پژوهشی درباره
کعبه

115

ميقات حج - سال دهم - شماره سي و نهم - بهار 1381

پژوهشي درباره كعبه

و اشياي هنري ـ تاريخي آن

طرجان يلماز

محمدرضا نعمتي

پيشگفتار

از آن هنگام كه حضرت ابراهيم ( عليه السلام ) بيت الله الحرام را به فرمان خداوند حكيم بنا كرد ، كعبه پيوسته مورد احترام مردم است و دل هاي مشتاق ، از هر سرزمين و در هر زمان به سوي آن پر مي كشند . در دوران جاهليت ؛ سران و بزرگان عرب و از آن پس خلفا ، فرمانروايان ، پادشاهان و مردم با همين ديد ، به آن نگريسته و از هر فرصتي براي تقديم هديه اي ارزشمند ، يا تعميراتي ضروري و يا نهادن جامه اي نفيس بر آن ، بهره گرفته اند .

ارسال ( مَحْمل » ^{( 1 )} و يا فرستادن كليدهايي براي درِ كعبه نيز از همان نوع پيشكش ها به شمار مي رفته است .

ارسال هدايا براي كعبه

به نقل پاره اي از منابع ، « شجرة الدُّرّ » بيوه « ملك صالح نجم الدين ايّوب » پرده و هدايايي از مصر براي كعبه فرستاد و سپس « سلطان بيبرس » ارسال هدايا را به سنتي ديرپا تبديل كرد و بدين ترتيب رقابت ميان زمامداران يمن و مصر بر سر ارسال هدايا اوج گرفت ، تا آن زمان كه شريف مكه به « سلطان قلاوون » ( 681 هـ . ق . = 1282م ) اطمينان داد جز از پرده هاي مصري ، براي پوشش كعبه استفاده نكند .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . « مَحْمِل » كجاوه اي بوده كه بر روي شتر مي گذاشته اند و با تشريفاتي خاص ، پرده و ديگر هداياي كعبه را بدان وسيله به مكه مي برده اند .

116

انگيزه هاي پنهان

حرص و آزمندي فرمانروايان براي به دست آوردن افتخار ارسال هدايا ، پيش از آنكه انگيزه مذهبي داشته باشد ، به سياست توسعه طلبي آنها [ در ميان ملت هاي اسلامي ] مربوط مي شد ؛ زيرا ارسال اين هدايا به مفهوم آن بود كه آن كس كه مسؤوليت خدمت به بيت الله الحرام و مرقد پيامبر گرامي ( صلّي الله عليه وآله ) را پذيراست ، مسؤولت رهبري و سرپرستي امور مربوط به اسلام و مسلمانان را نيز به عهده دارد .

با چنين طرز تفكّري بود كه مسأله قفل و كليدهاي كعبه پديدار گشت و سپس به تعداد خلفا و پادشاهان ، بر شمار قفل ها و كليدهاي كعبه افزوده شد ، بي آن كه كعبه را نيازي به اين تعداد قفل و كليد باشد .

دو نمونه از كليدهاي كعبه :

1 ـ كليدي كه به شماره ثبت 15133 در موزه موجود است . نوشته هاي روي آن كاملا خوانا و داراي تاريخ ساخت و ابعادي منظم و متناسب مي باشد .

كليد بيت الله الحرام در موزه هنر اسلامي در قاهره به شماره ثبت 15133

تاريخ اين كليد 765هـ . ق . = 1363م مي باشد و اجزاي آن از چپ به راست عبارتند از :

الف ـ بدنه كه از چهار قسمت به هم پيوسته تشكيل گرديده و با آيات قرآن تزيين شده است و آيات ياد شده در جدول زير كه نوشته هاي چهار قسمت مسطح كليد را نشان مي دهند ، آمده است ، ولي عبارت « مباركاً » در جريان يك اشتباه نوشتاري « مبارك » ثبت شده است .

ب ـ يك مكعّب متصل به قسمت هاي بعدي ^{( 1 )} ، كه بر چهار طرف آن نوشته شده : « در دوره پادشاه مملوكي براي بيت الله الحرام ساخته شده است » .

ج ـ چهار قسمت ديگر ^{( 2 )} كه دو قسمت آن به شكل بيضي و دو قسمت ديگر مكعب مي باشد . بر يكي از آنها نام سلطان : « شعبان بن حسين » ، تاريخ ساخت و عبارت : « لا إِلَهَ إِلاَّاللَّهُ » نوشته شده است .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مؤلف از آن به « كتف » ( شانه ) ياد كرده است .

2 . در كتاب از آنها به « رَقَبه » ( گردن ) ياد شده است .

117

نوشته هاي روي اضلاع چهارگانه چهار قسمت كليد

د ـ بر مكعب ديگر مضمون آيه شريفه : { هُوَ الَّذِي أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدَي وَدِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَي الدِّينِ كُلِّهِ } ^{( 1 )} نوشته شده و قسمت بالاي آن ^{( 2 )} به شكل چند پهلو است و حلقه كليد به آن آويخته است . طول اين كليد 45/3 سانتي متر و عرض آن 5/2 سانتي متر مي باشد .

2 ـ بعضي از نوشته هاي كليدي كه شماره ثبت آن 15113 است ، ناقص و خواندنش دشوار است .

كليد بيت الله الحرام به شماره ثبت 15113 در موزه هنر اسلامي قاهره

پيشينه ساخت قفل ، كليد وپرده براي كعبه وانگيزه ارسال كنندگان آنها

ساخت و ارسال قفل ها ، كليدها و پرده هاي كعبه ، با روي كار آمدن مملوكيان مصر و يا به قدرت رسيدن سلاطين عثماني آغاز نمي شود ، بلكه اين ابتكار ، به زمان جاهليت بر مي گردد و از آن پس آنچه به اين هنر افزوده شده ، به توجه ودقت عمل وپيشرفت مسلمانان درفن آوري وصنعت مربوط مي شود .

كليدهاي ساخت قاهره ، كه نسبت به كليدهاي دوره عثماني ، از سابقه تاريخي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . صف : 9

2 . اين قسمت در كتاب به « رأس » ؛ سر تعبير شده است .

118

بيشتري برخوردارند ، الگوي بيشتر صنعت گران بعدي ، در ساخت اينگونه كليدها قرار گرفته است .

با سقوط خلافت عبّاسيان در بغداد به وسيله هولاكوخان ، فرصتي پيش آمد تا برخي از كساني كه از پادشاهان و خلفا نبودند نيز بتوانند در مورد وسايل مورد نياز كعبه ؛ مانند پرده و كليد ، انجام وظيفه نمايند كه آثار آنان در مجموعه فعلي وجود دارد ؛ مانند كليدي كه نام « غانم شيباني » يكي از خاندان خدّام كعبه بر آن نوشته شده است .

در مجموعه اشياي هنري كعبه ، كليدهايي ديده مي شود كه هيچ گونه علامت و نشانه اي در آنها نيست تا براي پژوهش گر روشن شود كه براي كجا ساخته شده ؛ براي درِ كعبه يا يكي از درهاي مسجد الحرام و يا براي درِ حجره شريفه پيامبر خدا ( صلّي الله عليه وآله ) در مدينه منوره ؟

وجود دو كليد در ميان مجموعه كليدها ، با يك تاريخ ساخت ، دليل بر اين است كه آن دو ، به دو درِ كعبه تعلّق داشته اند ، يكي همان درِ معروف كه به سمت مشرق گشوده مي شود وديگري دري است كه در داخل كعبه پشت ركن عراقي قرار دارد و « باب توبه » ناميده مي شود و نردبان منتهي به بام كعبه هم پشت آن مي باشد كه براي به جريان انداختن آب باران رحمت الهي از ناودان كعبه ، ازآن نردبان بالامي روندوبه همين دليل به آن « باب الرّحمه » نيز گفته مي شود .

بديهي است انگيزه ارسال كنندگان قفل ، كليد و پرده ، تنها برخورداري از بركات كعبه و تقرّب به درگاه الهي نبوده ، بلكه هدف آنان در مرحله نخست ، اين بوده است كه بدينوسيله خود را به عنوان بالاترين مقام مسؤول نسبت به امور مسلمانان و بيت الله الحرام معرفي نمايند ، تا از اين طريق رهبري بلامنازع جهان اسلام را به دست گيرند .

مركز پژوهش ها

از مهمترين اهدافي كه « مركزپژوهش هاي تاريخ ، هنر و فرهنگ اسلامي در استانبول » ، پيوسته عهده دارآن بوده ، ارائه پديده هاي اصيل و كهن تمدّن اسلامي است كه از چهارده قرن پيش در هنرهاي زيبا و ممتاز تجسم يافته است .

در اين مركز ، گنجينه اي بي همتا و ناياب از قفل ها و كليدهاي هنري باستانيِ درِ كعبه وجود دارد كه از پنجاه و سه قطعه ، ويژه كعبه معظّمه تشكيل شده و نيز دو قطعه مربوط به حجره شريفه پيامبر خدا ( صلّي الله عليه وآله ) است كه براي فراگير شدن فايده اين پژوهش ، آن را تقديم شما خوانندگان گرامي مي نماييم . مجموعه اشياي هنري ، از ديدگاه تاريخي به سه دوره : عباسي ، مملوكي و عثماني مربوط است ؛ زيرا خلفا و پادشاهان در دوره هاي ياد شده ، اين قفل ها و

119

كليدها را به مناسبت هايي مانند : انجام تعميرات بيت الله و امثال آن ، براي كعبه ارسال مي كرده اند .

مراحل پژوهش و تعريب

مركز پژوهش هاي تاريخ ، هنر و فرهنگ اسلاميِ استانبول مسؤوليت پژوهش درباره مجموعه آثار ياد شده را به عهده « خانم دكتر يلماز » استاديار دانشكده ادبيات استانبول و مدير بخش اشياي عتيقه فلزي « موزه طوپ قاپي » در سال هاي 1975 ـ 1980 ميلادي گذاشت و بدين سان وي به پژوهش و نگارش در باره آنها پرداخت . شايسته است اشاره شود كه هيچ پژوهش گري تاكنون درباره اين مجموعه به طور كامل پژوهش نكرده و كتابي منتشر نساخته است .

پس از پايان كارِ اين پژوهش به زبان تركيِ استانبولي توسط نامبرده ، كار برگردانِ آن به زبان عربي ، به عهده « دكتر تحسين عمر طه اُوغْلي » پژوهشگر اين مركز گذاشته شد و در نتيجه ترجمه كتاب به طور دقيق و كامل انجام پذيرفت .

اشياي موزه و ويژگي هاي آنها

تنوّع ، شگفتي و غناي اشياي نفيس موزه كاخ « طوپ قاپي » استانبول ، از جمله عواملي هستند كه هر از چند گاه ، انگيزه برپايي نمايشگاه هاي مختلف را در آنجا به وجود مي آورند . در اين راستا انديشه عرضه مجموعه اي از قفل ها و كليدهاي اين موزه ، شكل گرفت و به دنبال آن نمايشگاهي بزرگ ، ويژه اين اشيا ، در سال 1979 ميلادي برگزار گرديد و در پايان ، تحقيقات و بررسي هاي گسترده اي به منظور رده بندي و سامان بخشي اشياي ياد شده به عمل آمد و سرانجام مجموعه قفل ها و كليدهاي كعبه به سه بخش اصلي تقسيم گرديد :

1 ـ قفل ها و كليدهاي مربوط به دوره عباسي

2 ـ قفل و كليدهاي متعلق به روزگار مملوكي

3 ـ قفل ها و كليدهاي منسوب به عصر عثماني

مجموعه اين سه بخش ، از سوي خلفا و پادشاهان بغداد ، قاهره و استانبول براي كعبه معظمه ارسال شده بود .

ويژگي هايي كه در اين بررسي مورد توجه قرار گرفته ، عبارتند از :

الف ) مواد به كار رفته در ساخت اشياء ، ب ) اَشكال هندسي قفل ها و كليدها ، ج ) ظرافت هاي به كار رفته در ساخت آنها ، د ) ويژگي ها و مشخّصات عصر ساخت و نام سازنده ^{( 1 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . مطالب پيشگفتار ، گزيده اي است از مجموعه : « پيشگفتار مركز پژوهش هاي تاريخ ، هنر و فرهنگ اسلامي استانبول » ، « پيشگفتار كارشناس و بازنگر مركز » و « پيشگفتار مؤلف » كه در آغاز كتاب : « پژوهشي درباره كعبه و اشياي هنري ـ تاريخي آن » به تفصيل آمده است .

120

بخش اول

پيش در آمدي تاريخي

ترديدي نيست كه مجموعه كليدها و قفل هاي كعبه معظمه ، از كمياب ترين مجموعه آثار تاريخي است كه در موزه كاخ « طوپ قاپي » ] Top kapi [ استانبول در اداره « بُرده شريفه » ^{( 1 )} ، كه به نام « امانت هاي مبارك » معروف است ، نگهداري مي گردد و از ديرباز توجه مسلمانان به آن جلب گرديده و از نظر آنان از اهميت فراواني برخوردار مي باشد .

اين مجموعه آثار و از آن جمله كليدها و قفل هاي كعبه معظمه ، در گذشته ، در كاخ عثماني ، درون صندوق ها و گنجينه هاي لاك و مهر شده ، با مهر پادشاهان حفاظت مي شده است و از اين رو براي افرادي كه بيرون كاخ به سر مي بردند و حتي براي خادمان برده شريفه ، مشاهده آن صندوق ها و اشياي درون آنها ممكن نبوده و به همين دليل ، در منابع تاريخي به اطلاعاتي درباره آنها برخورد نمي كنيم و از اين رو ارزش معنوي آنها و ديگر امانت هاي مبارك ، هم چنان در پرده ابهام باقي مانده بود و تنها هنگامي ارزش آنها از بُعد ديني و نگاه هنري و باستاني مشخص گرديد كه برخي به آن دسترسي يافتند و به دنبال آن بررسي و پژوهش درباره آنها آغاز گرديد .

پيشينه تاريخي اشياي هنري كعبه

آغاز ورود قفل ها و كليدها به كاخ عثماني ، به زمان سلطنت « سلطان سليم اول » مربوط مي گردد . وي در سال 923 هجري قمري ، ( =1571 ميلادي ) به مصر وارد شد و به حكومت مماليك كه سرزمين حجاز را در قلمرو حكومت خويش داشتند ، پايان داد . در آن زمان « شريف بركات بن محمد » فرماندار مكه بود . وي پسر خود « شريف ابو نما » را كه دوازده سال داشت ، همراه سفير خويش « عرار » راهي مصر كرد تا كليدهاي كعبه را به وسيله او به سلطان سليم تقديم نمايد و شريف ابو نما در

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . بُردَه ، عباي سياه كوچكي است كه به پيامبر خدا ( صلّي الله عليه وآله ) منسوب است .

121

سيزدهم جمادي الآخر همان سال ، براي تقديم كليدها و ديگر هدايا به دفتر سلطان فرا خوانده شد . ^{( 1 )}

چنانكه از شكل قفل ها و كليدهاي مجموعه اي كه از آن سخن مي گوييم به دست مي آيد ، بخش مربوط به دوره عباسي و مملوكي ، اين اشياء ، پس از انتقال خلافت از مملوكيان به پادشاهان عثماني ، از مصر به استانبول آورده شده است و از آن پس عثمانيان همانند عباسيان و مماليك به سنّت ارسال قفل و كليد براي كعبه معظمه عمل كرده اند . در ميان آنها دو قفل وجو دارد كه « سلطان بايزيد دوم » پيش از آنكه خلافت به عثمانيان منتقل گردد ، آنها را به كعبه معظمه اهدا كرده است و اين عمل را مي توانيم چنين تفسير كنيم كه انگيزه پنهاني آنان اين بوده كه خود را در افكار عمومي به عنوان قدرتي نوظهور در جهان اسلام مطرح نمايند :

كليد كعبه معظّمه به شماره ثبت 2251/2 مربوط به دوره عثماني

كليد كعبه معظّمه به شماره ثبت 2252/2 مربوط به دوره عثماني

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

. Uzunµarsih, I . H . , Mekke-i Mukerreme Emirleri, Ankara 1984, p . 17 . ( Ibn Iyas, V . , p . 186 ؛ Haydar Celebi Ruznamesi, Munseat-i Feridun, I, p . 439 Tac ut Tavarih, II, p . 371

122

اساسنامه مراسم استقبال

هنگامي كه اين قفل ها و كليدها به استانبول وارد مي شد ، هيأتي كه به « هيأت كليد » معروف بود ، آنها را به كاخ عثماني وارد مي كرد . ما تا حدودي مي توانيم اطلاعات مربوط به اين هيأت را ، از يك سند تاريخي سال 1228 قمري ( 1813 ميلادي ) كه در آرشيو موزه طوپ قاپي نگهداري مي شود به دست آوريم ؛ چه آن كه مي دانيم « سلطان محمود دوم » در سال 1328 قمري ( 1813 ميلادي پاره اي اصلاحات و سامان دهي جديد در مراسم جشن به مناسبت ورود كليدهاي ارسالي مكه و مدينه ، از راه دريا به استانبول پديد آورد .

مسؤول تشريفات ، اساسنامه اي درباره اين اصلاحات جديد به سلطان تقديم و او موافقت خود را با آنها اعلام داشت . ^{( 1 )}

مراسم استقبال

از اين اساسنامه چنين بر مي آيد كه كليدها از راه دريا به استانبول مي رسيده اند ؛ زيرا خبر نزديك شدن كشتي به بندرگاه « باروت خانه » ^{( 2 )} به « باب عالي » يك روز پيش از ورود آن به بندرگاه مي رسيد ، چنان چه در دفتر تشريفات آمده : افرادِ در نظر گرفته شده براي شركت در جشن استقبال ، به سوي منطقه « داود پاشا » ^{( 3 )} در استانبول با لباس هاي رسمي ويژه استقبال حركت مي كنند . دو ساعت پيش از آنان « كتخدابك » ؛ نماينده صدر اعظم ( نخست وزير ) با هيأت ديگري راهي ساحل باروت خانه مي شوند تا خود را براي استقبال از كشتي حامل كليد آماده ساخته و پس از مراسم احترام ، كليدها را از شخصي به نام « آغا » ( خواجه ) كه حامل آنها است تحويل گيرد ، سپس [ به نشانه احترام ] پس از بوسيدن ، آنها را بر سر نهاده آنگاه همراه استقبال كننده به سوي منطقه داود پاشا روانه مي شود .

در منطقه ياد شده ، گروهي ديگر از استقبال كنندگان به انتظار ورود آنان ايستاده اند كه در رأس آنها : شيخ الإسلام ، آغاي دار السعاده ( بلند پايه ترين مقام مسؤول كاخ همايوني و ناظر بر امور دربار ) قائم مقام پادشاه ( دوّمين وزير پس از صدر اعظم و قائم مقام وي در غياب او ) قبطان پاشا ( فرمانده ناوگان عثماني ) و ديگر رجال دولتي مي باشند ،

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آرشيو « سراي طوب قاپي » ( E . 3369 ) , ( E . 10800 ) , ( E . 5890 ) .

2 . باروت خانه ، امروزه در منطقه معروفي است در « موتلاف آتاكوي » در ساحل درياي مرمر در استانبول .

3 . ] Tukna [ پادگان نظامي .

123

با نزديك تر شدن هيأتِ كتخدابك به منطقه داود پاشا ، گروه نامبرده چهل ، پنجاه گام از آنها استقبال كرده و سپس كتخدابك براي بار دوم كليدها را كه در سيني زرين نهاده ، بوسيده و بر سر مي نهد و سپس به آغاي دار السعاده تقديم مي دارد ، او نيز با انجام همان مراسم تعظيم و احترام ، آن را پذيرفته و روي ميزي كه از قبل با روميزي پارچه اي پوشيده شده است ، مي گذارد تا تمام جمعيت حاضر در مراسم بتوانند آن را بنگرند .

آنگاه همگي بر اسب ها سوار شده و در حالي كه آغاي دار السّعاده پيشاپيش آنها و كتخدابك در كنار او سيني زرين كليدها را در دست دارد ، به سوي كاخ حركت مي كنند و از « باب همايوني » كاخ طوپ قاپي ، وارد شده ، پس از عبور از درِ مياني كاخ ، از اسب ها پياده مي شوند ، سپس كتخدابك سيني زرّين حاوي كليدها را ، ديگر بار به آغاي دارالسعاده كه در اتاق بُرده شريفه و يا در جاي ديگري از كاخ به انتظار نشسته است ، تقديم مي كند و آغا به طرف « باب السعاده » به راه مي افتد و چون به باب السعاده رسيد ، پاشا از آغا استقبال كرده و كليدها را تحويل گرفته و مي بوسد و بر اريكه شاهي كه در آنجا نهاده شده مي نشيند ، آنگاه به منظور عرض تبريك و تهنيت ، رجال دولت ، آغايان ( خواجگان ) اندروني كه مسؤوليت اداره دربان عثماني را به عهده دارند و آغايان انكشاريه ( افراد ستاد فرماندهيِ آنان ) پاسداران پادشاه و نگهبانان درهاي ورودي و خروجي كاخ و محيط اطراف آن ، آغايان پياده نظامي كه به منظور حفاظت از جان وي او را همراهي مي كنند ، به ترتيبِ مقام و مسؤوليت خويش و طبق آيين نامه تنظيم شده ، از جلو جايگاه او عبور مي كنند .

اين بود مسيري كه به طور معمول براي رسيدن كليدها به كاخ پيموده مي شد ولي گاه نقطه آغاز حركت ، جاهاي ديگر اتفاق مي افتاد ؛ مثلا هنگامي كه كليدها به « اِسكلَه سي » ( بندر وزير ) وارد مي شد ، در آن صورت مسير استقبال از آنجا بود . ^{( 1 )}

چنان چه گاهي كليدها به « مسجد سلطان احمد شهير » مي رسيد و بنابراين هيأت استقبال از حياط مسجد ، مسيرهاي خيابان هاي پبيكخانه ديوان يولي تسترجيه را مي پيمود و چون به تنديس معروف « ديكيلي طاش » كه يادگار دوره بيزانس بود مي رسيد ، از ناحيه صدفچيه و تسترجيه به طرف پايين حركت كرده و از در بوغدايجيلر به مسجد بايزيد وارد مي شدند و از آنجا از قزانجيه مي گذشت و از جلو در كاخ باستاني به

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آرشيو « سراي طوپ قاپي » و منطقه « وزير اسكله سي » در فاصله « سراي بورني » و « سركه جي » قرار دارد .

124

سوي خان والده و سپس بازار محمود پاشا ، منجنه و كوي چغال اوغلي به راه خود ادامه مي داد و در آنجا به طرف پايين سرازير مي شد و از مقابل كاخ آلاي كوشكي عبور مي كرد و آنگاه با حركت از كنار مسجد زينب سلطان به سوي ايا صوفيا تغيير مسير داده و از برابر باب شكرچي به سمت ميدان « سراي ميداني » ( ميدان كاخ ) حركت مي كرد و سرانجام از باب همايوني به كاخ طوپ قاپي وارد مي شد و سپس همگان در كنار در مياني كاخ از اسب ها به زير مي آمدند و بدين ترتيب براي آنان كه در اطراف كاخ بودند فرصت ديدار هيأت ياد شده كاخ فراهم مي شد .

مراسم استقبال در دوره دوم حاكميت عثماني ها بر حرمين

در سال 1234 هجري قمري ، 1819 ميلادي ديگر بار مكه و مدينه به قلمرو حكومت عثماني بازگشت ، و به دنبال آن « سلطان محمود دوم » دستور داد تا استقبال با شكوهي براي ورود كليدهايي كه از سرزمين حجاز مي رسيد برگزار گردد ولي اين بار هيأت استقبال كننده از « مسجد ابو ايّوب انصاري » به راه افتاد . ^{( 1 )}

در يك سند ديگر كه در تاريخ 1228 هجري قمري ، 1813 ميلادي ثبت شده ، چنين آمده است كه كليدهاي رسيده از سرزمين حجاز به وسيله « كامل اسماعيل پاشا » از مكه به استانبول انتقال يافته است ، در صورتي كه در سند سوّم درباره كليدي كه در كيسه انباشته از ني ، در اتاق بُرده شريفه در كاخ طوپ قاپي نگهداري مي شود ، نوشته شده است : آن را امير مكه در دوره حكومت « سلطان مراد چهارم » در سال 1043 هجري قمري ، 1633 ميلادي ، از مكه به استانبول فرستاد . اين كليد در صندوق پرچم سرفراز [ ملّي ] و در كنار آن نهاده شده است تا سلطان مراد آن را به هنگام برخي تهاجم هاي نظامي با خود به همراه ببرد ، چنان چه براي نخستين بار در جريان حمله به بغداد چنين كرد و در بازگشت آن را در گنجينه اتاق ويژه كاخ به نام « حاص اوده » گذاشت و دومين بار در جنگ عثماني با اتريش در سال 1904 هجري قمري ، 1683 ميلادي به پيشنهاد سردفتر و پذيرش سلطان ، اين كليد از گنجينه خارج شد . ^{( 2 )}

در يكي از سندها ^{( 3 )} از نظم و سازماندهي هيأت كليد سخن به ميان آمده و در آن از شركت كنندگان در مراسم جشن و لباس هايي كه مي پوشيده اند ، ياد شده و اين خود

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . آرشيو سراي طوپ قاپي ( 1/8765 ) .

2 . نكـ : Silahtar Tarihi, II, p . 15 .

3 . آرشيو سراي طوپ قاپي ( E . 4713 ) نكته قابل توجّه اين است كه رئيس اسقف ها در اين جشن شركت كرد ، وآقا كه كليد را با خود حمل مي كرد در حالي كه ردايي سرخ بر تن داشت و در دست او كاسه هايي بود كه در آن سوره ها و آيات قرآني با خطّي زيبا براي تبرّك نوشته شده بود و در سمت راست و چپ او

125

نشانگر ميزان توجه پادشاهان عثماني به آن مي باشد ، همانند مراسم جشني كه به مناسبت فرستادن « صُرَّه » ^{( 1 )} و « مَحْمِل » به سرزمين حجاز برگزار مي شده است .

به ويژه هنگامي كه حكومت عثماني ، مرحله ناتواني وضعف خود را مي گذراند ، در سازماندهي و تنظيم اين جشنواره ها و هيأت ها ، توجه و دقت بيشتري به عمل مي آمد .

اسناد تاريخي نشان مي دهد كه اين هيأت ها و جشنواره ها چندين بار در دوره سلطان محمود دوم ترتيب داده شد و اين كار براي تأكيد بر اين نكته بود كه تنها پادشاهان عثماني هستند كه زمامداران مكه و مدينه و خلفاي مسلمين به شمار مي روند .

بخش مهمي از كليدهاي موزه طوپ قاپي كه از راه هاي گوناگون ـ حتي در زمان جنگ جهاني دوم ـ به آنجا مي آمد ، در گنجينه موزه به نمايش گذاشته مي شد و هم اكنون نيز در آنجا و نيز در بخش « امانات مبارك » با ديگر اشياي نفيس در معرض ديد تماشاگران قرار مي گيرد .

منابع تاريخي

در اين جا توجه خوانندگان گرامي را به منظور دست يابي به اطلاعات گسترده درباره ساختمان كعبه و تاريخ آن و نيز ساخت درها و قفل هاي آن و اهميتي كه در سه مقطع پيش از اسلام ، صدر اسلام و در عصر اموي به آنها مي داده اند ، به آثار تاريخ نگاران گذشته مانند طبري ، ازرقي ، ابن اسحاق ، ابن هشام و ديگران جلب مي نمايم كه در اين موضوع به تفصيل نگاشته اند .

تاريخ عصر عباسي از حركت خليفه همراه با هيأتي سخن مي گويد كه از بغداد براي انجام فريضه حج به راه مي افتادند ؛ مانند « هارون الرشيد » و ديگر خلفاي عباسي ولي تصاوير و نوشتار روي كليدهاي اين مجموعه چنين نشان مي دهد كه ساخت پاره اي از آنها به اواخر دوره عباسي ، يعني به زمان « مستنجد بالله » ( 555 هـ . ق . 1160م ) مربوط مي شود و سه عدد آنها به زمان « ابي العباس احمد ناصر ( 575 ـ 622 هـ . ق . 1180 ـ 1225م ) و آخرين آنها به پايان عصر عباسي ؛ يعني زمان « معتصم بالله » ( 575 ـ 622 هـ . ق . 1225م ) باز مي گردد .

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . صُرّه به كيسه اي گفته مي شد كه در آن وجوه نقدي كعبه و يا كليد كعبه را مي گذاشته اند .

126

كليد دوره عباسي به شماره ثبت 2211/2

كليد دوره عباسي به شماره ثبت 2210/2

كليد دوره عباسي به شماره ثبت 2217/2

كليد دوره عباسي به شماره ثبت 2213/2

نكته قابل توجه اين است كه متوكّل عباسي در جريان تعميرات گسترده كعبه ، طلا به كار برده است و زرگري به نام « عبدالله بن سلام » در فاصله رجب سال 241 هـ . ق . 855 م ) و شعبان ( 241 هـ . ق . 856 م ) از جانب وي عهده دار اين تعميرات در كعبه و بناهاي مهم بوده است . ^{( 1 )}

ابن جبير كه در سال 579 هـ . ق . 1183م به زيارت كعبه مشرّف شده ، در سفرنامه خود ، درباره كعبه سخن گفته و در اين زمينه اطلاعات فراواني گزارش كرده است . ^{( 2 )} او مي نويسد : « عرض در كعبه 8 وجب و بلنداي آن 13 وجب است . اين در از نقره ساخته شده و روكشي از طلا آن را پوشش داده و داراي دو حلقه زرّين است و به سمت شرق

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

Al-Azraki, Akhbar Makka, ed . Wustenfeld, I . p . 54, II . 4-11, Wustenfeld, Gesch, Mekka, 1861, p . 196-200 .

The Travels of Ibn Jubayr ( Trans . Broadhurst, R . J . C . ) London : 1952 p . 78-79 .

127

گشوده مي شود » .

سنگ نوشته موجود در « حجراسماعيل » نشان مي دهد كه در سال 576هـ . ق . 1180م به دستور « ابو العباس احمد ناصر » ^{( 1 )} پاره اي نوسازي ها در كعبه صورت گرفته است .

آغاز ارسال محمل به كعبه

در زمان پادشاهان مملوكي مصر ، ارسال جامه كعبه به وسيله مَحْمِل ، براي نخستين بار ، به صورت يك سنت در آمد و در اين راستا ، سلطان « بيبرس » ( 658 ـ 676 هـ . ق . 1277م ) از پادشاهان اين سلسله ، اوّلين كسي است كه به ارسال محمل اقدام كرد و به نظر مي رسد وي نخستين كليد از اين مجموعه را ، كه تاريخ روي آن به عصر وي باز مي گردد ، با همين محمل ـ كه هيأتي ويژه آن را همراهي مي كرد ـ فرستاده است .

ارسال محمل در عصر عثماني ها

هنگامي كه عثمانيان وارد مصر شدند [ و آنجا را به قلمرو حكومت خود افزودند ] سنت ارسال پرده براي كعبه را دنبال كردند ، تنها با اين تفاوت كه آنان پيش از احراز مقام [ به اصطلاح ] خلافت هم نسبت به مكه و مدينه عنايت داشتند و به نقلي ، در آن زمان به ارسال « صُرّه » به آن دو شهر اقدام مي كردند ^{( 2 )} ولي فرستادن كليد و قفل براي كعبه ، از زمان « سلطان بايزيد دوم » آغاز گرديد .

در اينجا اين پرسش پيش مي آيد كه چرا از دوره « سلطان سليم اول » قفل يا كليدي به جاي نمانده است . اين گمان وجود دارد كه خبر ارسال كليدهاي او ، به دلايلي به ما نرسيده باشد ؛ زيرا ممكن نيست با وجود تحويل گرفتن كليدهاي كعبه ، پس از ورودش به مصر ، قفل يا كليدي براي آن نفرستاده باشد .

اقدامات سلطان سليمان قانوني

در زمان « سلطان سليمان قانوني » ( 926 ـ 974 هـ . ق . = 1520 ـ 1566 م ) به وي خبر رسيد كه سقف كعبه در آستانه ريزش است و ناودان آن نياز به تعويض دارد ، پيش از آن « مير احمد » فرماندار مصر از سوي پادشاه عثماني ، ناودان كعبه را با فلز غير طلا و نقره

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . احمد ناصر همان كسي است كه تلاش وقفه ناپذيري براي ايجاد وحدت و يك پارچگي جهان اسلام به كار برد ولي در اين كار توفيقي نيافت .

2 . براي نخستين بار ، در عصر عثماني ، در زمان سلطان بايزيد اول ( 1389 ـ 1402 ) و فرزندش سلطان محمّد اوّل ( 1403-1421م ) ، « صرّه » به مكّه معظّمه و مدينه منوّره ارسال گرديد . همچنين سلطان مراد دوّم ( 1421-1451م ) پس از فتح استانبول در سال 1453م نيز به ارسال صرّه اقدام كرد و سلطان بايزيد دوّم نيز در سال 1481-1512م اين سنّت را دنبال كرد . همچنين از سوي سلطان سليم اوّل پيش از فتح مصر و پس از آن ، اين كار تعقيب شد .

128

ساخته بود . سلطان سليمان فرمان داد تا ناوداني از طلا ساختند و به جاي ناودان قبلي كارگذاشتند . پس از آن ، ناودان قبلي را به استانبول آوردند و در خزانه دولت نگهداري شد . ^{( 1 )}

منابع تاريخي كه از تعميرات سال ( 1039 هـ . ق . ) سخن مي گويند ، حاكي است دري كه به سفارش سلطان سليمان قانوني ، پيشتر با طلا و نقره بازسازي شده بود ، بار ديگر در جايگاهش در كعبه كار گذاشته شد . ^{( 2 )} در اين مجموعه قفلي زرّين وجود دارد كه نخستين قفل طلايي اين مجموعه مي باشد و به سلطان سليمان تعلّق دارد و تاريخ روي آن ، يك سال پيش از درگذشت وي است .

تعميرات كعبه در زمان سلطان مراد دوم

بخش سوم « رساله معماريّه » است كه درباره زندگي رييس معماران ترك ( محمد آغا ) مطالبي آورده و آگاهي هايي درباره كارهاي وي و تعميرات به عمل آمده توسط او در كعبه به دست مي دهد . اين تعميرات در زمان « سلطان مراد سوم » ( 982 ـ 1003 هـ . ق . = 1574 ـ 1594 م ) هنگامي كه در جريان نياز كعبه به تعميراتي جديد قرار گرفت ، انجام پذيرفته است . محمد آغا معمار « سنان » را در سال 1590 ميلادي به مكه فرستاد و او به بررسي وضعيت كعبه پرداخت ، سپس نقشه اي از آن ترسيم كرد و شيوه كار را مشخص ساخت و آنگاه به استانبول بازگشت ، ولي محافظه كاري و احتياط بي مورد ، آنان را از انجام اين كار بازداشت و در نتيجه آن تلاش ها نافرجام ماند . ^{( 3 )}

سلطان احمد اول و تعميرات كعبه

از آن پس ، كعبه در وضعيت بدتر و در آستانه فروپاشي قرار گرفت .

از اين رو ، « شيخ الاسلام صُنع الله افندي » اين خبر را به « سلطان احمد اول » رسانيد و ضرورت تعويض ناودان و كمربند كعبه را به وي گوشزد كرد . بر اين اساس سلطان ، محمد آغاي معمار را به تعميرات كعبه گماشت . وي طبق نقشه و طرح ارائه شده از سوي معمار سنان ، كارش را آغاز كرد و ناودان و كمربند كعبه را ساخت و پس از آن كه آنها را در « مزرعه داود پاشا » در معرض تماشاي همگان قرار داد ، آنها را به مكه فرستاد و هر كدام

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 .

Gokyay, O . S . , "Mimar Mehmet Aga", I . H Uzuncarsiliya Armagan :

صفحه 123 و بعد ا ز آن .

Zobdat'l-Tavarih, p . 154

احتمال مي رود كه اين ناودان از سوي خليفه ناصر ( 575-622هـ /1180 ـ 1225م ) ساخته شده باشد .

2 . همان ، ص155

3 . همان ، صص149 ـ 150

129

در جايگاه مخصوص خود كار گذاشته شد .

همچنين اسناد تاريخي به منبري مرتفع و سه عدد كليد اشاره دارد كه از سوي آنان براي مسجد پيامبر خدا ( صلّي الله عليه وآله ) و درِ حجره مطهّر آن حضرت ارسال شده است . ^{( 1 )}

در كتاب « زبدة التواريخ » آمده است كه سلطان احمد اول در سال 1021 هـ . ق . 1612 دستور داد تابلوي نقره سر درِ كعبه را برداشته ، به جاي آن تابلويي از زر خالص نصب كردند . ^{( 2 )}

ارسال صُرّه و محمل پس از سلطان احمد اول

پس از دوره سلطان احمد اول ، بيشترين آگاهيهاي تاريخي به « صُرّه » و « محمل » مربوط مي شود . اين اطلاعات براي ما روشن مي سازد كه عثمانيان به محمل و جشن و بزرگداشت آن اهميت مي دادند ؛ زيرا آن را رمز قدرت و عظمت خويش و نشانه توجهشان به سرزمين حجاز تلقّي مي كردند . آخرين آگاهيها درباره مراسم استقبال از كليدهاي كعبه ـ چنانكه پيش از اين يادآور شديم ـ به سال 228 هـ . ق . 1813 م مربوط است كه به وسيله « كامل اسماعيل پاشا » به استانبول وارد شد .

و مسأله مهم ديگري كه درباره آنها وجود دارد ، اين است كه تاريخ قفل هاي داراي تاريخ ساخت با تاريخ سال جلوس پادشاهان عثماني بر اريكه قدرت ، هماهنگ نيست و اين مسأله نشانگر آن است كه آنان به مجرّد نشستن بر تخت ، اقدام به ارسال قفل براي كعبه نمي كردند .

نو آوري و تحوّل در ساخت قفل هاي كعبه

نخستين اثر [ هنري ] كه در گنجينه قفل ها و كليدهاي كعبه ، در موزه طوپ قاپي نگهداري مي شود ، بخشي از قفلي است كه به شكل پل و از جنس چوب ساخته شده و از اين رو با شكل ديگر قفل ها تفاوت دارد .

چنانكه معروف است ، قفل هايي كه به اين شكل ساخته شده اند ، در توليد آنها ، از همان فن آوري كه در كشورهاي چين و روم باستان استفاده مي شد ، بهره گرفته اند .

آنچه ما را بر آن داشت تا اين قفل ها را در ميان مجموعه قفل هاي عصر عباسي قرار

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . همان ، ص155

2 . همان ، ص156 ، هم اكنون اين ناودان در بخش امانات مباركه در موزه طوپ قاپي در معرض ديد بازديدكنندگان است .

130

دهيم ، سبك نقش و نگارهاي آنها است . نوشته هاي روي آنها ، با تارهايي از قلع و سرب ، برجسته شده و بدينسان از اهميت ويژه اي برخوردار گرديده است ؛ زيرا نموداري از نوآوري در نگارش آن عصر شمرده مي شود .

ميخ هاي به كار رفته در بخش داخلي قفل نيز ما را با ساختار جديدي از قفل هاي سه قطعه اي آشنا مي كند .

* پي نوشتها :