مروری بر
بعد اقتصادی حجّ

32

ميقات حج - سال دهم - شماره سي و هفتم - پاييز 1380

مروري بر بعد اقتصادي حجّ

محمد تقي رهبر

هر يك از احكام و شرايع ـ حتّي عبادي آنها ـ داراي آثار معيشتي ، دنيوي و اقتصادي است ؛ چرا كه شرايع اسلامي تأمين كننده سعادت انسان در دنيا و آخرت و مدافع مصالح و منافع جامعه بشري در همه ابعاد به هم پيوسته حيات است . و با توجّه به اين نكته ، كه مصالح دنيوي و امور معيشتي ضرورتي است ـ كه هر چند به عنوان مقدمه ـ براي دستيابي به سعادت ابدي بشر ، غير قابل اجتناب است ، از اين رو فرموده اند : « مَنْ لا مَعاشَ لَهُ لا مَعادَ لَهُ » .

اين ويژگي ؛ يعني « عنايت به معيشت و اقتصاد جامعه اسلامي در حج » ، به دليل جهانشمولي اش ، بيشتر جلب نظر مي كند و اسلام با نگرش ويژه خود به مسأله حجّ ونقش تعيين كننده آن در عزّت و عظمت امّت و با توجّه به ضرورت توانمندي اقتصادي در دست يابي به استقلال و اقتدار مسلمين براي امور معيشتي و اقتصادي و تجاري در موسم ، راهكارهايي را گشوده است كه آيات و روايات فقه و سيره اسلامي بيانگر آن مي باشد .

كنگره جهاني حج ، دربرگيرنده منافع مسلمين است و زائران كشورهاي اسلامي دراين كنگره ، از آن منافع بهره مند مي شوند ؛ چنانكه آيه كريمه بيانگر است :

{ وَأَذِّنْ فِي النّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ رِجالاً وَعَلي كُلِّ ضامِر يَأْتِينَ مِنْ كُلِّ فَجّ

33

عَمِيق لِيَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ وَيَذْكُرُوا اسْمَ اللهِ فِي أَيّام مَعْلُومات عَلي ما رَزَقَهُمْ مِنْ بَهِيمَةِ اْلأَنْعامِ فَكُلُوا مِنْها وَأَطْعِمُوا الْبائِسَ الْفَقِيرَ } . ^{( 1 )}

« در ميان مردم آهنگ حج را صلا ده تا پياده يا سواره ، بر شتران لاغر ( رهوار ) از سرزمين هاي دور به سوي تو آيند و شاهد منافع خود باشند و در روزهاي معيّن خدا را ياد كنند كه آنان را از گوشت حيوانات روزي داده است . پس بخوريد از آنها و به مستمندان نيازمند بخورانيد . »

اين آيات ، به نكاتي در فلسفه حج اشاره دارد :

ـ ياد خدا كردن و روحيه ايماني و معنوي را تقويت نمودن .

ـ شاهد منافع خود بودن كه به دليل اطلاق و عدم تقييد به قيد خاص ، شامل منافع مادّي و معنوي است و منافع اقتصادي را نيز شامل مي شود .

ـ متعاقب آن ، از گوشت قرباني و خوردن و خورانيدن و اطعام به مستمندان سخن گفته است .

ابن عباس در تفسير آيه كريمه مي گويد :

« منافع الدنيا والآخرة ، أمّا منافع الآخرة فرضوان الله تعالي ، وأمّا منافع الدنيا فما يصيبون من منافع البُدن والذبائح والتجارات » . ^{( 2 )}

« منافع ياد شده در آيه ؛ عبارت است از منافع دنيا و آخرت ؛ منافع آخرت خشنودي خداوند است و منافع دنيا آن چيزي است كه مردم از گوشت قرباني و تجارت به دست مي آورند . »

همانگونه كه آيه كريمه : {  لَيْسَ عَلَيْكُمْ جُناحٌ أَنْ تَبْتَغُوا فَضْلاً مِنْ رَبِّكُمْ . . . } ^{( 3 )} بيانگر است ، متعاقب توصيه به تقوا به عنوان ره توشه آخرت در اين سفر روحاني در آيه قبل ، به حج گزاران تذكّر مي دهد كه ضمن انجام عبادت و ذكر خدا و تحصيل ره توشه تقوا مانعي وجود ندارد كه از منافع اقتصادي و معيشتي نيز بهره گيرند .

مرحوم طبرسي گويد : مفاد اين آيه رخصت دادن به كسب و تجارت ، پس از انجام مناسك حج است و اين در روايات ائمه معصوم ( عليهم السلام ) آمده است . ^{( 4 )}

و نيز عياشي از امام صادق ( عليه السلام ) در تفسير آيه فوق چنين روايت كرده است :

« يَعْنِي : الرِّزْقَ إِذَا أَحَلَّ الرَّجُلُ مِنْ إِحْرَامِهِ وَقَضَي نُسُكَهُ فَلْيَشْتَرِ وَلْيَبِعْ

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . حج : 27 و 28

2 . تفسير ابن كثير ، ج3 ، ص214

3 . بقره : 98 ؛ « باكي نيست بر شما كه در جستجوي فضل پروردگار خود باشيد . »

4 . مجمع البيان ، ج2 ، ص527

34

فِي الْمَوْسِمِ » . ^{( 1 )}

مقصود از طلب فضل خداوند ، تحصيل روزي است ، هنگامي كه شخص از احرام خارج شد و اعمال حج را به پايان برد ، در موسم به خريد و فروش بپردازد .

شايان گفتن است : از همان آغاز كه امّ القراي توحيد تأسيس شد در دعاي حضرت ابراهيم ( عليه السلام ) آمده كه ضمن نيايش با خداي خود گفت : { . . . وَارْزُقْهُمْ مِنَ الثَّمَراتِ لَعَلَّهُمْ يَشْكُرُونَ } ^{( 2 )} و بدين گونه از خداوند خواست خاندان خود و ساكنان اين سرزمين مقدّس را از ثمرات روزي دهد و در آن بيابان خشك و سوزان ، نعمت هاي خويش را ارزاني دارد تا آنان سپاسگوي حقّ باشند . و از اينجا استفاده مي شود كه مسأله رزق و معيشت در سرزمين حرم و جوار كعبه نيز جايگاه مهمّ خود را در حيات مادّي و معنوي امّت موحد دارد و حضرت خليل آن را در دعاي خود منظور داشته است . و چنين شد و اراده خداوندي بر اين تعلّق گرفت كه آن وادي بي حاصل و بي آب و علف هميشه آباد و پر رونق باشد و از نعمت هاي فراوان برخوردار گردد . قرآن از اين عنايت خداوندي كه همواره استمرار داشته و خواهد داشت ، بدينگونه سخن مي گويد : {  أَ وَلَمْ نُمَكِّنْ لَهُمْ حَرَماً آمِناً يُجْبي إِلَيْهِ ثَمَراتُ كُلِّ شَيْء } ؛ ^{( 3 )} « آيا حرم امني در اختيار آنان ننهاديم كه همه نوع ثمرات و كالاها بدان سوي برده مي شود . » وگرنه چگونه باور كردني است شهري كه در ميان سنگ هاي سخت و صخره هاي سياه و كوه هاي دست اندر گريبان محاصره شده بتواند بار انداز ارزاق و كالاهاي گوناگون از سراسر جهان باشد .

تلفيق دنيا و آخرت

در پاسخ به اين پرسش كه اگر حج يك عبادت و سير و سفر الي الله است ، چگونه مي توان مقاصد مادّي را در آن جاي داد ؟ بايد گفت : هر گاه دنيا با آخرت هماهنگ و در جهت « رضاي حقّ » و « مصلحت خلق » باشد ، در بينش اسلامي نه تنها مذموم و نكوهيده نيست بلكه مطلوب و ضروري است . شريعت اسلام آميزه اي است از تكاليف و احكامي كه « معاش » و « معاد » را ملحوظ داشته ، باملاحظه اين نكته كه معيشت مقدمه سعادت آخرت است . در حج نيز مقاصد دنيوي و اخروي با همين فلسفه لحاظ

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . البرهان في تفسير القرآن ، ج1 ، ص431 از تفسير عياشي .

2 . ابراهيم : 37

3 . قصص : 57

35

شده است و بلكه عنايت به مسائل معيشتي ، بازرگاني و اقتصادي در حج ، پررنگ تر از ديگر احكام شريعت به چشم مي خورد و همانگونه كه ملاحظه مي كنيم و صراحتاً در آيات و روايات مورد توجّه قرار گرفته است .

پيامبر خدا ( صلّي الله عليه وآله ) مي فرمايد :

« مَنْ أَرَادَ الدُّنْيَا وَاْلآخِرَةَ فَلْيَؤُمَّ هَذَا الْبَيْتَ » . ^{( 1 )}

« كسي كه خواهان دنيا و آخرت است ، بايد آهنگ اين خانه كند . »

و نيز مي فرمايد : « حُجُّوا تَسْتَغْنُوا » ؛ ^{( 2 )} « حج به جاي آوريد تا بي نياز گرديد . » شايد رمز و نكته كلام نبوي اين باشد كه : اصولا حج بار مالي قابل توجّهي را مي طلبد و افزون بر آن ، مشكلات را در بردارد كه طبيعي اين سفر است و گاه مي شود علاقه به ثروت و وسوسه هاي نفساني و شيطاني آدمي را از بذل و خرج در اين سفرِ دشوار باز مي دارد و آنگاه خانه خدا كه براي مصلحت خلق سرپا است ، خلوت مي شود و شكوه امّت اسلامي كم رنگ مي گردد .

لذا خداوند آن را با منافع دنيوي نيز همراه ساخته و وعده خير و استغنا به زائران داده است تا از سنگيني هزينه ها نهراسند و به هر بهايي ، حج خانه خدا كنند .

در عمل و تجربه نيز چنين بوده كه حج نه تنها زيان مالي به بار نياورده ، بلكه سبب توسعه رزق و استغنا و بي نيازي بوده است ؛ همانگونه كه در كلام گهربار پيامبر گرامي ديديم و امام علي بن الحسين ( عليهما السلام ) مي فرمايد :

« حُجُّوا وَاعْتَمِرُوا تَصِحَّ أَبْدَانُكُمْ وَتَتَّسِعْ أَرْزَاقُكُمْ وَتُكْفَوْنَ مَئُونَاتِ عِيَالِكُمْ » . ^{( 3 )}

« حج و عمره به جاي آوريد تا بدنهايتان سالم بماند و روزيتان گشاده گردد و مخارج خانواده تان تأمين شود . »

اميرالمؤمنين ( عليه السلام ) طي خطبه اي با اشاره به نقش حج در نفي فقر و زدودن گناه مي فرمايد :

« حَجُّ الْبَيْتِ وَاعْتِمَارُهُ فَإِنَّهُمَا يَنْفِيَانِ الْفَقْرَ وَيَرْحَضَانِ الذَّنْبَ » . ^{( 4 )}

« حج و عمره خانه خدا فقر را از ميان برمي دارد و گناهان را پاك مي كند . »

جالب آنكه برخي روايات علاوه بر بيان آثار مثبت حج در تأمين حوايج مادّي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . وسائل الشيعه ، ج8 ، ص4

2 . همان ، ص7

3 . وسائل الشيعه ، ج8 ، ص41 ؛ كافي ، ج4 ، ص252

4 . نهج البلاغه ، خطبه 110

36

و گشادگي روزي و رفع نيازمندي و فقر ، به آثار منفي ترك حج نيز اشاره شده و صراحتاً بيان مي كند كه اگر كسي با داشتن توان مالي و استطاعت ، اين فريضه عظيم را ترك كند ، بايد از عواقب اين گناه و تهي دستي هراسان باشد . پيامبر خدا ( صلّي الله عليه وآله ) در خطبه الغدير فرمود :

« مَعَاشِرَ النَّاسِ حُجُّوا الْبَيْتَ فَمَا وَرَدَهُ أَهْلُ بَيْت إِلاَّ اسْتَغْنَوْا وَلا تَخَلَّفُوا عَنْهُ إِلاَّ افْتَقَرُوا » . ^{( 1 )}

« اي مردم ، براي حج رهسپار بيت الله شويد ؛ زيرا هيچ خانداني بر آن وارد نشدند مگر آنكه بي نياز گشتند و تخلّف ننمودند مگر آنكه فقير و تهي دست شدند . »

از قول امام صادق و امام كاظم ( عليهما السلام ) نيز در روايتي آمده است : « الْحَاجُّ لا يُمْلِقُ أَبَداً قُلْتُ وَمَا اْلإِمْلاقُ ؟ قَالَ : اْلإِفْلاسُ ، ثُمَّ قَالَ : وَلا تَقْتُلُوا أَوْلادَكُمْ مِنْ إِمْلاق » . ^{( 2 )} حج گزار هرگز تهي دست و ورشكسته نگردد .

بدين ترتيب حج افزون بر آثار معنوي ، از پاداش دنيوي و نعمت هاي مادّي نيز برخوردار است و بي نيازي و استغنا و بركت و سلامت همراه مي آورد .

تجارت ضمن عبادت

در سفر حج به كسب و تجارت اجازه داده شده و چنانكه اشاره كرديم فلسفه آن بالا بردن توان مالي حج گزاران و در نتيجه تقويت عموم مسلمانان از رهگذر اين كنگره جهاني است و تجارت و كسب در سفر حج خود عاملي است در برگزاري اين فريضه جهانشمول و تأمين معاش گروهي از زائران كه اگر كسب و تجارت نكنند ، قادر به تأمين هزينه سفر خود نيستند . از اين رو ، رخصت داده شده كه زائران از سود تجارت و داد و ستد و امثال آن در چهارچوب شرع و به تناسب شؤون بهره گيرند تا بدين وسيله استطاعت مالي و توان افراد بالا رفته و اجتماع حج فزوني گيرد .

معاوية بن عمار مي گويد : از امام صادق پرسيدم كسي كه به قصد تجارت رهسپار مكه مي شود يا شتران خود را كرايه مي دهد ، حج او ناقص است يا تمام ؟ حضرت در پاسخ فرمود : حج او تمام است ؛ ( عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّار قَالَ قُلْتُ لاَِبِي عَبْدِ اللَّهِ ( عليه السلام ) الرَّجُلُ يَخْرُجُ فِي تِجَارَة إِلَي مَكَّةَ أَوْ يَكُونُ لَهُ إِبِلٌ فَيُكْرِيهَا حَجَّتُهُ نَاقِصَةٌ أَمْ تَامَّةٌ قَالَ لا بَلْ حَجَّتُهُ تَامَّةٌ ) . ^{( 3 )}

محمد بن سنان مي گويد : امام علي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . احتجاج طبرسي ، ص64 ؛ مستدرك الوسائل ، ج8 ، ص 43

2 . وسائل الشيعه ، ج8 ، ص75

3 . وسائل الشيعه ج 8 ، ص 40

37

ابن موسي الرضا ( عليهما السلام ) در پاسخ به سؤالاتي چند كه طي نامه اي براي من نوشتند ، از فلسفه حج نيز سخن گفتند و پس از ذكر اسرار عبادي و عرفاني و آثار معنوي و فرهنگي و تربيتي و تاريخ آن ، به اقتصاد و آثار معيشتي نيز اشاره كردند . در بخشي در اين نامه آمده است :

« وَمَعَ مَا فِي ذَلِكَ لِجَمِيعِ الْخَلْقِ مِنَ الْمَنَافِعِ . . . وَمَنْفَعَةِ مَنْ فِي شَرْقِ اْلأَرْضِ وَغَرْبِهَا وَمَنْ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ مِمَّنْ يَحُجُّ وَمِمَّنْ لَمْ يَحُجَّ مِنْ تَاجِر وَجَالِب وَبَائِع وَمُشْتَر وَكَاسِب وَمِسْكِين وَقَضَاءِ حَوَائِجِ أَهْلِ اْلأَطْرَافِ وَالْمَوَاضِعِ الْمُمْكِنِ لَهُمُ اْلإِجْتِمَاعُ فِيها كَذلِكَ { . . . لِيَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ . . . } » . ^{( 1 )}

« يكي از علل وجوب حج منافعي است كه از اين رهگذر به همه خلق مي رسد ، و نيز منافعي است كه نصيب كساني كه در شرق و غرب و خشكي و دريا هستند مي شود ؛ چه آنهايي كه حج مي گزارند و يا آنان كه به حج نيامده اند ؛ اعم از تاجر يا واردكنندگان ، فروشنده يا خريدار ، پيشهور يا مستمند . و همچنين حج تأمين كننده نيازهاي ساكنان اطراف و امكنه اي است كه مي توانند در موسم اجتماع كنند تا بدين وسيله شاهد منافع خود باشند . »

به موجب اين روايت آثار اقتصادي حج منحصر به حج گزاران نيست بلكه ميليون ها انسان كه در گوشه و كنار جهان اسلام به سر مي برند و هزاران خانواده در حرم و خارج حرم و حوالي مكه و كساني كه در اقصي نقاط ، به نوعي با منافع حج سر و كار دارند از بركات حج بهره مند مي شوند . از كشاورزي كه محصول توليد مي كند ، هنرمندي كه آثار هنري و دستي مي آفريند ، دامداري كه دام مي پرورد ، راننده اي در حمل و نقل مشاركت دارد ، بازرگاني كه آذوقه و نياز زائران را به صورت كلي و جزئي فراهم مي سازد و ساير اصناف و اهل حرفه كه در پديد آوردن امكانات اين سفر سهيم اند ، همگي از منافع حج بهره مي برند .

در بازار اقتصادي حج ميليون ها انسان ؛ از خرد و كلان تغذيه مي شوند ، نياز سالانه خود را تأمين مي كنند ، حتي فقرايي كه قدرت كار ندارند از احسان و انفاق حاجيان و ذبيحه زائران بهره مي برند و اگر اين امكانات و همين گوشت قرباني با برنامه اي دقيق پياده مي شد و به مصرف نيازمندان در هر شهر

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . علل الشرايع ، ج2 ، ص 405 ؛ عيون اخبار الرضا ج 2 ، ص 90

38

و اقليمي مي رسيد ، هزاران تن گوشت پاك و پاكيزه قرباني به هدر نمي رفت و به گرسنگان دنيا مي رسيد . علاوه بر اين ، وجوهات شرعيه و برّيه و صدقه و انفاق ، اعانه بسيار ارزشمندي براي نيازمندان خواهد بود و نيز سوغات سفر كه نبايد منحصر به نزديكان و اقوام باشد بلكه سهم مساكين و محرومان نيز به گونه اي در آن لحاظ گردد تا از اين رهگذر به آشنا و بيگانه مساعدتي هرچند اندك عايد گردد و موجب تحبيب قلوب و پيوند اجتماعيِ افزون باشد .

امام صادق ( عليه السلام ) در روايتي ديگر به بيان آثار اقتصادي و معيشتي حج پرداخته و در پاسخ به هشام بن حكم كه فلسفه وجوب حج را مي پرسد ، چنين مي فرمايد :

« فَجَعَلَ فِيهِ اْلإِجْتِمَاعَ مِنَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ لِيَتَعَارَفُوا وَلِيُتَرْبِحَ كُلُّ قَوْم مِنَ التِّجَارَاتِ مِنْ بَلَد إِلَي بَلَد وَلِيَنْتَفِعَ بِذَلِكَ الْمُكَارِي وَالْجَمَّالُ وَلِتُعْرَفَ آثَارُ رَسُولِ اللَّهِ ( صلّي الله عليه وآله ) وَتُعْرَفَ أَخْبَارُهُ وَيُذْكَرَ وَلا يُنْسَي وَلَوْ كَانَ كُلُّ قَوْم إِنَّمَا يَتَّكِلُونَ عَلَي بِلادِهِمْ وَمَا فِيهَا هَلَكُوا وَخَرِبَتِ الْبِلادُ وَسَقَطَتِ الْجَلَبُ وَاْلأَرْبَاحُ وَعَمِيَتِ اْلأَخْبَارُ وَلَمْ تَقِفُوا عَلَي ذَلِكَ . . . » . ^{( 1 )}

« مقرر شد تا مردم از شرق و غرب به اين سرزمين بيايند و يكديگر را بشناسند و همه گروه ها از تجارت و حمل و نقل كالا از شهري به شهر ديگر بهره گيرند . و چارپادار و شتربان سود برند و آثار و اخبار پيامبر خدا شناخته شود و در خاطره ها تجديد گردد و فراموش نشود و اگر قرار بود هر جمعيتي تنها از كشورها و شهرهاي خودشان و حوادث و مسائل منطقه اي سخن بگويند مردم نابود مي شدند و شهرها ويران مي گرديد و بازرگاني و سود آوري تعطيل مي شد و اخبار و حوادث در پرده ابهام مي ماند و كسي برآنها آگاهي نمي يافت . »

چنانكه ملاحظه مي كنيم : امام صادق ( عليه السلام ) در اين روايت به آثار جهانشمول حج توجه داده و مسائلي را يادآور شده اند :

1 ـ اطلاع و آگاهي از آثار پيامبر خدا كه در اين سرزمين پربركت پا به عرصه وجود نهاد و بزرگترين مكتب آسماني را پي افكند و آثار جاودانش خاطره وحي و رسالت و مجاهدت ها را در اذهان تداعي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . علل الشرايع ، صص 406 ـ 405

39

مي كند كه اين موضوع از بعد فرهنگي جاي تشريح و بيان دارد .

2 ـ آشنايي مسلمانان با يكديگر در اين كنگره عظيم جهاني توحيد و تبادل نظر در مسائل جهاني مسلمين و خروج از حصار تنگ نژاد و سرزمين و رنگ و ساير مشخصه هاي اقليمي و پيوستن به اقيانوس بي كران امت اسلامي و جهان انساني و چنگ زدن به ريسمان الهي كه جهان اسلام را به صورت يك پيكر درآورده تا در جهت حل مشكلات و دردها و رنج ها و رايزني و چاره انديشي بپردازند ـ از بعد اجتماعي و سياسي جاي بحث فراوان دارد .

3 ـ فراگير بودن منافع حج نسبت به عموم مسلمين و بلكه عموم مردم جهان ، از حج گزار و غير آنها كه از اين درياي متلاطم و چشمه فياض ، هر گروهي حسب حال و استعداد خود به نوعي بهره گيرند .

4 ـ تأكيد بر اين كه مردم نبايد با تنگ نظري و محدودنگري ، تنها به مصالح و منافع خود و منطقه جغرافيايي خاص خود بينديشند كه اين نوع تفكر ، جهان را به ويراني مي كشد و سرنوشت انسان ها را تباه مي سازد و اين با فلسفه و بينش جهانشمول اسلام و انسان دوستي و نگرش فرامليتي و برون مرزي آن در تضاد است .

اسلام آيين بشريت است . پس در اجتماع عظيم حج بايد مصالح همه انسان ها و همه كشورها مدنظر قرار گيرد تا منافع آن فراگير شود و { . . . قِياماً لِلنّاسِ . . . } تحقق پذيرد و آبادي شهرها و حيات انسان ها به اين است كه چرخ هاي اقتصادي به گردش درآيد و همه انسان ها از اين رهگذر سود برند ، فقر و تهيدستي از جامعه رخت بربندد ، عمران و آباداني بيايد و تمدن اسلامي نيرومند شود . بدين ترتيب ، موسم حج ، ساير كشور و انسان ها را نيز تغذيه مي كند و افراد بسياري در پرتو آن ارتزاق مي كنند و بدين ترتيب تعاون بين الملل اسلامي در حج تحقق مي پذيرد .

مسأله جهاني شدن و جهاني سازي

از مسائلي كه در عصر ما در پهنه سياست و فرهنگ و اقتصاد مطرح است مسأله جهاني سازي و جهاني شدن است . هرچند اين بحث مجالي مناسب تر و ميداني گسترده تر مي طلبد تا صاحب نظران و نظريه پردازان در آن به

40

بحث و گفتگو بنشينند اما در اينجا به تناسب موضوع و با در نظر داشتن نكات ارزشمند و شايان تأمل كه در سخن امام صادق ( عليه السلام ) ديديم با نگرشي اجمالي به موضوع ، تا آنجا كه به منافع حج در بعد اقتصادي مرتبط است مي نگريم .

چنانكه اشاره شد موضوع جهاني سازي از مسائلي است كه امروزه در سطح بين الملل مورد مذاكره و مشاجره است . در جهان غرب گروه هايي به نقد اين انديشه پرداخته و به مبارزه با اين سياست استعماري برخاسته اند ، در حالي كه سياست هاي حاكم كه در انديشه كنترل و قبضه كردن توان اقتصادي و به دنبال آن سياسي و فرهنگي همه كشورها هستند ، بر آن پاي مي فشارند و آن را به عنوان راه كاري براي سلطه بيشتر جهاني خود برگزيده اند . چنانكه مي دانيم : دولت آمريكا سردمدار اين تفكر است ، تفكر تك قطبي كردن جهان به مركزيت غرب و سركردگي آمريكا . روند جهاني سازي بر آن است كه تا هويت و اعتبار كشورها ، به ويژه جهان سوم را بيش از پيش محو و نابود سازد و وابستگي شديدتري را پي ريزي كند . در روند جهاني سازي ، نه تنها اقتصاد بلكه قوميت ، مليت ، فرهنگ و سياست ملل ، تحت سلطه لگدكوب ابرقدرت ها مي شود ، و اين يك فاجعه بزرگ ديگر براي دولت ها و ملت هاي جهان سوم به ويژه كشورهاي اسلامي است و در اين طرح استكباري ، جهان اسلام به دليل ذخائر كلان طبيعي بيشتر هدف توطئه مي باشد .

تنها راه مقابله با اين سياست استكباري وحدت امت هاست و بازيابي هويت ديني ، ملي ، تاريخي و تكيه بر منافع مشترك و روآوردن به پيمان هاي منطقه اي در ابعاد مختلف فرهنگي ، اقتصادي ، سياسي و نظامي و مشتركات ديني ، و قطع وابستگي ها و گسستن غل و زنجيرهايي است كه غرب به سركردگي آمريكا بر كشورها نهاده است .

بنابراين جهاني سازي يك طرح استكباري است ، در حالي كه جهاني شدن زير لواي توحيد و وحدت امت ، در فلسفه اجتماعي اسلام منظور گرديده و حج مي تواند نقش مؤثر در تحقق آن داشته باشد .

قرآن كريم ، كعبه و حج را { . . . قِياماً لِلنّاسِ . . . } ؛ يعني عامل برپايي و پايداري و استقلال مردم خوانده است . و امت اسلام با تكيه بر اين ستون استوار الهي مي تواند

41

درياي انسان هاي مؤمن را به يكديگر پيوند دهد و روح واحد را بر آنها حاكم سازد . اين قوام و استواري كه قرآن بدان اشارت فرموده است ، شامل دين و دنياي مردم مي شود . در اين خصوص روايتي است از امام صادق ( عليه السلام ) كه در پاسخ به ابان ابن تغلب كه معناي آيه فوق را مي پرسد ، مي فرمايد : « جَعَلَهَا اللَّهُ لِدِينِهِمْ وَمَعَايِشِهِمْ » ؛ ^{( 1 )} « خداوند كعبه را قائمه اي براي دين مردم و معيشت و زندگي آنان قرار داد . »

بدين ترتيب حج از منظر اقتصادي و معيشتي نيز در قوام امت تأثير به سزا دارد . با اين بيان :

1 ـ فعاليت هاي اقتصادي مي تواند به برگزاري اين مراسم عبادي ، سياسي ياري رساند .

2 ـ مردم بسياري در پرتو حج امرار معاش مي كنند و چرخ هاي اقتصادي به حركت در مي آيد و عمران و آباداني را به همراه مي آورد .

3 ـ قدرت اقتصادي مسلمانان مي تواند در صحنه بين المللي ، آنان را مقتدر سازد و از وابستگي و طفيلي بودن در همه زمينه ها برهاند .

4 ـ از اين رهگذر مي توان توليد كار و اشتغال نمود و از حجم بيكاري كاست و علاوه بر آن زمينه بسياري از مفاسد اخلاقي را از ميان برد .

5 ـ حج فرصتي است كه مسلمانان مي توانند فراورده هاي صنعتي ، محصولات كشاورزي و سنّتي و ساير توليدات خود را در اين بازار بين المللي اسلامي عرضه كنند و به صورت نمايشگاه بازرگاني در معرض ديد جهانيان قرار دهند و مشوّق يكديگر به توليد و تكاپوي اقتصادي باشند و با همكاري يكديگر كشورهاي اسلامي را به رشد و توسعه هدايت كنند و تبادل اطلاعات نمايند و از تجارب يكديگر بهره گيرند .

وضع كنوني بازار حرمين

با تأسف ، كشورهاي اسلامي از چنين فرصتي غفلت ورزيده و سرزمين وحي را با مظاهر صادرات بيگانگان پوشش داده اند . بازار مكّه و مدينه امروزه به نمايشگاه صنعتي و تجاري غرب و شرق تبديل شده است . در آنجا محصولات كشورهاي اسلامي كمتر به چشم مي خورد و عمده سوداگران اصلي اين بازار غير مسلمانان و حتّي از دشمنان

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . وسائل الشيعه ، ج 8 ، ص 41

42

اسلام هستند كه انبوه ثروت و ارز مسلمين را به تاراج مي برند و به كمپاني ها و كارخانه ها و جيب سرمايه داران بيگانه مي ريزند درست همان وضعي كه در كشورهاي اسلامي مي گذرد . توليدات و صادرات خارجي بازار مسلمين را پر مي كند و بازار توليدات داخلي به هر دليل كساد مي شود و وابستگي و دنباله روي روز افزون مي گردد . جا دارد كه كشورهاي اسلامي و دولت ها و ملّت ها و برنامه ريزان اقتصاد بيدار شوند و به اين امر بينديشند و در بازار مصرف تجديد نظر كنند و تا آنجا كه ممكن است از فراورده هاي خودي مصرف كنند و از تجمّل و تنوّع گرايي در مصرف به ساده زيستي و معيشت عادلانه برگردند و در بالا بردن سطح علم و هنر و حرفه و توليد بكوشند تا استقلال اقتصادي به دست آورند و بازار حج مي تواند در اين بيداري و تحوّل نقش آفرين باشد .

تذكار چند نكته مهم

1 ـ هدف اصلي و علّت غايي در هر عبادتي ـ از جمله حج و عمره ـ همانا توجّه به خدا و طلب قرب او و تحصيل آخرت است . اين مقصد اساسي را هرگز نبايد با اغراض دنيوي و اهداف مادّي كمرنگ ساخت . بنابراين ، هرگاه از آثار مادي و كسب و تجارت و اقتصاد و معيشت سخن به ميان مي آيد ، جنبه آلي دارد نه استقلالي ؛ زيرا در اسلام ، ماديات مقدمه معنويات است و دنيا مقدمه آخرت . از اين رو در روايات آمده است :

« الْحَجُّ وَالْعُمْرَةُ سُوقَانِ مِنْ أَسْوَاقِ اْلآخِرَةِ اللَّازِمُ لَهُمَا مِنْ أَضْيَافِ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ إِنْ أَبْقَاهُ أَبْقَاهُ وَلا ذَنْبَ لَهُ وَإِنْ أَمَاتَهُ أَدْخَلَهُ الْجَنَّةَ » . ^{( 1 )}

« حج و عمره دو بازارند از بازارهاي آخرت ، آن كس كه به اين دو تمسك جويد در زمره ميهمانان خدا است اگر او را زنده بدارد گناهي براي وي باقي نگذارد و اگر بميراند او را در بهشت برين جاي دهد . »

به همين دليل از كساني كه حج را وسيله تفرّج و تجارت و تكدّي قرار داده اندنكوهش شده است . پيامبر خدا ( صلّي الله عليه وآله ) در روايتي كه از آينده روزگار خبر مي دهد ، درباره كساني كه حج را وسيله مقاصد مادّي قرار داده اند ، با لحن انتقادي فرموده است :

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . من لا يحضره الفقيه ، ج2 ، ص144

43

« يَأْتِي عَلَي النَّاسِ زَمَانٌ يَكُونُ فِيهِ حَجُّ الْمُلُوكِ نُزْهَةً وَحَجُّ اْلأَغْنِيَاءِ تِجَارَةً وَحَجُّ الْمَسَاكِينِ مَسْأَلَةً . . . » . ^{( 1 )}

« براي مردم زماني مي رسد كه حج زمامدارانشان براي تفريح و تفرّج و حج توانگران براي تجارت و زراندوزي و حج مستمندان براي سؤال و تكدّي گري است . »

در بدو امر چنين به نظر مي رسد ميان رواياتي كه از كسب و تجارت در حج نكوهش كرده و رواياتي كه تكسّب و تجارت را مجاز مي دانند و بلكه بدان توصيه مي كنند ، تناقض وجود دارد . اين نكته مورد توجّه فقها و محدّثين ما بوده است و به حلّ آن پرداخته اند . محدّث بزرگ مرحوم شيخ حرّ عاملي در مقام جمع اين روايات مي گويد :

« روايت پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) ( كه حجّ اغنيا را تجارت مي داند ) بر بطلان حج دلالت ندارد و در مقام نكوهش نيست بلكه صرفاً جنبه اخباري دارد و يا در مقام نكوهش كساني است كه به قصد تفرّج و تجارت به حج مي روند و يا بيانگر كراهتِ آميختن سفر حج به تجارت و امثال آن مي باشد ، هر چند اعمال حج در چنين وضعيتي مجزي است و با انجام آن تكليف ساقط مي شود . »

در هر حال مسلّم است كه هر عبادتي ، اگر با انگيزه مادّي و بدون قصد تقرّب انجام شود ، نه تأثير معنوي دارد و نه مسقط تكليف است و حج نيز چنين است . فلسفه بنيادين حج آهنگ خدا و آخرت و انقطاع از خلق و پيوستن به حقّ است و ابراهيموار از همه تعلقات رهيدن و از زندان طبيعت خلاص شدن . بنابراين بر حج گزاران است كه اين سفر معنوي و الهي را با مقاصد دنيوي و مادّي نيالايند و معنويت حج را كمرنگ نكنند . وظيفه روحانيون و راهنمايان است كه زائران خانه خدا و مسافران ديار وحي را پيش از سفر و در سفر ، به فلسفه حج توجّه دهند و تفهيم كنند زائري كه پس از عمري انتظار توفيق حج يا عمره به دست آورده ، دريغ است لحظه هاي شيرين و گرانقدر اين سفر روحاني را خرج بازار و خيابان و سرگرمي به داد و ستد و سود و سودا كند و كالايي حمل كنند و با خفّت و ذلّت در بازارها و به شيوه دوره گردها بفروشند ! به خصوص آنكه برخي حركات زننده در انظار حجّاج كشورهاي ديگر براي زائران ما سرشكست و موجب وهن است و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . وسائل الشيعه ، ج8 ، ص41

44

بايد از آن جدّاً پرهيز كرد و با فروش تسبيح و زعفران و غيره حيثيت حاجيان ايراني را لكه دار نكرد ؛ زيرا آنچه در باب تجارت در حج گفته شده ، خارج از اين شيوه عمل است .

غرض از اين تذكّر اين نيست كه بُعد اقتصادي حج ناديده گرفته شود كه مثل معروف « هر سخن جايي و هر نكته مقامي دارد . »

2 ـ كسب و تجارت در حج و عمره براي برخي از زائران و غير زائران امري ضروري است كه در روايات هم بدان مثال زده شده ؛ زائراني كه قوام معيشت و تأمين زندگي شان به خريد و فروش و استفاده از اين بازار بستگي دارد . بسياري از زائران كه در حوالي مكّه و مدينه زندگي مي كنند و در موسم حج حاضر مي شوند ، مردمي هستند فقير و توشه سفر آنان همان است كه در موسم ، در خريد و فروش به دست مي آورند و يا ذخيره مخارج خانواده خود در طول سال مي كنند . براي آنها كسب و تجارت موضوعيت دارد و برخي رانندگاني هستند كه اجير مي شوند و در ضمن خدمت به حجاج مناسك حج را نيز انجام مي دهند . برخي خدمه اي هستند كه به بركت خدمت ، توفيق مناسك را نيز به دست مي آورند . آمار اينگونه زائران به صدها هزار بالغ مي گردد و همه ساله چنين زائراني در موسم حضور دارند . شارع مقدس اسلام راه را بر اينان نبسته علاوه بر اينكه خدمات اين گروه زائران به زائران ديگر نيز در برگزاري حج و خدمات لازم كمك و ياري مي رساند و در مجموع خدمات متقابل اين گروه ها در سفر پر مشقت حج اجتناب ناپذير است و منافي با عبادت و قصد تقرّب هم نيست و لذا فقهاي عظام در باب « حج خدمه » بابي از فقه گشوده و مسائل آن را تبيين كرده اند و اشكالي در اعمال و مناسك اين قشر از زائران وجود ندارد .

بازار مشترك اسلامي

3 ـ در باب اقتصاد حج به مسأله مهمتري بايد توجّه كرد و آن اينكه منافع اقتصادي حج در زمان حاضر ، فراتر از منافع خُرد و كوچك اقتصادي است .

حج موقعيتي است كه به تجارت كلان و خدمات عمده ديگر نياز دارد . كه دولت ها يا تجّار كشورها و شركت ها و كارخانه ها در آن نقش دارند . اگر كالاهاي عمده از كشورهاي اسلامي به بازار حج و

45

در جهت تأمين تداركات آن حمل و نقل گردد ، تأثير بسيار عميقي در اقتصاد كشورهاي اسلامي خواهد داشت . عمده نياز زائران مي تواند از كشورهاي اسلامي و به وسيله شركت ها و بخش هاي اقتصادي مسلمين و دولت هاي اسلامي تأمين گردد و در اين صورت روا نيست كالايي كه امكان تهيه آن از كشورهاي اسلامي وجود دارد ، از كشورهاي ديگر تهيه شود . مانند گوشت و مرغ كه عمدتاً ( در موسم ) از كشورهاي غربي خريداري و مصرف مي شود كه علاوه بر جنبه اقتصادي خالي از شبهات شرعي هم نيست . اگر كشورهاي اسلامي با برنامه اي سنجيده و حساب شده با يكديگر همكاري داشته باشند ، مي توانند بسياري از اين نوع كالاها را خود تهيه و با آرم و نشان كشور اسلامي عرضه نمايند . در چنين صورتي است كه آثار كلان اقتصادي حج در مجموعه جامعه اسلامي نمودار مي گردد و ميليون ها نفر از دست اندركاران توليد بهره مي برند و توان اقتصادي مسلمين كه زيربناي بسياري از مسائل ديگر است ، بالا مي رود . تشكيل بازار مشترك اسلامي در حج بهترين فرصتي است براي كشورهاي مسلمان تا اين پيوند و مشاركت اقتصادي در طول سالها پابرجا بماند و بدان وسيله با فقر و بيكاري كه دو عامل عمده مفاسداند مبارزه شود . تأثير چنين پروژه اي بر ساير ابعاد زندگي مسلمين چون بعد فرهنگي و سياسي غير قابل انكار است . در عصري كه دشمنان اسلام براي جهاني سازي كشورها با هدف وابستگي دائم ملّت ها تلاش مي كنند ، مسلمين مي توانند براي جهاني شدن مكتب و آرمان خود با اهداف انساني و الهي با يك عزم عمومي گام بردارند و وحدت امّت را پايه ريزي كنند . جمعيت ها و تشكّل هاي بين الملل اسلامي مي بايست در اين راستا حركت كنند و به صرف شعار و اجلاس و تعارفات بسنده نكنند .

قرباني از منابع اقتصادي حج

همه ساله در موسم حج ميليون ها رأس دام طبق سنّت اسلامي و احياي خاطره ابراهيم و اسماعيل با هدف معنوي و معيشتي قرباني مي شود . قرباني علاوه بر جنبه معنوي آن ، كه نمادي از فداكردن و فدا شدن در مسير رضاي الهي و وسيله تحصيل تقوا و تقرّب و نزديكي به خدا و ذبح كردن و سربريدن تعلّقات مادّي در

46

راه رسيدن به معنويت و عرفان است ، آثار مادّي و اقتصادي شايان توجّهي را همراه دارد . اگر تنها دو ميليون دام گوسفند و گاو و شتر هر سال در منا و موسم قرباني شود و معدل گوشت خالص هر يك را 30 كيلوگرم فرض كنيم اين مقدار معادل شصت مليون كيلوگرم گوشت خواهد بود و اگر هر كيلو گوشت تنها دو هزار تومان فرض شود به رقمي معادل صد و بيست مليارد تومان خواهد رسيد ! چنين سرمايه عظيمي همه ساله مي تواند بخش قابل توجّهي از خوراك مستمندان و نيازمندان را در سراسر جهان تأمين كند . مع الأسف فلسفه قرباني در گذشته از اين بابت چنانكه شايسته آن مراسم عظيم است ، مورد توجّه قرار نگرفته و ساليان دراز عمده اين منبع پاك و مقدس اسلامي طعمه حريق گرديده و جز بخش كوچكي از آن به مصرف نرسيده است .

اقدامات بانك توسعه اسلامي

خوشبختانه در سنوات اخير بانك توسعه اسلامي كه با سرمايه كشورهاي اسلاميِ عضو سازمان كنفرانس اسلامي تأسيس شده و جمهوري اسلامي ايران نيز عضو فعّال آن مي باشد ، مسؤوليت كشتارگاه هاي محدوده جغرافياي منا و نقاط نزديك به آن را عهده دار گرديده و با در اختيار گرفتن كشتارگاه هاي تحت اختيار سازمان جهت جلوگيري از هدر رفتنِ گوشت قرباني اقدامات مؤثري نموده است . و سازمان حج و زيارت با هماهنگي بعثه مقام معظّم رهبري ، تشويقِ حجاج ايراني به استفاده از تسهيلات بانك جهت انجام قرباني را تجربه نمود كه اين تجربه در سال گذشته نتيجه بسيار خوبي داشته است ؛ به طوري كه تمامي گوشت هاي 70032 رأس گوسفند ذبيحه توسّط 5/80% حجّاج ايراني در ميان فقرا و نيازمندان توزيع شد و بر اساس هماهنگي به عمل آمده ميان بانك توسعه اسلامي و كميته امداد امام خميني ( قدس سره ) به زودي 000/20 لاشه گوشت قرباني جهت توزيع در ميان فقرا و محرومان داخل كشور جمهوري اسلامي به ايران انتقال خواهد يافت و در سال آينده نيز اين تعداد به 000/70 لاشه خواهد رسيد . بدين ترتيب آرزوي ديرينه اين سنّت حسنه اسلامي ، در حال جامه عمل پوشيدن است و مشكل تضييع قرباني مرتفع مي گردد و از رهگذر حج ، قشرهاي وسيعي از نيازمندان جهان زير

47

پوشش اين منبع غذايي قرار مي گيرند .

مشكلي كه در اين ميان وجود دارد محدوديّت زماني و مكاني و امكانات ذبح قرباني و جمع آوري آن طي يك روز عيد قربان است كه از اين بابت شايان ذكر است بنابه اظهار رييس بانك توسعه ، حدود 300 هزار حاجي خارجيِ شافعي مذهب قبل از ايام تشريق در محدوده جغرافيايي شهر مكّه و شهروندان سعودي كه سالانه جمعيت زيادي از حجاج را تشكيل مي دهند و در مكّه و اطراف آن قرباني مي كنند و تعداد زيادي با گرفتن روزه از انجام قرباني معاف مي شوند . مع الوصف رقم بسيار بالاي قرباني طي يك روز و در منطقه محدود ، خالي از دشواري نيست و بسيار مي شود كه زائران ايراني كه در روز عيد موفق به انجام قرباني نمي شوند و به روز يازدهم مي انجامد ناچارند از احرام خارج نشوند . جاي آن دارد كه علما و فقهاي عظام نسبت به ضرورت امر ترتيب اعمال منا در اين مقطع باز نگري كرده و راه كارهاي فقهي مناسبي ارائه فرمايند تا زائران ايراني بتوانند با آرامش كامل و بدون نگراني اعمال خود را انجام دهند .

روايات و فلسفه قرباني

باري فلسفه قرباني چنانكه در آيات و روايات بدان تصريح شده ، اطعام مساكين و گرسنگان است همانگونه كه آيه كريمه : {  فَإِذا وَجَبَتْ جُنُوبُها فَكُلُوا مِنْها وَأَطْعِمُوا الْقانِعَ وَالْمُعْتَرَّ . . . } ^{( 1 )} و آيه {  فَكُلُوا مِنْها وَأَطْعِمُوا الْبائِسَ الْفَقِيرَ . . . } ^{( 2 )} دستور مي دهد كه چون قرباني ذبح شد و بر زمين افتاد از آن بخوريد و به مستمندان و فقيران و گدايان بخورانيد . و روايت نبوي : « إِنَّمَا جَعَلَ اللَّهُ هَذَا الاَْضْحَي لِتَشْبَعَ مَسَاكِينُكُمْ مِنَ اللَّحْمِ فَأَطْعِمُوهُمْ » ؛ ^{( 3 )} « خداوند اين قرباني را از آن جهت مقرّر داشت تا مستمندان شما از آن به حدّ كافي بهره برند پس آنان را اطعام كنيد . » اطعام گرسنگان را در فلسفه قرباني ملحوظ داشته ، نه هدر دادن آن را . به خاطر همين حكمت تعدد قرباني نيز مطلوب است چنانكه از پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) نقل شده كه 63 شتر به عدد سالهاي عمر مباركشان در منا با دست خود نحر نمودند و به علي ( عليه السلام ) دستور دادند شتران ديگري را قرباني كند تا به صد شتر برسد كه مفهوم اين روايات توسعه دادن هر چه بيشتر كمك هاي انساني به نيازمندان از رهگذر مناسك حج است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . حج : 36

2 . حج : 27

3 . مناسك الحجّ والعمره ، ص226 ، ابن قيم الجوزية ؛ من لايحضره الفقيه ، ج2 ، ص200

48

به طور خلاصه ، قرباني سرمايه كلان و ارزشمند اقتصادي و معيشتي است براي گرسنگاني كه در سراسر جهان با فقر و تهي دستي دست به گريبانند و از كمبود غذا رنج مي برند .

مبارزه با استثمار

نكته ديگري كه در اقتصاد حج شايان تأمل است اينكه : نبايد موسم حج و بازار اقتصادي آن و يا نذورات و تبرّعات و ساير منابع مالي و معيشتي به صورت ابزار ثروت اندوزي در دست معدودي پولدار و استثمارگر باشد . اين موضوع علاوه بر آنكه در طرح هاي جامع اقتصادي اسلام همه جا نقش بنيادين ايفا مي كند . در حج نيز به دليل اهميت ويژه اش لحاظ گرديده است . با چنين فلسفه اقتصادي است كه ائمه دين ( عليهم السلام ) مردم را توجّه مي دادند كه هدايا و نذورات كعبه را اگر به مصرف نيازمندان نمي رسد و به جيب پولداران و متولّيان وابسته سرازير مي گردد ، از دادن آن خودداري كنند و اساساً نذوراتي كه نه در جهت مصلحت مردم فقير و يا مصالح اسلام است مشروعيت ندارد .

سكوني از امام صادق ( عليه السلام ) و آن حضرت از قول اميرالمؤمنين ( عليه السلام ) نقل كرده كه فرمود :

« لَوْ كَانَ لِي وَادِيَانِ يَسِيلانِ ذَهَباً وَفِضَّةً مَا أَهْدَيْتُ إِلَي الْكَعْبَةِ شَيْئاً لاَِنَّهُ يَصِيرُ إِلَي الْحَجَبَةِ دُونَ الْمَسَاكِينِ » . ^{( 1 )}

« اگر دراختيارمن دو وادي باشدكه سيل طلاونقره درآن جاري شود وموج بزند ، چيزي از آن را به كعبه هديه نمي كنم ؛ چرا كه به دست پرده داران و متوليان مي رسدنه به دست نيازمندان و فقيران . »

و نيز در روايتي كه از پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) و ائمه معصوم ( عليهم السلام ) رسيده ، آمده است :

« إِنَّمَا لا يُسْتَحَبُّ الْهَدْيُ إِلَي الْكَعْبَةِ لاَِنَّهُ يَصِيرُ إِلَي الْحَجَبَةِ دُونَ الْمَسَاكِينِ » . ^{( 2 )}

« هديه دادن قرباني براي كعبه استحباب ندارد ؛ زيرا به دست پرده داران و نگهبانان و متوليان مي رسد نه بيچارگان و مستمندان . »

مفهوم اين روايات اين است كه قرباني و نذورات و هدايا و هر منفعت اقتصادي ديگر در رابطه با حج ، همانا ياري رساندن به نيازمندان و زدودن فقر و گرسنگي از چهره جامعه اسلامي است و

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . علل الشرايع ، ص408 ؛ وسائل الشيعه ، ج13 ، ص255

2 . وسائل الشيعه ، ج8 ، ص358 ؛ من لايحضره الفقيه ، ج2 ، ص193

49

اگر قرار باشد سود اينها به جيب ثروت اندوزان ريخته شود از آن بايد خودداري كرد و معلوم است كه در عصر امام صادق ( عليه السلام ) و ائمه هدي ( عليهم السلام ) توليت كعبه در دست چه كساني بوده است . خلفاي اموي ، مرواني و عباسي كه نه تنها شايستگي پرده داري و توليت كعبه را نداشتند ؛ بلكه از آن كانون مقدس به نفع مقاصد شوم نفساني و استثماري بهره مي گرفتند و هدايا عنوان اعانت به ظلم را داشته كه در قرآن به صراحت ممنوع و حرام گرديده است . اين ملاكي است كه پايه گذاران حج به دست داده اند و براي هميشه بايد سرمشق عمل مسلمين باشد ؛ حج براي خدا ، خدمات مالي براي قرب خدا و كمك به نيازمندان جامعه و مبارزه با هر نوع استبداد و استثمار و زراندوزي دشمنان مردم .

* پي نوشتها :