بخش 10

194

ميقات حج - سال هشتم - شماره سي ام - زمستان 1378

نقش حج در تقريب مذاهب اسلامي

و وحدت مسلمانان از ديد امام خميني ( قدس سره )

صالحي

اهميّت حج و آثار آن

فريضه حج ، يكي از مسايل عبادي ـ سياسي آيين مقدّس اسلام است كه همه ساله ، از سوي هزاران انسان مشتاق ، از سراسر جهان ، با مليّت ها ، نژادها ، رنگ ها و زبان هاي مختلف ، در سرزمين وحي انجام مي گيرد .

در ميان فرايض و دستورهاي دين ، كم تر فريضه اي مانند حج ، مورد توجه و سفارش قرار گرفته است . تأكيد قرآن كريم و توصيه هاي پي درپي و بسيار شديد اولياي دين در اين زمينه ، وصف ناشدني است .

عبدالله بن سنان از امام صادق ( عليه السلام ) نقل مي كند كه آن حضرت فرمود :

{ لَو عطّل الناسُ الحجَّ لَوَجَبَ عَلَي الإمام أنْ يجبرَهم علي الحجّ ، إنْ شاؤوا و إنْ أبوا ؛ فإنّ هذا البيت إنّما وضع للحجّ ^{( 1 )} } ؛

« اگر مردم حج را رها كردند ، بر زمامدار مسلمانان است كه آنان را بر انجام دادن فريضه حج وادار سازد ، چه بخواهند و چه نخواهند ؛ چرا كه اين خانه ، براي حج برپا شده است . »

اهميّت حج تا آن جا است كه امام صادق ( عليه السلام ) در جايي ديگر مي فرمايد :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ فروع كافي ، ج 4 ، ص 272 ( باب الإجبار علي الحج ، روايت 2 )

195

« فإنْ لمْ يكنْ لَهُم أمْوال ، أنفقَ عليهم مِنْ بَيت مال المسلمين » ؛ ^{( 1 )} « اگر مردم ، هزينه سفر حج را نداشته باشند ، مخارج سفر آنان از بيت المال مسلمانان پرداخت مي كند . »

باز از آن حضرت ، با سندي معتبر نقل شده كه فرمود :

« مَنْ مات وَلَمْ يَحج حَجّةَ الإسلام ، لم يمنعه من ذلك حاجّة تحجف به أمْ مرض لا يطيق فيه الحجّ ، أو سُلْطان يمنعه ، فليمت يهودياً أوْ نصرانياً » ^{( 2 )} ؛

« هركس از دنيا برود ، در حالي كه فريضه « حجة الاسلام » را به جا نياورده باشد ، بدون اين كه حاجتي مانع او شده باشد ، يا به جهت بيماري از آن بازمانده باشد ، و يا پادشاهي از رفتن او جلوگيري كند ، چنين فردي ، به كيش يهوديت يا نصرانيّت خواهد مرد . »

مصالح اجتماعي و فرهنگي و اقتصادي و اسرار دقيق و ارزش هاي فراواني در پرتو عمل به مناسك حج نصيب جامعه اسلامي مي گردد كه وفاق و همدلي و اتّحاد و اخوت پيروان مذاهب اسلامي ، از آن جمله است .

وحدت نيّت ، وحدت هدف ، وحدت اَعمال ، وحدت اذكار و آداب ، وحدت رنگِ لباس ، وحدت مشاهد شريف ؛ همانند طواف و سعي و برخي ديگر از مناسك و اَعمال حج ، اموري هستند كه مسلمانان را به وحدتي همه جانبه و فراگير دعوت مي كنند .

امام خميني ( قدس سره ) در اين زمينه مي فرمايد :

« حج ، بهترين ميعادگاه مُعارفه ملّت هاي اسلامي است كه مسلمانان ، با برادران و خواهران ديني و اسلامي خود از سراسر جهان آشنا مي شوند ، و در آن ، خانه اي كه متعلق به تمام جوامع اسلامي و پيروان ابراهيم حنيف است ، گردهم مي آيند و با كنار گذاردن تشخّص ها و رنگ ها و مليّت ها و نژادها ، به سرزمين و خانه اوّلين خود رجعت مي كنند و با مراعات اخلاق كريمه اسلامي و اجتناب از مجادلات و تجملات ، صفاي اخوّت اسلامي و دور نماي تشكل اُمّت محمدي ( صلّي الله عليه وآله ) را در سراسر جهان به نمايش مي گذارند . » ^{( 3 )}

تاريخ اسلام ، همواره ، شاهد كوشش ها و تلاش هاي وحدت آفرين شخصيّت هاي برجسته و پيشوايان بزرگ و مجامع علمي ـ ديني بسياري بوده است كه برگ زرّيني از اين تاريخ پرافتخار ، به بزرگ پرچم دار توحيد در عصر حاضر و بنيانگذار جمهوري اسلامي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ فروع كافي ، روايت 1

2 ـ فروع كافي ، ج 4 ، ص 268 .

3 ـ صحيفه نور ، ج 20 ، ص 13

196

ايران اختصاص دارد . خود ايشان مي فرمايد :

« ما ، سالهاي طولاني است كه دنبال اين هستيم كه مسلمين را با هم ، همقدم و همكلام و مجتمع كنيم ، براي اين كه تمام گرفتاري هايي كه مسلمين دارند و به دست قدرت هاي اجنبي ، آن هايي كه مي خواهند از بلاد مسلمين بهره گيري كنند ، آن هايي كه مي خواهند ذخاير مسلمين را ببرند ، آن هايي كه مي خواهند دولت هاي اسلامي را در زير يوغ سلطنت خودشان قرار بدهند ، اين ها ، كوشش كرده اند خودشان و عُمّالشان به اينكه تفرقه بين مسلمين ايجاد كنند . . . مسلمين بايد يد واحده بر ماسوايشان باشند . » ^{( 1 )}

با پيروزي انقلاب اسلامي ايران ، بهترين فرصت و امكانات ، در اختيار امام خميني ( قدس سره ) قرار گرفت تا با پيام ها و رهنمودهاي خود و بسيج امكانات و نيروهاي متعهّد ، و با بهره گيري از بُعد وحدت آفرين حج ، زمينه تحقّق اين آرزوي ديرينه را فراهم سازند .

مقصود از وحدت

وقتي بحث از وحدت ميان مذاهب مختلف اسلامي مي شود ، قبل از هر چيز بايد مقصود از وحدت روشن شود و معلوم گردد كه آيا « وحدت حقيقي » مورد نظر است يا « وحدت صوري و ظاهري ؟ » و در صورتي كه حقيقي بودن آن مورد تأييد قرار گرفت ، بايد روشن شود كه چه اموري مي تواند مبناي يك وحدت حقيقي قرار گيرد ؟

بي ترديد ، منظور از وحدت ، نوعي هماهنگي و اتحاد حقيقي ، برپايه عقايد و رسوم و يا هدف ها و برنامه هاي مشترك يا مقوله اي اعم از اين دو است .

براي روشن شدن موضوع ، پيش از پيگيري ديدگاه حضرت امام در اين زمينه ، از برخي متون قرآني و روايي استعانت مي جوييم :

قرآن كريم در باب دعوت اهل كتاب ( يهوديان و مسيحيان ) به وحدت ، خطاب به پيامبر خدا ( صلّي الله عليه وآله ) مي فرمايد :

« بگو : اي اهل كتاب ! بياييد به سوي كلمه واحدي كه ما و شما به طور مساوي آن را پذيرفته ايم و آن عبارت است از اين كه جز خدا را بندگي نكنيم و برايش شريك قرار ندهيم و جز خداي يگانه ، بعضي از خودمان را مسلّط و صاحب اختيار بربعض ديگر قرار ندهيم . » ^{( 2 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ صحيفه نور ، ج 13 ، ص 164

2 ـ آل عمران : 64

197

در اين آيه شريف هدف هايي مانند « آزادي از سلطه همنوعان و پذيرش سلطنت خداوند و بندگي او » ، به عنوان محور وحدت اديان الهي معرفي شده است .

از طرفي ، در رواياتي بسيار ، هدف از برادري و اخوّت ، وحدت در اهداف و كمك به همنوعان در زندگي روزمرّه معرفي شده است .

امام صادق ( عليه السلام ) از پيامبر گرامي اسلام ( صلّي الله عليه وآله ) نقل مي كند كه گفت : « مؤمنان باهم برادرند : عدّه اي از آنان ، نيازهاي ديگران را برآورده مي كنند . » ^{( 1 )}

باز در نقلي ديگر ، امام صادق ( عليه السلام ) مي گويد :

« كسي كه براي رفع حاجت برادر مؤمن خود ، قدم بر مي دارد ، مانند كسي است كه بين صفا و مروه ، سعي مي كند و آن كسي كه نياز برادرش را برآورد ، مانند شهيدي است كه در جنگ بدر و اُحُد ، در راه خدا ، در خون خود دست و پا زده است . » ^{( 2 )}

از اين مجموعه و آيات و رواياتي ديگر ، به خوبي روشن مي شود كه وحدت مورد نظر اسلام و مفسّران واقعي آن ، وحدت بر اساس پذيرش توحيد و نبوّت و ارزش هاي انساني و هدف هاي مشتركي است كه با توجه به فطرت پاك و نيازها و ضرورت هاي امّت اسلامي ، بدون توجه به رنگ و نژاد و زبان و مذهبي خاص ، مدّنظر قرار مي گيرد .

البته ، بديهي است كه مراد از وحدت در اصول اعتقادات ، وحدتِ مطلق نيست كه همه پيروان مذاهب اسلامي به كنارگذاشتن عقايد و افكار ويژه و هويّت مذهبي خود و برگزيدن يك فكر فراخوانده شوند .

امام خميني ( قدس سره ) در اين زمينه مي فرمايد :

« گمان نكنند برادرهاي سنّيِ ما كه در اسلام اين معنا مطرح باشد كه فرقي ما بين شما و ما باشد . همان طور كه شما ، چهار مذهبي كه در اهل تسنن هست ، چه طور آن مذهب با آن مذهب دوتا است ، لكن برادرند همه ، دشمن نيستند اين هم يك مذهب خامسي است كه دشمني در كار نيست . همه برادري ، همه مسلمان ، همه اهل قرآن ، همه تابع رسول اكرم . » ^{( 3 )}

« جامعه اي كه همه مي خواهند به اسلام خدمت كنند و براي اسلام باشند ، از اين مسائل نبايد طرح شود . ما همه برادر هستيم و باهم هستيم . منتها ، علماي شما ، يك دسته ، فتوا به يك چيز دادند و شما ، تقليد از علماي خود كرديد ، شديد حنفي ، يك دسته ، فتواي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ امالي مفيد ، ص 150

2 ـ الحيات ، ح 1 ، ص 233

3 ـ صحيفه نور ، ج 5 ، ص 346

198

شافعي را عمل كردند و يك دسته فتواي حضرت صادق ( عليه السلام ) را عمل كردند ، اين ها شدند شيعه . اين ها ، دليل اختلاف نيست . » ^{( 1 )}

در جايي ديگر مي فرمايد :

« ما ، به حسب حكم خداي ، تبارك و تعالي ، اخوّت خودمان را با همه مسلمين جهان ، با دولت هاي كشورهاي اسلامي ، با ملّت هاي مسلم ، در هر مذهبي هستند ، در هر كشوري هستند ، ما برادري خودمان را با آن ها اعلام مي كنيم . ما مي خواهيم همه مسلمين ، يد واحده باشند بر مَنْ سِواهم . هركس ، در محيط خودش ، با هر حكومتي كه هست و با هر مذهبي كه هست ، در محيط خودش باشد و مستقل باشد . » ^{( 2 )}

در حقيقت ، آنچه امام خميني ( قدس سره ) در طول حيات سياسيـ مبارزاتي خود بر آن تأكيد داشتند و امت اسلام ، مخصوصاً ، زائران بيت الله الحرام را به آن دعوت مي كردند ، همبستگي مذاهب اسلامي در چهارچوب اصول بنيادين و هدف ها و منافع مشترك است كه در ادامه ، به برخي محورهاي مهم آن اشاره مي كنيم .

مايه هاي وفاق

امام خميني ( قدس سره ) در مجموع سخنان و بيانات خود به مناسبت هاي مختلف و بهويژه در زمينه استفاده بهينه از همايش عظيم حج ، بيش از هرچيز ، بر سه محور اساسي جهت برقراري وحدت ميان مسلمانان جهان تأكيد ميورزيدند :

1 ـ دين اسلام

امام خميني ( قدس سره ) با اشاره به آيه {  وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللهِ جَمِيعاً وَلاَ تَفَرَّقُوا . . . } ^{( 3 )} و اين كه اسلام ، باني عقدِ اخوّتِ ميان مسلمانان است مي فرمايد :

« اسلام ، بين همه مسلمان ها ، عقد اخوّت بسته است و همه را دعوت به اعتصام به حبل الله و پيروي از خط اسلام مي فرمايد . » ^{( 4 )}

« حبل الله ، اسلام است ، صراط مستقيم است . ريسمان بين حق و خلق ، اسلام است . » ^{( 5 )}

ايشان ، ضمن برداشتي اين چنين از روح قوانين و شعائر اسلامي و با اشاره به نقش حج

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ صحيفه نور ، ج 12 ، ص 259

2 ـ صحيفه نور ، ج 9 ، ص 202

3 ـ سوره آل عمران ، آيه 103 .

4 ـ صحيفه نور ، ج 14 ، ص 142

5 ـ همان ، ج 8 ، ص 172

199

در ايجاد وحدت ميان فِرَق مختلف اسلامي مي فرمايد :

« اين خانه ناس است ، شخصي يا اشخاص يا گروهي يا طوايف خاصي ، اين طور نيست كه اَوْلي باشند به خانه خدا از ديگر ناس . همه مردم ، آن هايي كه در سراسر دنيا هستند ، در مشارق ارض و مغارب ارض ، مكلّف هستند كه مُسْلِم بشوند و در اين خانه كه قرار داده شده است از براي ناس ، مجتمع بشوند و زيارت كنند آن بيت مقدس را .

عقلا و علماي اسلام ، از صدر اسلام تا كنون ، كوشش كردند براي اين كه مسلمين ، همه باهم مجتمع باشند و همه يد واحده باشند بر غير مسلمين . در هرجا كه مُسْلِمي پيدا بشود ، بايد با ساير مسلمين تفاهم كنند و اين يك مطلبي است كه خداي تبارك و تعالي در قرآن كريم ، سفارش كرده است و پيغمبر اكرم ( صلّي الله عليه وآله ) سفارش فرموده است و ائمّه مسلمين سفارش فرموده اند و علماي بيدار اسلام دنبال اين امر را گرفته و كوشش كرده اند به اينكه مسلمين را در تحت لواي اسلام به وحدت و يگانگي دعوت كنند . » ^{( 1 )}

2 ـ منافع و هدف هاي مشترك

دومين عامل زمينه ساز وحدت ميان مسلمانان جهان ، منافع و هدف هاي مشترك است . رسيدن به تفاهم بر اساس منافع مشترك ، توقعي نابه جا نيست . اين مسيري است كه بسياري از كشورهاي متمدن و پيشرفته در زمينه هاي مختلف ، آن را تجربه كرده اند . مثال عيني چنين امري ، جامعه اروپا است كه مي بينيم پس از تشكيل پارلمان و بازار مشترك اروپايي ، با تقويت زمينه هاي مشترك سياسي و اقتصادي و تضعيف نقاط منفي و اختلاف برانگيز ، تا آن جا پيش رفت كه حتّي به اتّحاد پولي و حذف مرزها ، در جهت تأمين منافع مشترك ميان كشورهاي عضو رسيد .

امروزه ، با توجه به توسعه ارتباطات و پيشرفت هاي علمي و صنعتي و آسان شدن تبادلات فرهنگي و نزديكي ملّت ها به هم ، زمينه هاي مختلفي براي همكاري و تعاون و اتخاذ تصميمات مشترك بر اساس منافع و هدف هاي مشترك مسلمانان فراهم شده است كه همايش عظيم حج ، بهترين مجمع بين المللي ـ اسلامي است كه مي توان با بهره گيري از آن ، به نقد و بررسي انظار گوناگون در زمينه هاي مختلف پرداخت و نقاط مشترك را تأييد و تقويت كرد و مسائل اختلاف ساز را از جوامع اسلامي به دور راند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ همان ، ج 13 ، ص 163

200

امام خميني ( قدس سره ) خطاب به نماينده و اميرالحاج ايران ، همين نكته را متعرض شده ، مي گويد :

« با توجه به اين كه فريضه حج ، يكي از بزرگ ترين فريضه هاي عبادي ـ سياسي اسلام و كنگره عظيم حج در مواقف معظّمه ، از بزرگ ترين كنگره هاي جهان اسلام است ، حجّاج محترم جهان را دورهم گرد آورده و در مصالح اسلام و مشكلات مسلمين تبادل آرا نموده و در حل مشكلات و راه رسيدن به آرمان مقدس اسلام ، تصميمات لازم را اتّخاذ نماييد و راه هاي اتّحاد بين همه طوايف و مذاهب اسلامي را بررسي كنيد و در امور سياسي مشترك بين همه طوايف ، مشكلاتي را كه براي مسلمين جهان به دست دشمنان سرسخت اسلام پيش آمده است كه اهمّ آن اختلاف انگيزي بين صفوف مسلمانان است را چاره انديشي بنماييد . » ^{( 1 )}

وي در جايي ديگر خطاب به زائران بيت الله الحرام مي گويد :

« اگر إن شاءالله ، آن وحدت بين مسلمين و دولت هاي كشورهاي اسلامي ـ كه خداوند تعالي و رسول عظيم الشأنش خواسته اند و امر به آن و اهتمام در آن فرموده اند ـ حاصل شود ، دولت هاي كشورهاي اسلامي با پشتيباني ملّت ها ، مي توانند يك ارتش مشترك دفاعي . . . داشته باشند كه بزرگ ترين قدرت را در جهان به دست آورند . . . و اميد است دولت هاي منطقه با قطع نظر از زبان و نژاد و مذهب ، فقط ، تحت پرچم اسلام ، در اين امر فكر كنند و طرح آن را بريزند . » ^{( 2 )}

به طور كلّي ، در چنين مكان هايي كه به حق ، براي مصالح موحّدان و مسلمانان جهان بنا شده است ، مي توان با تكيه بر منافع و هدف هاي مشترك ، به طرح هاي مهم و فراگير در جهت رسيدن به وحدت ميان مذاهب اسلامي دست يافت و اين امري است شدني و ممكن ، كه امام خميني ، در بيانات خود ، به آن تصريح كرده و حجاج بيت الله الحرام را به آن فرا مي خواند :

« بر شما ملّت عزيز اسلام كه براي اداي مناسك حج در اين سرزمين وحي اجتماع كرده ايد ، لازم است از فرصت استفاده كرده ، به فكر چاره باشيد .

براي حل مسائل مشكله مسلمين ، تبادل نظر و تفاهم كنيد . بايد توجه داشته باشيد كه اين اجتماع بزرگ كه به امر خداوند تعالي ، در هر سال ، در اين سرزمين مقدّس فراهم

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ صحيفه نور ، ج 19 ، ص 191

2 ـ همان ، ج 18 ، ص 92

201

مي شود ، شما ملّت هاي مسلمان را مكلّف مي سازد كه در راه اهداف مقدسه اسلام ، مقاصد عاليه شريعت مطهره و در راه ترقي و تعالي مسلمين و اتحاد و پيوستگي جامعه اسلامي كوشش كنيد . در راه استقلال و ريشه كن كردن سرطان استعمار ، همفكر و همپيمان شويد . گرفتاري هاي ملل مُسْلِم را از زبان اهالي هر مملكت شنيده و در راه حل مشكلات آنان ، از هيچ گونه اقدامي فروگذار نكنيد . براي فقرا و مستمندان كشورهاي اسلامي فكري كنيد . » ^{( 1 )}

3 ـ دشمن مشترك

امروزه ، كشورهاي اسلامي ، از سوي سلطه جويان و غارت كنندگان جهاني ، مورد شديدترين و بي رحمانه ترين حمله ها قرار دارند ، زياده طلبان و متجاوزان استثمارگر ، چشم طمع به سرزمين هاي غني و گران قيمت مسلمانان دوخته و براي چپاول و غارت مخازن عظيم زيرزميني و رو زميني اين كشورها ، از هيچ جنايت و توطئه اي فروگذار نيستند ، همواره در تلاشند با انواع حيله ها و با بهره گيري از شيوه ها و ابزارهاي مختلف ، بر غارت خود تداوم بخشند . اين ، مصيبتي عظيم است كه مسلمانان عالم به حكم قرآن كريم كه مي فرمايد :

{ وَاَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّة } ^{( 2 )} وظيفه دارند براي آن چاره جويي كرده و با هماهنگي و اتخاذ تصميمات مشترك از چنگال پليد چنين قدرت هاي فزون طلب و متجاوز ، رها شوند . همايش عظيم حج ، بهترين فرصت را در اختيار مسلمانان قرار مي دهد تا با تأسّي به سيره بنيانگذاران مكتب توحيد و مبارزه با كفر و ظلم و تجاوز ، با رايزني هاي همه جانبه خود ، به اقدامي شايسته و بايسته دست زده و بر دشمنان مشترك خود غالب آيند . اين ، نكته اي است كه امام خميني ( قدس سره ) در پيام هاي خود به حجاج بيت الله الحرام ، بارها ، آن را گوشزد كرده اند :

« به حجّاج محترم و زائران بيت الله الحرام ، از هر كشور و هر طايفه و تابع هر مذهب هستند ، متواضعانه عرض مي كنم ، شما ، همه ، ملّت اسلام و تابع پيامبر و پيروِ دستورات قرآن مجيد هستيد و همه ، دشمنان غدّار مشترك داريد كه با ايجاد اختلاف به واسطه عمّال بدبخت خود و رسانه هاي گروهي و تبليغات تفرقه افكن ، در طول تاريخ ، بهويژه در سده هاي اخير و بالاخص در عصر حاضر ، همه دولت ها و ملّت هاي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ صحيفه نور ، ج 1 ، ص 156

2 ـ سوره انفال ( 8 ) : آيه 60 .

202

اسلامي را در اسارت كشيده اند و ذخاير غنيِ بلاد شما و دسترنج مظلومان كشورهاي شما را به غارت برده و مي برند و درصدد هستند كه حكومت ها را ، گوش و چشم بسته و دربست ، به خدمت خود گمارند و ملّت ها را به دست آنان ، مصرفي ، بار بياورند و از رشد انساني و ابتكار صنعتي كشورهاي مظلوم ، با حيله ها و توطئه هاي شيطاني جلوگيري كنند و وابستگي هرچه بيشتر و اتكا به غرب و شرق را روزافزون كنند و مجال تفكر براي استقلال و ابتكار را به هيچ كس ندهند و نَفَس هايي كه براي بيداري ملّت ها آماده اند ، در سينه ها خفه كنند . و وضعِ نكبت باري كه در كشورهاي اسلامي و ساير كشورهاي مظلوم مشاهده مي كنيد ، زاييده همين توطئه هاي دشمنان مشترك مسلمانان و مظلومان است .

پس اكنون كه در مركز اسلام حيات بخش ، به امر خداوند و رسولش ، گرد آمده ايد و از هر ملّت و مذهب ، در اين مكان عظيم اجتماع كرده ايد ، براي اين درد مهلك و سرطان كشنده ، چاره انديشي كنيد و بايد بدانيد كه چاره اساسي در سايه وحدت همه مسلمين و اجتماع همگاني در قطع يد ابرقدرت ها از كشورهاي اسلامي است . » ^{( 1 )}

« شرط همه مناسك و مواقف براي رسيدن به آرزوهاي فطري و آمال انساني ، اجتماع همه مسلمانان در اين مراحل و مواقف و وحدت كلمه تمامي طوايف مسلمين است ، بدون اعتنا به زبان و رنگ و قبيله و طايفه و مرز و بوم و عصبيّت هاي جاهلي و هماهنگ خروشيدن بر دشمن مشترك . » ^{( 2 )}

متفكر و فيلسوف شهيد ، آية الله مرتضي مطهري ( رحمه الله ) در زمينه مبناي وحدت ميان مذاهب اسلامي ، سخني جامع دارند كه آن را در پايان اين بخش يادآور مي شويم :

« مسلمين ، مايه وفاق هاي بسياري دارند كه مي تواند مبناي يك اتّحاد محكم گردد . مسلمين ، همه ، خداي يگانه را مي پرستند و همه ، به نبوت رسول اكرم ، ايمان و اذعان دارند . كتاب همه قرآن و قبله همه كعبه است . با هم و مانند هم ، حج مي كنند و مانند هم نماز مي خوانند و مانند هم روزه مي گيرند و مانند هم تشكيل خانواده مي دهند و داد و ستد مي نمايند و كودكان خود را تربيت مي كنند و اموات خود را دفن مي نمايند و جز در اموري جزئي ، در اين كارها باهم تفاوتي ندارند . مسلمين همه از يك نوع جهان بيني برخوردارند و يك فرهنگ مشترك دارند و در يك تمدّن عظيم و باشكوه و سابقه دار شركت دارند . وحدت در جهان بيني ، در فرهنگ ، در سابقه تمدّن ، در بينش و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ صحيفه نور ، ج 19 ، ص 202

2 ـ صحيفه نور ، ج 20 ، ص 19

203

منش ، در معتقدات مذهبي ، در پرستش ها و نيايش ها ، در آداب و سنن اجتماعي خوب ، مي تواند از آنها ملّت واحد بسازد و قدرتي عظيم و هايل به وجود آورد كه قدرت هاي عظيم جهان ، ناچار ، در برابر آن ها خضوع نمايند . خصوصاً اينكه در متن اسلام ، بر اين اصل تأكيد شده است . مسلمانان ، به نص صريح قرآن ، برادر يكديگرند و حقوق و تكاليف خاصّ آن ها را به يكديگر مربوط مي كند . . . . » ^{( 1 )}

موانع وحدت

زمينه ها و موانع فراواني در ايجاد تفرقه و جدايي ميان مذاهب و فرق مختلف اسلامي تأثير دارند كه در اين بخش ، به مواردي از آن اشاره مي كنيم :

1 ـ قوم گرايي

تكيه بر قوميّت و مليّت و مرزبندي هاي نژادي و منطقه اي و تعصّب و افتخار ورزيدن نسبت به اموري از اين دست ، يكي از موانع وحدت به شمار مي رود .

فخر و مباهات نسبت به امور واهي و اعتباري و مقطعي و منطقه اي ؛ يعني برتري جويي ها و افتخارات متداول ميان برخي ملل و اقوام و خانواده ها ـ كه ملاك حق و باطل را تطابق خواست ديگران با تمايلات و خواسته هاي خود يا عدم تطابق آن مي دانند ـ خروج از اعتقاد به توحيد و . . . است و بي اعتنايي به توحيد ، يكي از موانع وحدت است .

امام زين العابدين ( عليه السلام ) مي گويد :

« آن تعصّبي كه صاحبش گناهكار شمرده مي شود ، اين است كه فردي ، انسان هاي بدكردارِ وابسته خويش را ، از افراد نيكوكارِ وابسته به قومي ديگر ، بهتر و باارزش تر بشمارد . البته ، دوست داشتن بستگان ، از تعصّب هاي باطل نيست ، بلكه ياري كردن بستگان ، براي ستم به ديگران ، از نوع تعصّب باطل است . » ^{( 2 )}

چنين تعصّبي ، زمينه ساز جدايي و خروج از محدوده ايمان و مؤمنان شمرده شده است . امام صادق ( عليه السلام ) از پيامبر گرامي اسلام ( صلّي الله عليه وآله ) نقل مي كند كه گفت :

« كسي كه خودش ، تعصّب بورزد يا ديگري برايش تعصّب ورزد ، حقيقتاً ، گردن بندِ

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ شش مقاله ، ص 504

2 ـ اصول كافي ، ج 12 ، ص 308

204

ايمان را از گردن خارج كرده است . » ^{( 1 )}

نقش اين عامل ، در دوري مسلمانان از هم ، نقشي اساسي و غير قابل انكار است و با توجّه به همين نكته است كه امام خميني ( قدس سره ) همه مسلمانان و بهويژه حجاج بيت الله الحرام را به مدّنظر قرار دادن مصالح عالي اسلام و پرهيز از فرقه گرايي و تعصّب هاي جاهلانه فراخوانده ، مي گويد :

« لازم است حجّاج بيت الله الحرام در اين مجمع عمومي و سيل خروشان انساني ، فرياد برائت از ظالمان و ستم كاران را هرچه رساتر برآورند و دست برادري را هرچه بيش تر بفشارند و مصالح عاليه اسلام و مسلمين مظلوم را فداي فرقه گرايي و ملّي گرايي نكنند و برادران مُسْلم خود را هرچه بيش تر متوجّه به توحيد كلمه و ترك عصبيت هاي جاهلي كه جز به نفع جهان خواران و وابستگان آنان تمام نمي شود ، بنمايند كه اين ، خود ، نصرت خداوند تعالي است . » ^{( 2 )}

« از مسائلي كه طرّاحان براي ايجاد اختلاف بين مسلمانان طرح [ كرده اند ] و عمّال استعمارگر در تبليغ آن به پاخاسته اند ، قوميّت و مليّت است و مسلمانان را در مقابل هم قرار داده اند . در حبِّ وطن حرفي نيست ، ولي ملّي گرايي كه به دشمني بين مسلمين و شكاف در صفوف مسلمين منجر [ مي شود ] برخلاف اسلام و مصلحت مسلمين است . » ^{( 3 )}

« هان ! اي مسلمانان قدرتمند به خود آييد و خود را بشناسيد و به عالم بشناسانيد و اختلافات فرقه اي و منطقه اي را كه به دست قدرت هاي جهان خوار و عمّال فاسد آن ها براي غارت شما و پايمال كردن شرف انساني و اسلامي شما بار آمده ، به حكم خداي تعالي و قرآن مجيد ، به دور افكنيد . » ^{( 4 )}

2ـ كج فهمي ها و ارائه تفسيرهاي متفاوت از اسلام

يكي از اصلي ترين و بزرگ ترين موانع وحدت ، كج فهمي ها و تجزيه و تحليل ها و تفسيرهاي غلط و بعضاً متضاد از اسلام ، از سوي نااهلان و در نتيجه دورشدن مسلمانان از حقيقت دين و معارف اسلامي است .

متفكر شهيد ، مرتضي مطهري ( رحمه الله ) تحت عنوانِ « انحطاط مسلمين در عصر حاضر »

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ همان .

2 ـ صحيفه نور ، ج 20 ، ص 21

3 ـ پيام به زائران بيت الله الحرام در تاريخ 2/6/59

4 ـ صحيفه نور ، ج 19 ، ص 199

205

مي گويد :

« در ميان كشورهاي دنيا ، به استثناي بعضي كشورها ، كشورهاي اسلامي عقب مانده ترين و منحط ترين كشورها هستند ، نه تنها درصنعت عقب هستند ، در علم . . . ، در اخلاق ، در انسانيّت و معنويّت [ هم ] عقب هستند . چرا ؟ . . . بايد اعتراف كنيم كه حقيقت اسلام ، به صورت اصلي ، در مغز و روح ما موجود نيست ، بلكه اين فكر ، اغلب در مغزهاي ما به صورت مسخ شده ، موجود است . . . فكر ديني ما بايد اصلاح شود ، تفكّر ما درباره دين ، غلط است . . . ما قبل از اين كه بخواهيم درباره ديگران فكركنيم كه آن ها مسلمان شوند ، بايد درباره خود فكر كنيم . ما اكنون بيش از هرچيزي نيازمنديم به يك رستاخيز ديني و اسلامي ، به يك احياي تفكر ديني ، به يك نهضت روشنگر اسلامي . » ^{( 1 )}

امام خميني ، در زمينه كج فهمي ها و تبليغات سوئي كه به اسم اسلام ، عليه اسلام و وحدت بين مسلمانان صورت مي گيرد ، مي گويد :

« آن هايي كه مي خواهند اسلام را بشكنند ، با اسم اسلام ، اين ها را گول مي زنند : اوراقي مي نويسند ، متفرق مي كنند در همه جا كه چه [ وچه ] و مي خواهند تفرقه بيندازند . » ^{( 2 )}

« اصل اين مسأله كه شيعه و سنّي ، شيعه ، يك طرف و سنّي ، يك طرف ، اين از روي جهالت و از روي تبليغاتي كه اجانب كرده اند ، پيش آمده است . چنان كه بين خود شيعه هم اشخاص مختلفي را با هم به مبارزه وامي دارند و بين خود برادرهاي سنّي هم يك طايفه اي را به طايفه ديگر ، در مقابل هم قرار مي دهند . » ^{( 3 )}

« مع الأسف ، ابعاد مختلف اين فريضه عظيم سرنوشت ساز [ حج ] به واسطه انحراف هاي حكومت هاي جور ، در كشورهاي اسلامي و آخوندهاي فرومايه درباري و كج فهمي هاي بعضي از معمّمين و مقدّس نماها در تمام كشورهاي اسلامي ، در پرده ابهام باقي مانده است . كج فهماني كه حتّي با تشكيل حكومت اسلامي ؛ مخالف و آن را از حكومت طاغوت بدتر مي دانند ! كج فكراني كه فريضه بزرگ حج را محدود به يك ظاهر بي محتوا كرده و ذكر گرفتاري هاي مسلمانان و كشورهاي اسلامي را بر خلاف شرع و تا سرحدِّ كفر مي شمارند . وابستگان به حكومت هاي جابر انحرافي كه فرياد مظلوماني را كه از گوشه و كنار جهان در اين مركزِ فرياد ، جمع گرديده اند ، زندقه و برخلاف اسلام وانمود مي كنند . بازي گراني كه براي عقب نگاه داشتن مسلمانان و بازكردن راه براي غارت گران و سلطه جويان ، اسلام را در كنج مساجد و معابد محصور نموده اند و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ ده گفتار ، انتشارات صدرا ، ص 151ـ144

2 ـ صحيفه نور ، ج 11 ، ص 195

3 ـ صحيفه نور ، ج 13 ، ص 45

206

اهتمام به امر مسلمين را بر خلاف اسلام و وظايف مسلمانان و علماي اسلام معرفي مي كنند .

و مع الأسف ، دامنه تبليغات گمراه كننده ، به قدري بوده و هست كه دخالت در هر امر اجتماعي و سياسي را در جامعه مسلمين ، بر خلاف وظايف روحانيون و علماي دين مي دانند و دخالت در سياست را گناهي نابخشودني مي خوانند و فريضه نمازجمعه را به يك صورت خشك ، متصور كرده و تجاوز از اين حد را ضد اسلام مي دانند .

و بايد گفت اسلام غريب و ناشناخته است و ملّت هاي اسلامي منزوي و ناآشنا به حقايق اسلامند . » ^{( 1 )}

3 ـ توطئه قدرت مندان زياده طلب

همان طور كه پيشتر آورديم ، غارت گران جهاني ، همواره ، درصددند تا سلطه خود بر كشورهاي غني را توسعه دهند و بر چپاول و غارت سرمايه و استثمار ملّت هاي محروم ، فزوني بخشند .

آنان ، چون وحدت و انسجام ملّت ها را مهم ترين مانع و سدّي عظيم در مقابل غارت گري هاي خود مي دانند ، بيش ترين فعّاليّت خود را براي ايجاد اختلاف ملّت هاي موردنظر ، متمركز مي سازند . كه ايجاد اختلاف ميان مذاهب اسلامي ، از جمله آن تلاش ها است .

امام خميني ( قدس سره ) در اين زمينه مي فرمايد :

« طرح اختلاف بين مذاهب اسلامي ، از جناياتي است كه به دست قدرت مندان ـ كه از اختلاف بين مسلمانان سود مي برند ـ و عمّال از خدا بي خبر آنان از جمله « وعّاظ السلاطين » ـ كه از سلاطين جور ، سياه روي ترند ـ ريخته شده و هر روز بر آن دامن مي زنند و گريبان چاك مي كنند و در هر مقطع ، به اميد آنكه اساس وحدت بين مسلمين را از پايه ويران نمايند ، طرحي براي ايجاد اختلاف عرضه مي دارند . » ^{( 2 )}

« علما و دانشمندان سراسر جهان ، بهويژه علما و متفكران اسلامِ بزرگ ، يك دل و يك جهت ، در راه نجات بشريّت از تحت سلطه ظالمانه اين اقليّت حيله باز و توطئه گر ـ كه با دسيسه ها و جنجال ها ، سلطه ظالمانه خود را بر جهانيان گسترده اند ـ بپاخيزند و با بيان و قلم و علم خود ، خوف و هراس كاذبي را كه بر مظلومان سايه افكنده است ،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ صحيفه نور ، ج19 ، ص 41

2 ـ همان ، ج 20 ، ص 2

207

بزدايند و اين كتاب هايي را كه اخيراً با دست استعمار كه از آستين كثيف اين بردگان شيطان ، منتشر شده و دامن به اختلاف بين طوايف مسلمين مي زنند ، نابود كنيد و ريشه خلاف ـ كه سرچشمه همه گرفتاري مظلومان و مسلمانان است ـ را بركنيد . » ^{( 1 )}

4 ـ هواهاي نفساني

از جمله موانع وحدت ميان مسلمانان ، حبّ نفس و هواهاي نفساني است . امام خميني ، اختلاف و جدايي مسلمانان از هم را ناشي از جهات نفساني و اغراض نفسانيه دانسته ، مي فرمايد :

اختلاف ، هميشه ناشي از جهات نفساني است . اگر همه انبيا ، الآن ، در اين جا جمع بشوند ، اختلاف ندارند ، براي آنكه آن جهات نفساني را ندارند . آنوقت كه يك طرف ، جهت نفساني دارد و يا هردو طرف ، جهت نفساني دارند ، آنوقت ، اختلاف پيدا مي شود . كوشش كنيد كه آن جهات نفساني ، بازيتان ندهد كه منشأ مناقشه و اختلاف شود . » ^{( 2 )}

« شما ، بايد بدانيد كه هر اختلاف و نزاعي شروع شود ، از باطن خود انسان است و هر اتحاد و انسجامي كه حاصل شود ، از خدا است . » ^{( 3 )}

راه هاي ايجاد اتّحاد ميان مذاهب اسلامي

در بخش هاي گذشته يادآور شديم كه هريك از مذاهب اسلامي ، با وجود اينكه داراي مشخصاتي ويژه اند كه به لحاظ آن ، از هم متمايز مي گردند ، امّا مايه هاي وفاق و هدف هاي مشتركي دارند كه مي تواند آن ها را به تفاهم و وفاق برساند . نيز گفتيم كه فريضه حج ، بهترين موقعيّت مكاني و زماني را در اختيار مسلمانان قرار مي دهد تا با اقداماتي هماهنگ به سوي وحدت بروند .

در اين كه چه برنامه ها و طرح هاي عملي و واقع بينانه ، با توجه به هدف هاي مشترك ، مي تواند زمينه ساز وحدت مسلمانان گردد ، ديدهاي مختلفي وجود دارد كه ما ، در اين بخش ، با توجه به ديدگاه هاي حضرت امام ( قدس سره ) و با بهره گيري از سخنان ايشان در زمينه فريضه حج ، به اموري اشاره مي كنيم :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ همان ، ج 19 ، ص 102

2 ـ همان ، ج 12 ، ص 28ـ27

3 ـ همان ، ج 16 ، ص 147

208

1 ـ جلوگيري از تبليغات منفي

از جمله مهم ترين عوامل حسن تفاهم و وحدت ميان مسلمانان ، تكريم و احترام به شخصيّت افراد است . جوّ حاكم بر محيط هاي اسلامي ، بايد به گونه اي باشد كه هيچ فرد يا گروهي ، خويشتن را در معرض اهانت و تحقير ديگران نبيند و نسبت به عزّت نفس و شخصيّت خود ، احساس ناامني و نگراني نكند ، هرچند ازنظر مذهبي در اقليّت باشد .

همه انسان ها ، از هر ملّت و نژاد ، از اهانت ديگران آزرده خاطر مي گردند و از خود ، عكس العمل نشان مي دهند و دوست دارند در نظر ديگران ، با ارزش و مورد احترام باشند . احترام به شخصيّت ديگران ، مايه مِهر و محبّت و دوستي ، و اهانت و تحقير ديگران ، وسيله ايجاد خشم و دشمني و مايه تفرقه و جدايي است . بي جهت نيست كه پيامبر گرامي اسلام ( صلّي الله عليه وآله ) مي فرمايد :

« لا تحقرنّ أحداً من المسلمين ؛ فإنَّ صغيرهم عند الله كبير » . ^{( 1 )}

« هيچ يك از مسلمانان را كوچك نشماريد كه خردسالانشان هم در پيشگاه خداوند ، بزرگند . »

از اين رو نخستين گام براي برقراري وحدت ميان مسلمانان جهان ، جلوگيري از هجو و دشنام گويي و تحقير و بي حرمتي است . لازم است عالمان و نويسندگان ، از هر مذهب و فرقه كه باشند ، در گفته ها و نوشته هاي خود از هر سخن و هر حركتي كه سبب بي حرمتي و تحقير ديگران و تفرقه و جدايي است ، پرهيز كنند و پيروان خويش را از بدگويي و تحقير نسبت به خلفا و يا حسّاسيت نشان دادن و برخورد متعصبانه نسبت به زيارت هاي معروف و مستند و غير آن ، بازداشته و از فعاليت هاي تفرقه افكنانه آنان جلوگيري كنند .

قرآن كريم حتّي اين عملِ زشت را نسبت به مشركان ، روانمي دارد و مي فرمايد :

{  وَلاَ تَسُبُّوا الَّذِينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللهِ فَيَسُبُّوا اللهَ عَدْواً بِغَيْرِ عِلْم . . . } ^{( 2 )}

« و دشنام ندهيد آنان كه جز خدا را مي خوانند ، تا دشنام دهند خداي را دشمنانه و از روي ناداني . »

امام خميني ( قدس سره ) مي گويد :

« علما و خطبا و ائمه جمعه بلاد و روشنفكران اسلامي ، با وحدت و انسجام و احساس

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ مجموعه ورّام ، ص 31

2 ـ انعام : 108

209

مسؤوليّت و عمل به وظيفه سنگين هدايت و رهبري مردم ، مي توانند دنيا را در قبضه نفوذ و حاكميت قرآن درآورند و جلوي اين همه فساد و استثمار و حقارت مسلمين را بگيرند . . . و به جاي نوشتن و گفتن لاطائلات و كلمات تفرقه انگيز و مدح و ثناي سلاطين جور و بدبين كردن مستضعفان به مسائل اسلام و ايجاد نفاق در صفوف مسلمين ، به تحقيق و نشر احكام نوراني اسلام همّت بگمارند و با استفاده از اين درياي بي كران ملّت هاي اسلامي ، هم عزّت خود را و هم اعتبار امّت محمّدي ( صلّي الله عليه وآله ) را پايدار نمايند . » ^{( 1 )}

استاد شهيد مطهّري ( رحمه الله ) در اين زمينه مي گويد :

وحدت اسلامي . . . ايجاب مي كند . . . كه مسلمين براي اين كه احساسات كينه توزي در ميانشان پيدا نشود يا شعلهور نگردد ، متانت را حفظ كنند ، يكديگر را سبّ و شتم ننمايند ، به يكديگر تهمت نزنند و دروغ نبندند ؛ از حدّ منطق و استدلال خارج نشوند و در حقيقت ، لااقل ، حدودي را كه اسلام در دعوت غير مسلمان به اسلام ، لازم دانسته است ، درباره خودشان رعايت كنند ؛ {  ادْعُ إِلَي سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ . . . } ^{( 2 )}

2ـ شناخت اسلام اصيل و وجوه اشتراك مذاهب

همان طور كه پيش تر يادآور شديم ، آگاه نبودن از اسلام واقعي و يا كج فهمي ها و داوري هاي جاهلانه تعصب آميز برخي از پيروان مذاهب اسلامي نسبت به هم ، از جمله عوامل بهوجود آمدن تفرقه و جدايي ميان مسلمانان به شمار مي رود . اين امر ، مي طلبد كه عالمان ديني و روشنفكران مذهبي تلاش همه جانبه اي را براي شناساندن اسلام اصيل و اصول و ارزش هاي ديني مشترك ميان جميع مذاهب دست زده و ضمن تعميق اطلاعات ديني مردم و بالا بردن سطح فرهنگ مسلمانان جهان ، بسياري از بدبيني ها و تعصبات ناروا را برطرف كرده و زمينه وحدت حقيقي را فراهم سازند .

ناآشنايي پيروان هريك از مذاهب اسلامي به اسلام يا مباني فكري و ديدگاه هاي اعتقادي هم ، زمينه ساز بسياري از نفي و طردها و طرح مسائل اختلاف انگيز است و اين خطر ، تنها ، با بحث و بررسي پيرامون مباني اسلام و تعميق اطلاعات پيروان مذاهب مختلف در اين زمينه از بين خواهد رفت .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ صحيفه نور ، ج 20 ، ص 126

2 ـ شش مقاله ، ص 5

210

امام خميني ، در لزوم شناخت اسلام واقعي و نقش آن در برقراري وحدت مي فرمايد :

« چنان كه كراراً اعلام كرده ام ، اگر ملّت اسلام بيدار نشوند و به وظايف خود آگاه نگردند ، اگر علماي اسلام ، احساس مسؤوليت نكنند و به پانخيزند ، اگر اسلام واقعي كه عامل وحدت و تحريك كليّه فِرَق مسلمين در مقابل بيگانگان و ضامن سيادت و استقلال ملل مسلمان و كشورهاي اسلامي مي باشد ، به دست عوامل و ايادي اجانب ، همين طور در زير پرده استعمار پوشيده بماند ، آتش اختلاف و تشتّت در ميان مسلمين افروخته مي گردد و روزهاي سياه تر و نكبت بارتري براي جامعه اسلامي در پيش است . » ^{( 1 )}

نكته !

در بسياري از موارد ، داوري هاي ناروا و كج فهمي ها و بدگويي هاي فرقه هاي مختلف به هم ، ناشي از برداشت هاي غلط آنان از منابع و آثار ارائه دهنده عقايد و آداب و رسوم ويژه مذاهب صورت مي گيرد ، به طوري كه در انتساب عقيده يا نكته اي خاص به اين يا آن ، به روايت يا داستاني از همان منابع معتبر نزد خود آنان استناد مي شود . ازاين رو ، پالايش منابع تحقيق و كتب روايي از روايات غير معتبر و ضعيف ، و عرضه معارف بي پيرايه و يا حدّ اقل ارائه توضيحي جامع و قابل فهم براي عموم ، در ابتداي هر يك از كتب منبع ، در زمينه رده بندي اخبار به صحيح و غيرصحيح و ضعيف و جعلي و غيرآن و راه برداشت از روايات ، مي تواند در جلوگيري از چنين امور ناشايستي تأثير گذارد .

رعايت حقوق برادري

در ديد كلّي اسلام ، مسلمان ، به عنوان برادر مسلمان ، شناخته شده است . به حكم اين برادري ، حقوقي بر عهده يكايك مسلمانان واجب گرديده است كه بدون پاي بندي به آن ، بناي وحدت و اخوّت اسلامي ، متزلزل و ناپايدار است .

پيامبر گرامي اسلام ( صلّي الله عليه وآله ) مي گويد :

« مَنْ سَمِعَ رَجُلاً يُنادِي : يا لَلْمُسْلِمين ! فَلَم يُجِبْهُ فَلَيسَ بِمُسلم » . ^{( 2 )}

« اگرمسلماني بشنود مردي ـ ازهرمذهب وآيين ـ مسلمانان رابه ياري خودفرا مي خواند و از آنان كمك مي طلبد ، ولي او به ندايش پاسخ ندهد و ياريش نكند ، مسلمان نيست . »

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ صحيفه نور ، ج 1 ، ص 343

2 ـ اصول كافي ، ج 3 ، ص 252

211

و نيز آن حضرت گفت :

« مَنْ أصْبَحَ فَلَمْ يَهْتَمّ بِاُمُورِ الْمُسْلِمين فَلَيسَ بِمُسْلِم » . ^{( 1 )}

« كسي كه صبح كند و قصد خدمتگزاري در كارهاي مسلمانان نداشته باشد ، مسلمان نيست . »

امام خميني ( قدس سره ) در پيام هاي خود به حجاج بيت الله الحرام ، ضمن اشاره به مسؤوليت خطير مسلمانان درباره گرفتاري ها و مشكلات برادران خود در كشورهاي مختلف ، برگزاري فريضه حج را بهترين فرصت براي تبادل نظر درباره اين امور و رسيدن به راه حل هاي آن ها مي داند :

اكنون كه موسم حج بيت الله الحرام است و مسلمين از اطراف جهان به زيارت خانه خدا آمده اند ، لازم است در خلال اَعمال شريفه حج به يكي از بزرگ ترين فلسفه اين اجتماع عظيم توجه داشته و به وضع اجتماعي و سياسي كشورهاي اسلامي ، رسيدگي كرده و از گرفتاري هاي برادران ايماني خود مطلع گشته و در رفع آن ، در حدّ وظيفه اسلامي و وجداني كوشش كنند . اهتمام به امر مسلمين ، از فرايض مهمّه اسلام است . » ^{( 2 )}

« بايد در اين اجتماع عظيم الهي ـ كه هيچ قدرتي جز قدرت لايزال خداوند نمي تواند آن را فراهم كند ـ مسلمانان به بررسي مشكلات عمومي مسلمين پرداخته و در راه رفع آنها با مشورت همگاني كوشش كنند . » ^{( 3 )}

« براي حلِّ مسائل مشكله مسلمين ، تبادل نظر و تفاهم كنيد . . . در راه استقلال و ريشه كن كردن سرطان استعمار ، همفكر و همپيمان شويد ! گرفتاري هاي ملل مسلم را از زبان اهالي هر مملكت شنيده و در راه حلِّ مشكلات آنان از هيچ گونه اقدامي فروگذار نكنيد ! براي فقرا و مستمندان كشورهاي اسلامي ، فكري كنيد ! براي آزادي سرزمين اسلامي فلسطين از چنگال صهيونيسم ـ دشمن سرسخت اسلام و انسانيّت ـ چاره انديشي كنيد . » ^{( 4 )}

تصوّر كنيد كه اگر گروهي ، اين چنين ، خود را نسبت به سرنوشت هم مسؤول دانسته و در رفع گرفتاري ها و رسيدن به اهداف مورد نظر ، يار و غمخوار هم باشند و به تعبير روايات ، احترام به هم را تا آن جا رعايت كنند كه حتّي در غياب هم ، از هم دفاع كنند و بين خود جدايي و دوگانگي نبينند ، چه زندگي شيرين و زيبايي را خواهند داشت !

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ اصول كافي ، ج3 ، ص 251

2 ـ صحيفه نور ، ج 2 ، ص 172

3 ـ همان ، ج 15 ، ص 123

4 ـ همان ، ج 1 ، ص 156

212

4ـ صدور فتواهاي وحدت ساز

از جمله مسائل مورد بحث بين عالمان ديني ، مسأله جواز تقليد و پيروي از فتواي منطبق بر هريك از ديدگاه هاي مذاهب اسلامي يا عدم جواز آن است .

در حدود چهل سال پيش ، در تاريخ 17 ربيع الأوّل 1378 قمري ، برابر با 17 مهرماه 1377 خورشيدي ، در روز ميلاد امام صادق ( عليه السلام ) از سوي مفتي وقت مصر و رييس آن روز الأزهر ، شيخ محمود شلتوت ، فتوايي بدين شرح صادر شد :

« آيين اسلام ، هيچ يك از پيروان خود را ملزم به پيروي از مكتب معيّني ننموده و بلكه هر مسلماني ، مي تواند از هر مكتبي كه به طور صحيح نقل شده و احكام آن در كتب مخصوص به خود ، مدون گشته ، پيروي كند . و كسي كه مقلِّد يكي از اين مكتب هاي چهارگانه باشد ، مي تواند به مكتب ديگري ، هر مكتبي كه باشد ، منتقل شود .

مكتب جعفري ، معروف به مذهب اثناعشري ، مكتبي است كه شرعاً پيروي از آن مانند پيروي از مكتب هاي اهل سنّت ، جايز است . بنابراين ، سزاوار است كه مسلمانان ، اين حقيقت را دريابند و از تعصّب ناحق و ناروايي كه نسبت به مكتب معيني دارند ، دوري گزينند ؛ زيرا ، دين خدا و شريعت او ، تابع مكتبي نبوده و در انحصار مكتب معيّني نخواهد بود ، بلكه همه صاحبان مذاهب ، مجتهد بوده و اجتهادشان مورد قبول درگاه باري تعالي است و كساني كه اهل نظر و اجتهاد نيستند ، مي توانند از هر مكتبي كه مورد نظرشان است ، تقليد و از احكام فقه آن پيروي كنند . در اين مورد ، فرقي ميان عبادات و معاملات نيست . » ^{( 1 )}

اين حركت خداپسندانه و هوش مندانه ، در آن زمان ، براي تحقّق وحدت ميان مذاهب اسلامي و نزديك كردن مسلمانان به هم صورت گرفت و مي طلبيد كه با پي گيري هاي ساير علما و مراجع دينيِ ساير مذاهب ، به نتيجه نهايي رسيده و زمينه اتحاد و تقريب هرچه بيش تر ميان مسلمانان جهان فراهم مي شد ، امّا چنين نشد و اين معضل ، باقي ماند .

البته از سوي امام خميني و برخي مراجع ديگر ، تنها در خصوص مناسك حج ، فتواهايي از اين دست صادر شده است ، امّا اين قبيل اقدامات در مقابل آن حجم وسيع تبليغات تفرقه انداز و سياست هاي استعمارگران براي ايجاد شكاف ميان مسلمانان ، بسيار ناچيز است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ خاطرات و مبارزات حجة الإسلام فلسفي ، ص 310

213

برخي از فتواهاي وحدت ساز امام خميني ( قدس سره )

« طواف را به نحو متعارف كه همه حجاج به جا مي آورند ، به جاآوريد و از كارهايي كه اشخاص جاهل مي كنند ، احتراز شود و مطلقاً از كارهايي كه موجب وهن مذهب است ، بايد احتراز شود . در وقوفين ، متابعت از حكم قضات اهل سنّت ، لازم و مجزي است ، اگر چه قطع به خلاف داشته باشيد . » ^{( 1 )}

« لازم است برادران ايراني و شيعيان ساير كشورها ، از اَعمال جاهلانه كه موجب تفرق صفوف مسلمين است ، احتراز كنند . و لازم است در جماعات اهل سنت ، حاضر شوند [ و ] از انعقاد [ و ] تشكيل نماز جماعت در منازل و گذاشتن بلندگوهاي مخالف رويه ، اجتناب نمايند . و از افتادن روي قبور مطهره و كارهايي كه گاهي مخالف شرع است ، جدّاً اجتناب كنند . » ^{( 2 )}

« در وقتي كه در مسجدالحرام يا مسجدالنبي ، نماز جماعت منعقد شد ، مؤمنين ، نبايد از آن جا خارج شوند و بايد از جماعت تخلّف نكنند و با ساير مسلمين ، به جماعت ، نماز بخوانند . » ^{( 3 )}

البته ، امور زير نيز در زمينه وحدت نقش دارند :

الف : تشكيل جلسات سالانه از سوي سران كشورهاي اسلامي و بحث و تبادل نظر درباره امور مشترك .

ب : بستن پيمان هاي مشترك براي تبادل امور فرهنگي و اقتصادي و نظامي و غير آن .

ج : تأسيس مراكز بزرگ تبليغي با بهره گيري از انواعِ ابزارِ اطلاع رساني و مقابله با اقدامات تفرقه افكنانه دشمنان .

د : تأسيس دانشكده ها و مراكز علمي متعدّد در كشورهاي مختلف اسلامي و پذيرش دانشجوياني از جميع مذاهب اسلامي جهت تحصيل در رشته هاي علوم انساني با بهره گيري از منابع مختلف فقه و با توجه به مباني متداول بين جميع مذاهب و غير آن .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ صحيفه نور ، ج 9 ، ص 176

2 ـ صحيفه نور ، ج 2 ، ص 13

3 ـ مناسك حج ، ص 257

214

* پي نوشتها :