بخش 7

127

ميقات حج - سال نهم - شماره سي و سوم - پاييز 1379

نقد و معرّفي كتاب

128

معرفي كتاب « معالم المدينة المنورة بين العمارة و التاريخ »

نوشته : مهندس عبد العزيز بن عبدالرحمان كعكي

ترجمه و معرفي : عبد الله اميني

كتابهايي كه درباره تاريخ مدينه نگاشته شده ، از قرن دوم هجري به بعد است گرچه متأسفانه برخي از آنها اكنون در دسترس نيست ؛ از جمله علماي پيشين كه در اين باره نوشته اند ، « عبدالعزيزبن عمران الزهري المدني » و « محمدبن الحسن بن زبالة المخزومي المدني » ـ نگارنده « اخبار المدينه » ـ است ، كه « سمهودي » از اين كتاب ـ كه نزد وي بوده و همراه با ديگر كتب او در آتش سوزي رمضان 886 سوخته ـ بسيار نقل كرده است . ^{( 1 )}

از مورّخان مشهور ديگر ، « عمربن شبَّة النميري البصري » ( 173 ـ 262 هـ . ) است كه اثر وي با تحقيق « حبيب محمود احمد » در مدينه به چاپ رسيده است . ^{( 2 )}

كامل ترين تاريخ مدينه ، « وفاء الوفا باَخبار دارالمصطفي » نگاشته « نورالدين علي بن عبدالله السمهودي » ( 844 ـ 911هـ . ) است ، اين اثر توسط خود وي مختصر شده و با عنوان « خلاصة الوفا » منتشر شده است .

در حال حاضر ، برخي از پژوهشگران نيز در اين مورد ، آثاري نگاشته اند ، از جمله :

1 . استاد عبدالقدس الأنصاري ( م1403 ) با عنوان : آثار المدينة المنورة .

2 . استاد علي حافظ ( م 1408 ) با عنوان : فصول من تاريخ المدينة المنورة . ^{( 3 )}

3 . استاد ابراهيم بن علي العياشي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ وفاء الوفا ، ج2 ، ص635

2 ـ مجله « العرب » ، ش 19 ، ص 589 و ش 20 ، ص 372 و ش 21 ، ص 49

3 ـ مجله « العرب » ، ش 8 ، ص 320

129

( م1400 ) با عنوان : المدينة بين الماضي و الحاضر .

4 . استاد عبيد مدني ( م 1396 ) با عنوان : الموسوعة في تاريخ المدينة ( چاپ نشده ) . ^{( 1 )}

5 . استاد عاتق البلادي ، با عنوان : معجم المعالم الجغرافية .

6 . دكتر عمر فاروق ، با عنوان : المدينة المنورة ـ اقتصاديات المكان .

كتاب حاضر

اثر ارزشمندي كه در صدد معرفي آن هستيم ، « معالم المدينة المنورة بين العمارة و التاريخ » نام دارد كه توسط مهندس « عبد العزيزبن عبد الرحمن بن ابراهيم كعكي » نگاشته شده است . وي از آن رو كه معماري خوانده است ، بيشتر به بازگويي « معماريِ » مدينه مي پردازد ، تا « تاريخ » آن . در مقدمه اين كتاب ـ به قلم شيخ عبيدالله محمدامين كردي ـ ( م 1420 ) آمده است كه : در نُه جلد اين اثر ، بافت معماري مدينه و چگونگي شكل گيري و پيشرفت و دگرگوني اش و نيز مظاهر طبيعي جغرافيايي و اتوگرافي آن آمده است .

جلد اول اين اثر ، در دو مجله و در اندازه بزرگ است و طبع آراسته اي ، همراه با تصاوير و رسوم زيبا است . عناوين نُه جلد عبارت است از :

جلد اوّل : نشان هاي طبيعي ( كوه ها و زمين هاي سنگ سياه و مسيلها ) ( چاپ شده ) .

جلد دوم : پژوهشي در مورد مراحل دگرگوني عمراني و پيشرفت ( چاپ شده ) .

چلد سوم : دژهاي طبيعي و قلعه ها و بُرجها و ديوارها و دروازه هاي مدينه ( چاپ نشده ) .

جلد چهارم : مساجد ( چاپ نشده ) .

جلد پنجم : چاه ها و چشمه ها ( چاپ نشده ) .

جلد ششم : بخش هاي خدمات عمومي و آموزشي ( كتابخانه ها و مدارس و معابر و راهها و حمامها و راه آهن ) ( چاپ نشده ) .

چلد هفتم : خانه هاي قديمي سنتي و معماري ( چاپ نشده ) .

جلد هشتم : ويژگي هاي بافت عمراني و تسلط روشنايي بر حياط و محله ها و كوچه ها ( چاپ نشده ) .

جلد نهم : اماكن و بقاع ( چاپ نشده ) .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 ـ معجم المطبوعات العربية في المملكة العربية السعودية ، ص 955

130

در اين كتاب ، حوادث تاريخي هريك از موارد فوق ، پس از پژوهش گسترده و با گرايش توصيف جغرافي و نشانه هاي طبيعي آورده شده است .

مهندس عبد العزيز ـ نگارنده ـ در مدينه منوره ، به سال 1376 هجري به دنيا آمده ، دانش آموخته « جامعة الملك سعود » با مدرك ليسانس در رشته مهندسي ساختمان است . او به مدت دو سال استاد دانشگاه بود و بعد در شهرداري مدينه ، مشغول به كار شد . مناصب مختلفي داشته كه آخرين آنها « رياست پروژه هاي پيشرفت مناطق مشرِف بر راههاي اصلي » و « ناظر برنامه ريزي مناطق بدون نقشه » بوده است . مهندس عبدالعزيز ، فوق ليسانس خود را در 1417 در همين رشته ، از دانشكده مهندسي « جامعة الأزهر » دريافت كرده و چند كتاب در تاريخ مدينه و معماري آن نوشته است .

جلد اوّل : نشانه هاي طبيعي

اين جلد ، با تصويري از مسجدالنبي ( صلّي الله عليه وآله ) و با گفتار ملك فهد آغاز شده ، سپس سخن امير مدينه ـ امير عبدالمجيد ـ آورده شده است . قصيده اي از « علي حافظ » در اشتياق مدينه . اهداي كتاب ، معرفي محتواي جلد اوّل ( كوهها ، غارها و مسيل ها ) ، مطالب صفحات : 26 ـ 747 را تشكيل مي دهد .

هر مكاني به همراه تعيين محدوده و تصويري رنگي است . اخبار مربوط به آن مكان و مسافتش تا مركز مدينه ، با مراجعه به تأليفات تاريخي ـ از جمله « تاريخ المدينه » ابن شبه ، « طبقات الكبري » ابن سعد ، « معجم البلدان » ياقوت و « وفاء الوفا » ي سمهودي ـ آورده شده است و نيز احاديث مربوط به آن موضع ، به نقل از صحيح نجاري و مسلم و مسند امام احمد و ديگر كتب آمده است .

432 صفحه از مجلّد اوّل ، درباره كوههاست و مجلّد دوم ، به معرفي زمين هاي سنگ سياه و آبگيرها مي پردازد . از مشهورترين اين زمين ها « حرّة و اقم » در شرق ، « حرة الوبره » در غرب و « شوران » در جنوب است . به موارد ديگري مانند : الناعمة ، القفيف و الحزم نيز پرداخته است . گفتني است اين اماكن با رسم و تصوير رنگي معرفي شده است . نگارنده در اين باره مي گويد : ويژگي زمينهاي سنگ سياه مدينه ، داشتن بريدگي ها و شكافهايي است كه آبگيرها

131

و مسيل ها در آن روان اند . نويسنده روايتهاي كتب تاريخي را درباره زمينهاي سنگ سياه مدينه آورده ؛ مثلاً درباره « نار الحَرّة » به نقل از صحيحين مي گويد : « وقتي در آن جا آتش شعله كشد ، قيامت برپا مي گردد » . آتش فشاني اين منطقه در جمادي الثاني 654 به وقوع پيوست .

پس از شناساندن زمينها ، به معرفي آبگيرها پرداخته است ؛ از جمله آنها « وادي العقيق » است كه يكي از زيبايي هاي شگفت انگيز طبيعت مدينه به شمار مي آيد . تصاويري از اين مكان به همراه جستاري در قصرها و باغها و سرچشمه هاي پيشين ـ از جمله « النقيع » و « العقيق الأدني » كه جزئي از آن وادي در منطقه « ذي الحليفه » است ـ آورده و مطالبي درباره « زغابه » و مسير آبگيرهاي سه گانه مدينه ( العقيق ، بطحان و قناة ) نوشته است . همچنين « اضم » معروف به « وادي الحمض » نيز از جمله اين مسيرهاست . نگارنده سپس سروده هايي درباره اين مناطق نگاشته و سخن خود را با مسيل « ابي جيده » در وادي بطحان ـ كه راه به خانه هاي اهالي مدينه داشت و باغبانان و كشاورزان را شاد مي كرد ـ پي مي گيرد . در اين مناطق ، سه سد اصلي و چند سد فرعي براي نگه داري آب ساخته اند . وادي قنات ، معروف به « سيل سيدنا حمزه » از قديمي ترين آبگيرهاي اين منطقه است كه هنوز از سرچشمه آغازين آب مي گيرد و در مسير كهن خويش است . اين مسيل داراي چندين سد و پل است كه در احاديث و نوشته ها بدانها اشاره شده است . سپس آبگيرهاي : وادي رانونا ، وادي مذينيب ، وادي مهزور به تفصيل شناسانده شده و فاصله آن تا مدينه و اقدامات عمراني جديد معين شده است .

فهرست تفصيلي مطالب و تصاوير و معرفي 98 مرجع و . . . در پايان آورده شده ، كتاب به 310 صفحه رسيده است .

معرفي جلد دوّم : نشانه هاي دگرگوني هاي عمراني و پيشرفت مدينه منوره

سخن آغازين اين جلد ، از دكتر صالح بن علي بن هذلول ـ سرپرست وزارتخانه امور شهرداري ها و دهداري و برنامه ريزي ـ است ، كه به ضرورت تاريخ نگاري مدينه پرداخته است .

درآمد كتاب را دكتر احمد فريد نگاشته كه درباره ارزش كار نگارنده است . در دنباله يادداشت شيخ عبيدالله

132

محمدامين كردي آمده كه باز درباره كتاب و چگونگي تدوين و محتواي آن است . آنگاه مقدمه نويسنده درباره ويژگي هاي مدينه و خصوصيات عمراني و بافت معماري آن است و وي از شيوه پژوهش خويش براي نگارش اثر سخن گفته است . و نُه فصل كتاب درباره مطالب زير است :

پيشرفتهاي عمراني مدينه پيش از اسلام ، در عصر نبوّت ، خلفاي راشدين ، عصر اموي ، عباسي ، مملوكي ، عثماني ، هاشمي و عصر سعودي . در پايان ( فصل نهم ) گزيده اي از كتاب آورده شده است . نويسنده براي معرفي وضع مدينه در هريك از زمانها و مستندسازي مطالب ، مطالعات و تحقيقات گسترده اي كرده و در جمع آوري آنچه از كتب يا حوادث تاريخي ممكن بوده و نيز مشاهدات برخي افراد را آورده است . و نيز مهم ترين پيشرفتهاي عمراني را شناسانده است . نيمي از آنچه درباره پيشرفتهاي عمراني نگاشته شده ، مربوط به زمان روي كار آمدن سعودي هاست كه مدينه شاهد پيشرفت خوبي بوده است .

نويسنده به بيان ويژگي جغرافي و طبيعت مدينه نيز پرداخته و معتقد است با شناخت طبيعت اين شهر ، مي توان وضع عمراني و طبيعي و جغرافيايي منطقه را به دست آورد و تأثير آن را در خُلق و خوي ساكنان آن شناخت .

متوسط دماي مدينه در تابستان و زمستان و تأثير آن در بافت عمراني و طبيعي ، موقعيت كشور عربستان در شبه جزيره عربستان و دنيا ، مرزهاي طبيعي و سياسي و ويژگي هاي آب و هواي حجاز و شكل گيري آن از كوه و دشت ـ كه نام « تهامه » را برخورد نهاده است ـ از ديگر مطالب كتاب است .

موقعيت عرض و طول مدينه ، سطح ارتفاي آن از دريا ، زمينهاي سنگ سياه جنوب و شرق و غرب آن ، وجود كوه اُحُد در شمال و « عير » در جنوب ، آبگيرها ، آب و هواي مدينه ، ويژگي هاي اصلي جغرافيايي و شمار نفوس مدينه قديم از جمله مباحث اين اثر است . نگارنده مي افزايد : به هنگام ورود پيامبر به مدينه ، شمار مردمان ، قريب شصت هزار نفر ـ به نقل از « سكان المدينة المنوّره » نوشته محمد شوقي ـ بود . نويسنده جمعيت مدينه را در هر زمان ذكر كرده و به صورت نمودار و جدول ، مقايسه اي بررسي كرده است .

133

در فصل آخر كتاب ، ملاكهاي برنامه ريزي و پروژه هاي عمراني شمرده شده ، ضمن معرفي مناطق تاريخي مدينه ، از سلامت بناهاي عمراني و طبيعي سخن رفته است . در دنباله كتاب توصيه ها و سفارشها و تدابير عمراني براي شهرهاي اسلامي و راههاي اجراي آن ، ذكر شده است . از جمله اين راهها ، آموزشهاي دانشگاهي و مراكز پژوهشي و كارورزي « هم انديشي جهاني عمران و معماري در جهان اسلام » است .

در پايان اين جلد ـ با 544 صفحه ـ فهرست موضوعات و تصاوير و رسوم و جدولها و مصادر آمده است . بهتر بود چاپ جلد دوّم ، در دو جلد انجام مي شد ، زيرا چاپ گلاسه آن ـ هر برگ 120 گرم ـ براي جابه جايي دشوار مي نمايد ، گرچه چاپ نيكوي آن ـ به ويژه تصاوير و رسوم ـ و وضوح كلمات ، ستودني است .

* پي نوشتها :