا محراب حضرت فاطمه ( عليها السلام ) چسبيده بوده ، اثري نيست .

7 ـ اين دروازه امروز هم در كنار ميدان عنبريه يا ميدان راه آهن موجود است . « مترجم »

8 ـ اين مطلب از مسائل خرافي و بدعت آميز است ، چه ارتباطي است بين خواندن اين قرآن و مرگ « مصحّح » .

9 ـ { لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَي التَّقْوَي مِنْ أَوَّلِ يَوْم أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فِيهِ } ؛ « مسجدي كه از اولين روز ( هجرت به مدينه ) بر اساس تقوا بنا شد . شايسته تر است تا در آنجا به نماز بايستي » . اين آيه زماني نازل شد كه پيامبر خدا ( صلّي الله عليه وآله ) از جانب گروهي از منافقان براي گزاردن نماز در مسجدي به نام ضِرار كه محل توطئه و دسيسه و ضيافت آنها بود دعوت شد . خداوند در آن هنگام به رسولش فرمود : { لا تَقُم فيهِ أبداً } ؛ « هرگز در آنجا به نماز نايست » ، « مترجم » .

10 ـ قسمتهايي كه مؤلّف توصيف مي كند ، همه در داخل توسعه دوم سعودي وارد شده و امروزه از آن باغ و چاه اريس كه محل افتادن انگشتر پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) از دست عثمان بوده ، اثري نيست . « مترجم »

11 ـ از مسجد مصبّح امروزه جز ديوارهاي مخروبه آن ، چيزي نمانده است . اين مسجد بالاي تپّه مرتفعي در

140

جنوب غربي قبا قرار دارد . جهت تسميه آن به اين نام آن است كه پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) به هنگام هجرت در صبح ، ابتدا به اين مكان وارد شده اند . « مترجم »

12 ـ مسجد فضيخ در مكان نزول آيات تحريم شراب ساخته شده است . فضيخ در لغت به معناي شراب انگور يا عصير العنب است و بعضي درختان خرما را نيز گفته اند . اين مسجد امروزه در منطقه عوالي است و سمت راست كسي است كه به سوي بيمارستان وطني و كوچه مجاور آن مي رود . مسجد داراي چهار گنبد و 19 متر طول است . « مترجم »

13 ـ مسجد و مقبره علي عريضي امروزه نيز در مسير فرودگاه ( شش كيلومتري ) مدينه در دنباله شرقي كوه احد ، در روستاي معروف عريض موجود است امّا از جهت بازسازي چندان توجهي به آن نشده است . « مترجم »

14 ـ مسجد الاجابه يا مباهله در مكاني بنا گرديده كه واقعه مباهله در آن انجام شد . مباهله در دوران رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) و مسيحيان نجران در اين مكان انجام شد . { فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَكُمْ وَنِسَاءَنَا وَنِسَاءَكُمْ } در سال ؟ ؟ ؟ اين مسجد را تخريب و به جاي آن مسجد بزرگي ساخته و آن را مسجد ملك فهد بن عبدالعزيز نام نهاده اند و بدين وسيله آن واقعه تاريخي را محو ساخته اند . « مترجم »

15 ـ قسمتي كه فاطمه بنت اسد ( بنابر روايت اهل سنّت ) و ابو سعيد خدري مدفون هستند ، سمت شمال شرقي بقيع و آخرين حد شمالي آن است . البته در دوران سعودي گنبد و بارگاه مقابر بقيع را تخريب كرده اند و امروزه تنها قبر آنها بدون نام و آثار موجود است . « مترجم »

16 ـ گنبد ، ضريح و بارگاه اين قبور شريف در دوران سعودي تخريب شده است . « مترجم »

17 ـ منظور بيت الاحزان ومحل عزاداري و گريه كردن حضرت زهرا ( عليها السلام ) در مرگ پدر در قبرستان بقيع است كه امروزه گنبدي بر فراز آن نيست .

18 ـ منظور از قبور ازواج رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) از جمله عايشه ، سوده ، حفصه ، امّ سلمه و ساير همسران رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) هستند كه در بقعه اي دفن شده اند البته گنبد و بارگاه آنان در دوران سعودي تخريب شده است . « مترجم »

19 ـ مقصود از نخاوله شيعيان مدينه هستند كه چون شغل آنان كشت نخل است به نخاوله معروف شده اند . آنان عمدتاً در محله عوالي و قربان امروزين سكونت دارند . « مترجم »

20 ـ اين خانه ها امروزه در توسعه سعودي از بين رفته است . خانه ابو ايّوب انصاري تا سال 63 نيز همچنان پاي بر جا بود و در آن سال در توسعه سعودي داخل و تخريب شد . « مترجم »

21 ـ كتابخانه عارف حكمت پاشا روبروي مسجدالنبي ( سمت قبله ) قرار داشت كه اينجا قبلا خانه حسن بن زيد بن علي ( عليه السلام ) بوده است . اين كتابخانه يكي از مهمترين كتابخانه هاي مدينه بوده كه در توسعه جنوبي حرم مطهّر تخريب و كتابهاي آن به مكتبه ملك عبدالعزيز در سمت شمال مسجد النبي ( صلّي الله عليه وآله ) منتقل شد . « مترجم »

141

22 ـ در گذشته بر قبر حضرت حمزه و عبدالله بن جحش و مصعب بن عمير ضريح و بارگاهي ساخته بودند و بر فراز آن نيز مسجدي وجود داشت كه به مسجد شهدا يا مسجد حمزه معروف بود ليكن در دوران سعودي اين مسجد كه مورد توجه زائران قرار مي گرفت تخريب و قبور با زمين مسطح گرديد . پيرامون قبور نيز ديواري كشيده شد و دري نصب گرديد تا مانع ورود زائران به قبرستان باشد . مسجد حمزه اي كه امروزه در كنار قبرستان وجود دارد ، جديد است . « مترجم »

23 ـ در مكان قبّة الثنايا كه دندانهاي رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) در جنگ احد آنجا شكست ، مسجدي ساختند كه به همان نام معروف شد . از مكان اين مسجد امروزه جز تلّي از خاك چيزي باقي نمانده است . « مترجم »

24 ـ منظور ، نزول فسح در اين مكان است كه خداوند به هنگام جنگ احد بر پيامبر نازل كرد . در اين مكان بعدها مسجدي ساخته شد كه نام مسجد جبل احد يا مسجد فسح برخود گرفت . رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) در اين مكان نماز ظهر و عصر روز نبرد احد را اقامه كردند و چون در اين مكان جا براي حضور صحابه جهت اقامه نماز نبود ، اين آيه نازل شد : { يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قِيلَ لَكُمْ تَفَسَّحُوا فِي الْمَجَالِسِ فَافْسَحُوا يَفْسَحْ اللهُ لَكُمْ وَإِذَا قِيلَ انشُزُوا فَانشُزُوا يَرْفَعْ اللهُ الَّذِينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَالَّذِينَ أُوتُوا الْعِلْمَ دَرَجَات وَاللهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌ } « مترجم »

25 ـ امروزه هيچ گونه خانه اي بر روي جبل الرماة وجود ندارد ، اما آثار و بقاياي ديوارهاي مخروبه در آن مشاهده مي شود . « مترجم »

26 ـ مسجد مصرع در توسعه اطراف قبور شهداي احد تخريب شد و هم اكنون اثري از آن نيست . « مترجم »

27 ـ وجه تسميه مسجد الدرع به خاطر اين است كه رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) به هنگام حركت به سوي منطقه احد در اين مكان بيتوته كردند و هنگام استراحت زره يا درع خود را در اين مكان بر روي زمين گذاشته و پس از اقامه نماز صبح به سوي احد حركت كردند . اين مسجد امروزه نيز وجود دارد . « مترجم »

28 ـ مسجد المستراح به آن سبب بدين نام خوانده شد كه آن حضرت در اين مكان به هنگام بازگشت از نبرد احد استراحت كرده اند . اين مسجد امروزه نيز موجود است و در سمت راست كسي است كه از مدينه به سوي مزار شهداي احد مي رود . « مترجم »

29 ـ مكان ثنية الوداع كه بر منطقه اي نسبتاً مرتفع بوده ، آخرين حدّ مرزي شهر مدينه را تشكيل مي داده كه مردم شهر از آنجا خارج مي شدند . در آن مكان مسجدي به نام ثنية الوداع ساخته شد . رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) در آن مسجد نماز گزارده اند . اين مسجد تا سال 1363 شمسي يا قمري همچنان موجود بود كه در آن سال تخريب گرديد . « مترجم »

30 ـ رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) در جنگ خندق بر كوه ذباب پرچم عقاب را برافراشته كه در مكان آن بعدها مسجدي ساخته شد . « مترجم »

31 ـ اين چاه ها مكاني متبرك هستند ، زيرا در دوران رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) آن حضرت از آب آن چاه ها وضو گرفته و يا آشاميده اند . « مترجم »

142

32 ـ مسجد شجره يا آبار علي يا ذوالحليفه از ميقاتهاي احرام از سمت مدينه است كه امروزه به طور بسيار با شكوهي و مساحت آن به چندين برابر گذشته رسيده است . « مترجم »

33 ـ مسجد معرّس ، محل استراحت و بيوته رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) در مسير حركت به سوي يكي از غزوات بوده است . امروزه اثري از اين مسجد وجود ندارد .

34 ـ مسجد سقيا امروزه نيز موجود است و در نزديكي پايانه ( ترمينال ) شهر در جوار ميدان عنبريه يا راه آهن كنوني واقع شده است . امّا از چاه سقيا اكنون اثري نيست . رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) از اين چاه وضو ساخته اند . « مترجم »

35 ـ منظور از خسته خانه بيمارستان است كه در آن خسته به معناي مريض و خانه به معناي مكان است . « مترجم »

36 ـ مسجد ابو بكر ومسجد مصلي و مسجد علي ( عليه السلام ) در مكانهايي ساخته شده است كه رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) در آنجا به اقامه نماز جمعه مي پرداخته . اين مساجد امروزه موجود است . « مترجم »

37 ـ قبر عبدالله پدر گرامي رسول خدا ( صلّي الله عليه وآله ) در سال 1363 قمري يا شمسي تخريب و محل آن به ايستگاه ماشينهاي سنگين تبديل شد . « مترجم »