بخش 6
پژوهشی درباره ملتزم
81 |
ميقات حج - سال يازدهم - شماره چهل و سوم - بهار 1382
اماكن و آثار
82 |
پژوهشي در باره « ملتزم »
محمد رضا نعمتي
كعبه از آغازِ پيدايش انسان در زمين ، محلّ آمد و شد انسان هاي مؤمن و مشتاقي است كه به آهنگ راه يافتن به حريم دوست ، از دور و نزديك به آن جا مي شتابند . در اين ميان ، پيامبران الهي ، پيشتازان اين سفر معنوي و پربركت به شمار مي آيند كه هنوز هم مسير آنان در سرزمين مقدسِ حجاز ، به « طريق الأنبياء » معروف است .
ديگر اماكن و مواقف موجود در كعبه ، مسجدالحرام و مكه و پيرامون آن ؛ مانند حجرالأسود ، حطيم ، حِجر اسماعيل ، مقام ابراهيم ، زمزم ، صفا و مروه ، عرفات و مشعر و منا نيز هر يك جايگاه عملي از اعمال اسوه ها والگوهاي راستين بوده است كه كمال اخلاص و عبوديت و اطاعت خويش را در آن ها به منصه ظهور رسانيده اند و بر همين اساس اعمال آن ها براي هميشه در تاريخ به عنوان سنتي حسنه و پويا براي همه حج گزاران باقي مانده و همه ساله به تأسّي از آنان ، انجام مي پذيرد و « ملتزم » از آن جمله است ، با اين تفاوت كه به دليل ارتباط آن با حضرت آدم ( عليه السلام ) ، از پيشينه تاريخي بيشتري نسبت به برخي از موارد ياد شده ، برخوردار است .
« ملتزم » در لغت
« ملتزم » از « التزام » گرفته شده و در لغت به معناي « اعتناق و در برگرفتن » است ؛
83 |
« وَسُمِّيَ الْمُلْتَزَمُ بِهِ لاَِنَّ النّاسَ يَعْتَنِقُونَهُ أَي يَضُمُّونَهُ إِلي صُدُورِهِمْ » ؛ ( 1 ) « و ملتزم از آن رو به اين نام خوانده شد كه مردم آن را دربرمي گيرند و به سينه مي چسبانند . »
نام هاي ديگرِ « ملتزم » :
در روايات شيعه و سني از ملتزم به نام هاي ديگر نيز ياد شده است كه عبارتند از :
1 ـ مُتَعَوَّذ : ( 2 ) « سُمِّيَ الْمُلْتَزَمُ بِهِ ، لاَِنَّهُ يُتَعَوَّذُ عِنْدَهُ مِنَ النّارِ » ؛ ( 3 ) « نام گذاري ملتزم به متعوّذ ، بدين جهت است كه ( زائر كعبه ) نزد آن ، از آتش جهنم ( به خداوند ) پناه مي برد . »
چنانكه در دعاي مربوط به آن آمده است :
« هَذَا مَكَانُ الْعَائِذِ بِكَ مِنَ النَّارِ » . ( 4 )
« اين جا مكان پناه جويي به تو از آتش دوزخ است . »
2 ـ مُستجار : ( 5 ) « لاَِنَّهُ يُطْلَبُ عِنْدَهُ اْلإجارَة مِنَ الْعذابِ وَالرَّوْحَ وَالرّاحَةَ » ؛ ( 6 ) « اين نامگذاري به جهت آن است كه در آن جا پناه از عذاب و رحمت و آسايش از خداوند ، درخواست مي گردد . »
3 ـ مدعي : ( 7 ) در روايات اهل سنت از آن به عنوان « مدعي » ياد شده ؛ زيرا كه آن جا محلّ دعا است .
ملتزم كجاست ؟
مكان ملتزم به گفته روايات
رواياتي كه به گونه اي صريح ، دلالت مي كند بر اينكه ملتزم نزديك ركن يماني است :
الف : احاديث اهل سنت :
در مجامع رواييِ اهل سنت ، احاديثي كه درباره محلّ ملتزم آمده است همگي به محلّ واحدي اشاره ندارند :
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . مجمع البحرين ، ج3 ، ص119 ، ماده « لزم » .
2 . كافي ، ج2 ، ص410 ، ح3 ، « فأت المُتَعَوَّذ » .
3 . مرآة العقول ، ج18 ، ص27 ، باب الملتزم و الدعاء عنده .
4 . تهذيب الأحكام ، ج5 ، ص104
5 . وسائل ، ج13 ، ص347 ، ح17917 ، « و هو المُستجار » .
6 . مرآة العقول ، ج18 ، ص27
7 . ازرقي ، اخبار مكه .
84 |
عبدالله محمدبن ابي شيبه كوفي ( م 235 ) در كتاب خود ، پنج حديث در باره التزام بعضي از اصحاب و تابعين در فاصله ميان حجرالأسود و درِ كعبه و نُه حديث درباره التزام گروهي از آن ها در پشت كعبه نقل كرده است .
آن دسته از رواياتي كه با عنوان « مَنْ كانَ يَلْتَزِمُ دُبُرَ الْكَعْبَةِ » آمده است ، عبارتند از :
1 ـ عن أبي اسحاق قال : « رأيتُ عَمرو بن مَيمُون يَلْتَزِمُ دُبُرَ الْكَعْبَةِ » .
2 ـ عن ابن أبي مليكة ، عن عمر بن عبدالعزيز « أَنَّهُ أَتي دُبُرَ الْكَعْبَةِ يَسْتَعِيذُ » .
3 ـ عن محمد بن صالح قال : « رَأَيْتُ الْقاسِمَ ( بن محمّد ) يَلْتَزِمُ خَلْفَ الْكَعْبَةِ » .
4 ـ عن حنظلة قال : « رَأَيْتُ الْقاسِمَ يَتَعَوَّذُ فِي دُبُرِ الْكَعْبَةِ وَيَقُولُ : أَلّلهُمَّ إنِّي أَعُوذُ بِكَ مِنْ بَأسِكَ وَنِقْمَتِكَ وَسُلْطانِكَ » .
5 ـ عن خالد بن أبي بكرة قال : رَأَيْتُ عُبَيدِاللهَ بْنَ عَبْدِاللهِ يَلْتَزِمُ خَلْفَ الْكَعْبَةِ » .
6 ـ عن أبي اسحاق قال : « رَأَيْتُ عَمْرَو بْنَ مَيمُون قَدْ اِلْتَزَمَ الْكَعْبَةَ وَأَلْصَقَ بَطْنَهُ مِنْ مؤخَّرِها مِنَ الْجانِبِ الَّذِي يَلِي الرُّكْنَ الْيَمَانِيَّ » .
7 ـ عن عبدالرَّحمن بن الأسود : « أَنَّ أَباهُ كانَ يَلْتَزِمُ دُبُرَ الْكَعْبَةِ » .
8 ـ عن الأعمش قال : « رَأَيْتُ أَبابَكْرَ بْن عَبدِالرَّحمنِ يَلْتَزِمُ مُؤَخّر الْكَعْبَةِ » . ( 1 )
9 ـ عن ثابت بن قيس قال : « رَأَيْتُ النّافِعَ بْنَ جُبَيْر يَلْتَزِمُ ما بَيْنَ الْحَجَر وَالْباب وَخَلْفَ الْكَعْبَةِ ، كُلٌّ قَدْ رَأَيْتُهُ » . ( 2 )
فاسي ( م832 ) نيز مي نويسد : « اَلْمُسْتَجارُ هُوَ ما بَيْنَ الرُّكْنَ الْيَمَانِيَّ إِليَ الْبابِ الْمَسْدُود . . . وَيُقالُ لَهُ : المُتَعَوَّذُ ، وَيُقالُ لَهُ اَلْمُلْتَزَمُ » و در پايان مي افزايد : « وَكانَ يَقِفُ لِلدُّعاءِ وَالتَّعَوَّذِ فِيهِ جَماعَةٌ مِنْ كِبارِ السَّلَفِ فَهُمْ عُمَربن عَبدالْعَزِيز وَقاسم بن محمد » . ( 3 )
ازرقي نيز بعضي از اين احاديث را تحت عنوان : « ما جاءَ فِي الْمُلْتَزَمِ وَالْقِيامُ ظَهْرَ الْكَعْبَةِ » ذكر كرده است . ( 4 )
ب : احاديث اهل بيت ( عليهم السلام ) :
در مجامع روايي شيعه نيز رواياتي در باره مكان ملتزم ، به نام هاي مختلف آمده است و آن ها عبارتند از :
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . ج4 ، صص318 ، 319
2 . مصنف ابن أبي شيبه ، ج1 ، صص318 ، 319
3 . شفاءالغرام ، ج1 ، صص373 و 374
4 . ازرقي ، تاريخ مكه ، ج1 ، صص350 ـ 347
85 |
1 ـ مُتَعَوَّذ :
« عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَان قَالَ : قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ( عليه السلام ) : « إِذَا كُنْتَ فِي الطَّوَافِ السَّابِعِ فَائْتِ الْمُتَعَوَّذَ وَهُوَ إِذَا قُمْتَ فِي دُبُرِ الْكَعْبَةِ حِذَاءَ الْبَابِ » . ( 1 )
عبدالله بن سنان از امام صادق ( عليه السلام ) روايت مي كند كه آن حضرت فرمود ، هنگامي كه در دور هفتم طواف بودي ، به مُتَعوَّذ درآي ، و آن جايي است كه وقتي پشت كعبه بايستي ، محاذي در قرار دارد .
متعوَّذ از جمله نام هاي ملتزم است كه برخي ، از جمله صاحب جواهر به آن تصريح نموده ( 2 ) و از اهل سنت نيز ازرقي ( 3 ) و مالك بن عبدالبرّ بر اين نظريه اند . ( 4 )
2 ـ مستجار :
« عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ أَبِي سَمَّال عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّار عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ( عليه السلام ) قَالَ : ثُمَّ تَطُوفُ بِالْبَيْتِ سَبْعَةَ أَطْوَاف ـ إلي أن قال ـ فَإِذَا انْتَهَيْتَ إِلَي مُؤَخَّرِ الْكَعْبَةِ وَهُوَ الْمُسْتَجَارُ دُونَ الرُّكْنِ الْيَمَانِيِّ بِقَلِيل فِي الشَّوْطِ السَّابِعِ فَابْسُطْ يَدَيْكَ عَلَي الاَْرْضِ وَأَلْصِقْ خَدَّكَ وَبَطْنَكَ بِالْبَيْتِ ثُمَّ قُلْ : اَللَّهُمَّ الْبَيْتُ بَيْتُكَ وَالْعَبْدُ عَبْدُكَ وَهَذَا مَكَانُ الْعَائِذِ بِكَ مِنَ النَّارِ » . ( 5 )
در روايت ديگرِ معاوية بن عمّار ، گرچه جمله : « بحذاء المستجار » در آن احتمالاتي را ايجاد كرده ليكن هيچ ترديدي در جاي تعيين شده مستجار به وسيله روايات پيشين ، به وجود نمي آورد ؛ چرا كه محل التزام در اين روايت نيز « مؤخَّرالكعبة دون الركن اليماني بقليل » است .
در اين روايت آمده است : « إذا فَرَغْتَ مِنْ طَوافِكَ وَبَلَغْتَ مُؤَخَّرَ الكَعْبةِ وَهُوَ بِحِذاءِ المُسْتَجارِ دُونَ الرُّكْنَ اليَمانِيّ بِقَلِيل . . . » . ( 6 )
محمّدتقي مجلسي ( قدس سره ) درباره « بِحذاء المستجار مي گويد : أي بحذاء الحطيم ويسمّي بالمستجار أيضاً » . ( 7 ) بنابراين ، منظور از مستجار در اين روايت حطيم است . نه مستجار موردنظر كه نام ديگر آن ملتزم مي باشد و مرحوم علاّمه مجلسي نيز مي گويد : « وَيَحْتَمِلُ أيضاً أن يكون المراد بالمستجار الحطيم ، فإنّه محلّ الاستجارة
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . كافي ، ج4 ، ص410
2 . جواهر ، ج19 ، ص353
3 . تاريخ مكه ، ج1 ، ص347
4 . هداية السالك ، ج1 ، ص71
5 . تهذيب الأحكام ، ج5 ، ص104
6 . كافي ، ج4 ، ص411 ، ح5
7 . روضة المتقين ، ج5 ، ص249
86 |
والدعاء بتوسّع في المجازات » . ( 1 ) و سپس احتمال دومّي ذكر مي كند كه آن را اظهر مي داند و مي گويد : « يحتمل أن يكون المراد إذا بلغت الموضع الذي يحاذي المستجار من المطاف » . ( 2 )
بدين ترتيب مقصود ، رسيدن طواف كنده به نقطه اي است كه مستجار محاذي آن نقطه مي باشد .
موقعيت ملتزم از ديدگاه علما و دانشمندان اسلامي
علماي اسلام نيز ، با استفاده از روايات پيش گفته ، محلّ ملتزم را نزديك ركن يماني دانسته اند .
مرحوم محقق اردبيلي مي فرمايد :
« وَيَدُلُّ عَلي اِطلاق المُستجار عَليَ المُلتَزَم صريحاً ما في رواية عبدالله بن سنان ، عن أبي عبدالله ( عليه السلام ) » . ( 3 )
« آن چه در روايت عبدالله بن سنان آمده است ، به صراحت دلالت بر اين دارد كه به ملتزم ، مستجار گفته مي شود . »
مرحوم طريحي مي نويسد : « الملتزم دُبُرِ الْكَعْبَةِ » . ( 4 )
به گفته مرحوم قاضي نعمان مغربي : « الملتزم حيال الباب يلتزمه الطائف في الطواف السّابع » . ( 5 )
علامه مجلسي ( رحمه الله ) دربيان حديثي كه درباره طواف كعبه ذكركرده ، مي گويد : « الملتزم : المستجار مقابل باب الكعبة » و سپس با تعبير : « قيل » به نادرستي نظريه اي كه ملتزم را در فاصله ميان حجرالأسود و باب كعبه دانسته است ، اشاره مي كند و مي گويد :
« و بالجملة هذه التفاسير نشأت من عدم الأنس بالأخبار » . ( 6 )
« اين گونه تفسيرها و برداشت ها از احاديث ، نشأت گرفته از عدم انس و آشنايي با اخبار ( اهل بيت ( عليهم السلام ) ) مي باشد . »
و صاحب جواهر ( رحمه الله ) در آداب مستحبي طواف مي گويد :
« از جمله آنها التزام در مستجار است كه از آن در روايات به عنوان ملتزم و
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . مرآة العقول ، ج18 ، ص28 ؛ ملاذ الاخبار ، ج7 ، ص391
2 . همان .
3 . مجمع الفائده ، ج7 ، ص104
4 . مجمع البحرين ، ماده « لزم » .
5 . دعائم الإسلام ، ج1 ، ص314
6 . بحارالأنوار ، ج71 ، ص327 ، ذيل حديث 97
87 |
متعوّذ ياد شده است » ؛ « و منها التزام المستجار المسمّي في النصوص بالملتزم و المتعوذ » .
آنگاه با استناد به روايات اين باب مي فرمايد : « وقَدْ ظَهَرَ لَكَ أنَّ المستجار هو بحذاء الباب مؤخّر الكعبة » . ( 1 )
ملتزم در سيره
آدم و حوّا در كنار ملتزم
حضرت آدم ( عليه السلام ) و همسرش حوا ، به دنبال اشتباه خويش ، زبان به اقرار و اعتراف گشوده ، عرضه داشتند :
{ رَبَّنا ظَلَمْنا أَنْفُسَنا وَإِنْ لَمْ تَغْفِرْ لَنا وَتَرْحَمْنا لَنَكُونَنَّ مِنَ الْخاسِرِينَ } . ( 2 )
« پروردگارا ! به خويشتن ستم رواداشتيم و اگر ما را نبخشي و مورد رحمت خويش قرار ندهي ، از زيانكاران خواهيم شد . »
هنگامي هم كه به زمين آمدند ، آدم ( عليه السلام ) در كنار ملتزم زبان به اقرار گناه گشود ، امام صادق ( عليه السلام ) در اين باره مي فرمايد :
« لَمَّا طَافَ آدَمُ بِالْبَيْتِ وَانْتَهَي إِلَي الْمُلْتَزَمِ ، قَالَ لَهُ جَبْرَئِيلُ : يَا آدَمُ ، أَقِرَّ لِرَبِّكَ بِذُنُوبِكَ فِي هَذَا الْمَكَانِ ـ إِلَي أَنْ قَالَ ـ فَأَوْحَي اللَّهُ إِلَيْهِ يَا آدَمُ قَدْ غَفَرْتُ لَكَ ذَنْبَكَ » . ( 3 )
« هنگامي كه آدم ( عليه السلام ) به طواف كعبه پرداخت و به ملتزم رسيد ، جبرئيل ( عليه السلام ) به او گفت : اي آدم ، در پيشگاه پروردگارت ، به گناهانت اقرار كن ( پس از اقرار آدم ) خداي عزّ و جلّ به او وحي فرمود كه گناهت را آمرزيدم . آدم عرضه داشت : گناه فرزندانم را ؟ خداوند ـعزّوجلّـ به او وحي كرد : اي آدم ، هركس از آنان به اين جايگاه در آيد و به گناهانش اقرار كند ، او را هم چون تو مي بخشم . »
ابوعبدالله ( عليه السلام ) در كنار ملتزم
شيخ طوسي در تهذيب روايتي از امام صادق ( عليه السلام ) نقل كرده كه آن حضرت در ضمن
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . جواهر ، ج19 ، صص353 ـ 356
2 . اعراف : 23
3 . وسائل الشيعه ، ج13 ، ص346 ؛ تهذيب ، ج5 ، ص104 ، ح339 ؛ كافي ، ج4 ، ص194 ، ح3 ؛ به طريق ديگر و با تفاوتي اندك ، قصص الأنبياء ، ص47 ؛ بحارالأنوار ، ج11 ، ص179 ، ح29 و ج99 ، ص203 ، ح11 ؛ مستدرك ، ج9 ، ص392 ، ح11155
88 |
آداب ملتزم فرموده است :
« ثُمَّ أَقِرَّ لِرَبِّكَ بِمَا عَمِلْتَ مِنَ الذُّنُوبِ . . . » . ( 1 )
« سپس به گناهاني كه انجام داده اي ، براي پروردگارت اقرار كن . . . »
« فَإِنَّ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ( عليه السلام ) قَالَ لِغِلْمَانِهِ : « أَمِيطُوا عَنِّي حَتَّي أُقِرَّ لِرَبِّي بِمَا عَمِلْتُ » . ( 2 )
همانا ابو عبدالله ( عليه السلام ) به غلامانش فرمود : « از پيرامون من دور شويد ( يا به سخنان من گوش فرا ندهيد ) تا به آن چه كرده ام ( نزد خداوند ) اقرار كنم . »
مرحوم شوشتري در كتاب « اخبار الدّخيله » مي نويسد : از شيوه نقل اين روايت بهوسيله شيخ ، چنين برمي آيد كه منظور از « ابا عبدالله » در اين حديث ، امام حسين ( عليه السلام ) است . ( 3 ) ولي در كافي چنين آمده است :
« عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّار عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ( عليه السلام ) أَنَّهُ كَانَ إِذَا انْتَهَي إِلَي الْمُلْتَزَمِ قَالَ لِمَوَالِيهِ أَمِيطُوا عَنِّي حَتَّي أُقِرَّ لِرَبِّي بِذُنُوبِي فِي هَذَا الْمَكَانِ » . ( 4 )
امام سجاد ( عليه السلام ) در ملتزم
ابان از امام صادق ( عليه السلام ) روايت مي كند : هنگامي كه علي بن الحسين ( امام سجاد ( عليه السلام ) ) كنار ملتزم مي آمد به درگاه الهي عرضه مي داشت :
« اللَّهُمَّ إِنَّ عِنْدِي أَفْوَاجاً مِنْ ذُنُوب وَأَفْوَاجاً مِنْ خَطَايَا وَعِنْدَكَ أَفْوَاجٌ مِنْ رَحْمَة وَأَفْوَاجٌ مِنْ مَغْفِرَة يَا مَنِ اسْتَجَابَ لاَِبْغَضِ خَلْقِهِ إِلَيْهِ إِذْ { قَالَ أَنْظِرْنِي إِلَي يَوْمِ يُبْعَثُونَ } ( 5 ) اسْتَجِبْ لِي وَافْعَلْ بِي كَذَا [ وَكَذَا ] » . ( 6 )
« خداوندا ! مرا انبوهي از گناهان و انبوهي از لغزش ها است و تو را انبوهي از رحمت و بخشش بي حد . اي آن كه خواستِ منفورترين آفريده ات را آن گاه كه عرضه داشت : « پس مرا تا روز رستاخيز مهلت ده » اجابت كردي ، دعايم را اجابت كن و درباره ام چنين و چنان كن . »
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . تهذيب الأحكام ، ج5 ، ص104
2 . تهذيب ، ج5 ، ص121 ، ح339 و تعليقه .
3 . كافي ، ج4 ، ص410 ، ح4
4 . كافي ، ج4 ، ص410
5 . اعراف : 14
6 . تفسير عياشي ، ج2 ، ص241 ، ح12 ؛ تفسير برهان ، ج2 ، ص343 ، ح4 ؛ بحارالانوار ، ج21 ، ص44 و ج99 ، ص196 ، ح9 ؛ مستدرك ، ج9 ، ص393 ، ح11156
89 |
امام باقر ( عليه السلام ) در كنار ملتزم
حَبابه والبيّه گويد : مردي را در مكه به هنگام عصر در كنار ملتزم ( يا در فاصله ميان درِ كعبه و حجرالأسود ) بر فراز قسمت بلندي از زمين ديدم كه ميان خويش را با عمامه بسته ( آنچنان شكوهمند ) كه مي پنداشتي خورشيدي است بر فراز كوه ها و يا تاجي بر تارك مردان ( حاضر در آن جا ) ، دست و ديده به آسمان گشوده و به دعا و نيايش پرداخته بود ، سپس مردم به سويش شتافتند و حل مسائل پيچيده علمي و مسائل مشكل خود را از او مي پرسيدند و او تا به هزار سؤال آنان پاسخ نگفت ، از آن جا نرفت ، سپس برخاست وآهنگ رفتن كرد . ابوبصير مي گويد : شخصي باصداي رسابانگ برداشت كه :
« أَلا إنَّ هذا باقِر عِلْم الرّسل ، وَهذا مُبين السُّبُل ، هذا خير من رسخ في أصلاب أصحاب السفينة ، هذا ابن فاطمة الغراء العذراء الزهراء ، هذا بقيّة الله في أرضه ، هذا ناموس الدّهر ، هذا ابن محمّد و خديجة و علي و فاطمة ، هذا منار الدين القائمة » . ( 1 )
« بدانيد كه اين مرد شكافنده ( مشكلات ) علوم پيامبران ، روشنگر راه ها ( ي رستگاري ) ، بهترين زاده سكانداران كشتي نجات ، فرزند فاطمه ، حجّت باقي مانده الهي در زمين ، مخزن و محرم اسرار خدا ، پور حضرت محمد ، خديجه ، علي و فاطمه ( صلوات الله عليهم اجمعين ) ، مشعل ماندگار هدايت دين است . »
امام كاظم ( عليه السلام ) در كنار ملتزم
سعدان بن مسلم مي گويد : حضرت ابوالحسن ( امام كاظم ( عليه السلام ) ) را ديدم كه در آخرين دور هفتم طوافش ، دستش را گشوده و التزام كرده بود . ( 2 )
امام هادي ( عليه السلام ) در كنار ملتزم
علي بن مهزيار مي گويد : ابوجعفر ثاني ( امام هادي ( عليه السلام ) ) در سال 225 هجري ديدم كه هنگام بالا آمدن خورشيد ، به طواف وداع پرداخته بود . . .
« ثُمَّ خَرَجَ إِلَي دُبُرِ الْكَعْبَةِ إِلَي الْمُلْتَزَمِ فَالْتَزَمَ الْبَيْتَ وَكَشَفَ الثَّوْبَ عَنْ بَطْنِهِ ثُمَّ وَقَفَ عَلَيْهِ طَوِيلاً يَدْعُو ثُمَّ خَرَجَ مِنْ بَابِ الْحَنَّاطِينَ وَتَوَجَّهَ قَالَ فَرَأَيْتُهُ فِي
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . مناقب ابن شهر آشوب ، ج4 ، ص182 ؛ بحارالانوار ، ج46 ، ص259 ، ح60 ؛ العوالم ج19 ، ص890 ، ح2
2 . قرب الإسناد ، ص131 ؛ وسائل ، ج13 ، ص348 ، ح17918
90 |
سَنَةِ سَبْعَ عَشْرَةَ وَمِائَتَيْنِ وَدَّعَ الْبَيْتَ لَيْلاً يَسْتَلِمُ الرُّكْنَ الْيَمَانِيَّ وَالْحَجَرَ الاَْسْوَدَ فِي كُلِّ شَوْط فَلَمَّا كَانَ فِي الشَّوْطِ السَّابِعِ الْتَزَمَ الْبَيْتَ فِي دُبُرِ الْكَعْبَةِ قَرِيباً مِنَ الرُّكْنِ الْيَمَانِيِّ وَفَوْقَ الْحَجَرِ الْمُسْتَطِيلِ وَكَشَفَ الثَّوْبَ عَنْ بَطْنِهِ . . . » . ( 1 )
« آن گاه به سوي ملتزم ، پشت كعبه رفته و التزام بيت نمود و جامه از روي شكم بالا زد و زماني دراز به التزام ايستاد و دعا كرد . در سال 217 او را ديده بودم كه شبانگاهان كه وداع بيت الله كرد ، ركن يماني و حجرالأسود را استلام نمود و چون به دور هفتم طواف رسيد ، در پشت كعبه ، نزديك ركن يماني ، التزام كرد و لباس از بالاي شكم بالا زد و بر روي سنگ مستطيل ( آن جا چسبانيد ) .
آداب ملتزم
از ويژگي هاي بسياري از عباداتِ واجب و مستحب ، داشتن نظم و ترتيبي حساب شده است ؛ به اين معنا كه در چه زمان و در كجا باشد و چگونه انجام شود . در اين ميان ملتزم نيز آدابي دارد كه در روايات به آن ها اشاره شده است :
1 ـ زمان التزام :
امام صادق ( عليه السلام ) مي فرمايد :
« إِذَا كُنْتَ فِي الطَّوَافِ السَّابِعِ فَائْتِ الْمُتَعَوَّذَ » . ( 2 )
« آن گاه كه در دور هفتم طواف قرار داشتي ، به متعوّذ درآي . »
2 ـ چگونگي التزام :
امام صادق ( عليه السلام ) مي فرمايد :
« فَابْسُطْ يَدَيْكَ عَلَي الْبَيْتِ وَأَلْصِقْ بَطْنَكَ وَخَدَّكَ بِالْبَيْتِ » . ( 3 )
« دو دست خويش را بگشاي و بر خانه گذار ، و بدن و گونه ات را بر آن بچسبان . »
شعيب از شيوه التزام عبدالله بن عمرو ، از رجال اهل سنت ، روايتي بدين گونه
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . كافي ، ج4 ، ص532 ، ح3 ؛ تهذيب ، ج5 ، ص281 ، ح958 ؛ وسائل الشيعه ، ج14 ، ص289 ، ح1922 ؛ حلية الأبرار ، ج4 ، ص618 ، ح5 ؛ مرآة العقول ، ج18 ، ص229 ، ح3
2 . كافي ، ج4 ، ص410
3 . الكافي ، ج4 ، ص411 ؛ وسائل ، ج13 ، ص345 ، ح17912
91 |
نقل مي كند :
« ثُمَّ وَضَعَ صَدْرَهُ وَوَجْهَهُ وَذِراعَيْهِ وَكَفَّيْهِ بَسْطاً وقال : هكذا رأيتُ رسول الله صلي الله عليه [ وآله ] وسلم يَفْعَلُ » . ( 1 )
« او سينه ، صورت ، ساق هاي دست و دو كف دستان را ـكه گشوده بودـ بر كعبه نهاد و گفت : پيامبر خدا صلي الله عليه [ وآله ] وسلم را ديدم كه چنين التزام مي كرد . »
3 ـ اقرار به گناه :
قرآن كريم درباره ابو لبابه و چند تن ديگر از مسلمانان ، كه از رفتن به جنگ تبوك تخلّف كردند و سرانجام از اين گناه خويش پشيمان شدند ، چنين ياد مي كند :
{ وَآخَرُونَ اعْتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ خَلَطُوا عَمَلاً صالِحاً وَآخَرَ سَيِّئاً عَسَي اللهُ أَنْ يَتُوبَ عَلَيْهِمْ } . ( 2 )
« گروه ديگر به گناهانشان اعتراف و اقرار كردند . آنان كارهاي نيك و بد را به هم آميخته بودند ، باشد كه خداوند توبه شان را بپذيرد ! »
آنان خود را به ستوني در مسجدالنبي ( صلّي الله عليه وآله ) ـ كه به « ستون توبه » يا « ابولبابه » معروف است ـ بستند و بدينوسيله به گناه خويش اقرار نمودند و سرانجام توبه آنان پذيرفته شد .
در روايات نيز از اقرار به گناه به عناوين زير ياد شده است :
الف : رهايي بخش از گناه :
امام باقر ( عليه السلام ) مي فرمايد :
« وَاللَّهِ مَا يَنْجُو مِنَ الذَّنْبِ إِلاَّ مَنْ أَقَرَّ بِهِ » . ( 3 )
« به خداوند سوگند ، از كيفر و آثار سوء گناه رهايي نمي يابد ، مگر كسي كه ( در محضر خداوند ) به آن اقرار كند . »
ب : شفيع گنهكار :
اميرمؤمنان علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . اخبار مكه ، ازرقي ، ج1 ، ص347
2 . توبه : 102
3 . الكافي ، ج2 ، ص426
92 |
« شَافِعُ الْمُذْنِبِ إِقْرَارُهُ . . . » . ( 1 )
شفيع و ميانجي گر گنه كار براي آمرزش ، اقرار او به گناهان است . »
ج : توبه از گناه : و نيز در روايت ديگري از آن حضرت آمده است كه : « الْمُقِرُّ بِالذَّنْبِ تَائِبٌ » ؛ ( 2 ) « كسي كه به گناه خويش اقرار مي كند ، از توبه كنندگان است . »
بديهي است اقرار به گناه ، در كنار ملتزم كه پيامبران الهي ( عليهم السلام ) و پيشوايان معصوم ( عليهم السلام ) ، و پيشاپيش همه ، حضرت آدم ( عليه السلام ) در آن جا به اقرار و اعتراف پرداختند ، زيباتر و پسنديده تر است .
زيرا خداوند متعال در پاسخ آدم ( عليه السلام ) ، آنگاه كه در ملتزم براي گناهان فرزندانش درخواست آمرزش كرد ، چنين وعده داد :
« يَا آدَمُ مَنْ جَاءَ مِنْ ذُرِّيَّتِكَ إِلَي هَذَا الْمَكَانِ وَأَقَرَّ بِذُنُوبِهِ وَتَابَ كَمَا تُبْتَ ثُمَّ اسْتَغْفَرَ غَفَرْتُ لَهُ » . ( 3 )
« اي آدم ! هركس از فرزندانت به اين جا ( ملتزم ) بيايد و مانند تو ، به گناهانش اقرار و از آن ها توبه و استغفار كند ، او را مي بخشم . »
و خداوند در سوره هاي مختلفي از قرآن كريم به تخلف ناپذيري وعده و وعيدهايش اشاره فرموده است و از آن جمله در سوره مباركه حج مي فرمايد :
« وَلَنْ يُخْلِفَ اللهُ وَعْدَهُ » ؛ ( 4 ) « خداوند هرگز از وعده خويش تخلّف نمي كند . »
و با توجه به همين حقيقت است كه اميرمؤمنان ( عليه السلام ) مي فرمايد :
« أَقِرُّوا عِنْدَ الْمُلْتَزَمِ بِمَا حَفِظْتُمْ مِنْ ذُنُوبِكُمْ وَمَا لَمْ تَحْفَظُوا فَقُولُوا وَمَا حَفِظَتْهُ عَلَيْنَا حَفَظَتُكَ وَنَسِينَاهُ فَاغْفِرْهُ لَنَا فَإِنَّهُ مَنْ أَقَرَّ بِذُنُوبِهِ فِي ذَلِكَ الْمَوْضِعِ وَعَدَّهُ وَذَكَرَهُ وَاسْتَغْفَرَ مِنْهُ كَانَ حَقّاً عَلَي اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ أَنْ يَغْفِرَ لَهُ » . ( 5 )
« در كنار ملتزم ، به گناهان به ياد مانده و از ياد رفته خويش اعتراف كنيد كه هركس در آن جا اقرار به معاصي كند ، آن ها را بشمارد و ياد كند و استغفار نمايد ، بر خداوند عزّوجلّ است كه او را بيامرزد ( زيرا كه خود وعده آمرزش داده است ) . »
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . مستدرك الوسائل ، ج12 ، ص116 ؛ غررالحكم ، ص195
2 . مستدرك الوسائل ، ج12 ، ص116
3 . كافي ، ج4 ، ص194
4 . حج : 22
5 . وسائل الشيعه ، ج13 ، ص347 ؛ خصال ، ص617 ؛ وسائل ج13 ، ص347 ، ح17916 ؛ تحف العقول ، صص107 و 108
93 |
امام صادق ( عليه السلام ) نيز در آداب ملتزم مي فرمايد :
« ثُمَّ أَقِرَّ لِرَبِّكَ بِمَا عَمِلْتَ فَإِنَّهُ لَيْسَ مِنْ عَبْد مُؤْمِن يُقِرُّ لِرَبِّهِ بِذُنُوبِهِ فِي هَذَا الْمَكَانِ إِلاَّ غَفَرَ اللَّهُ لَهُ إِنْ شَاءَ اللَّهُ » . ( 1 )
به آن چه كرده اي در محضر پروردگارت اقرار كن ، همانا بنده اي در آن جا اقرار به گناهانش نكند ، جز آن كه خداوند او را ـإن شاءاللهـ بيامرزد . »
اسلام بر خلاف آئين كليسا ـ كه پيروان خود را وامي دارند تا براي آمرزش گناهان خويش ، نزد يكي از مقامات كليسا ، اقرار به گناه كنند ـ به مسلمانان توصيه مي كند كه تنها در محضر پروردگار خويش ، اعتراف و اقرار به گناه كنند .
اصبغ بن نباته مي گويد : مردي نزد اميرمؤمنان ( عليه السلام ) آمد و عرض كرد : اي امير مؤمنان ، من آلوده به زنا شده ام ، با اجراي حكم الهي درباره ام ، از اين گناه پاكم كن . حضرت از او روگردانيد و به او دستور داد كه بنشيند ، سپس خطاب به حاضران فرمود :
« أَ يَعْجِزُ أَحَدُكُمْ إِذَا قَارَفَ هَذِهِ السَّيِّئَةَ أَنْ يَسْتُرَ عَلَي نَفْسِهِ كَمَا سَتَرَ اللَّهُ عَلَيْهِ » . ( 2 )
« آيا نمي تواند فردي از شما كه مرتكب اين گناه شده ، آن را در دل خود پنهان دارد ، همچنان كه خداوند آن را در حق او مخفي داشته است ؟ ! »
از اين روايت چنين برمي آيد كه اقرار به گناه ـ جز در موارد استثنايي ـ نزد مخلوق پسنديده نيست و تنها راه تطهير از گناه و رهايي از تبعات و آثار دو جهاني آن ، اقرار به گناه نزد خداوند است .
شرايط آمرزش
بديهي است هر گناه و خطايي ، با اقرار آمرزيده نمي شود ، بلكه دستورات و واجبات عمل نشده الهي ؛ مانند نماز ، روزه و . . . بايد قضا شود و حقوق مالي ؛ مانند خمس و زكات ، واجب است پرداخت گردد و حق الناس به آنان بازگردانده شود ، وگرنه حج گزاري كه با مال حرام حج كند ، ميهمان ناخوانده اي است كه وزر و وبال حج نيز بر گناهان پيشينش افزوده مي شود . در روايت است كه امام صادق ( عليه السلام ) فرمود :
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . كافي ، ج4 ، ص411
2 . وسائل الشيعه ، ج28 ، ص38 ؛ من لا يحضره الفقيه ، ج4 ، ص31
94 |
« إِنَّ ضَيْفَ اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ رَجُلٌ حَجَّ وَاعْتَمَرَ فَهُوَ ضَيْفُ اللَّهِ حَتَّي يَرْجِعَ إِلَي مَنْزِلِهِ » . ( 1 )
« مردي كه حج و عمره گزارد ، ميهمان خداي عزّ و جلّ است ، تا آن گاه كه به منزلش بازگردد . »
روشن است كه اين روايت در باره همه حج گزاران مصداق ندارد و آنان را در ملتزم و ديگر اماكن مقدس ، به حكم ميهمان نوازي ، بر سر سفره غفران و اكرام خويش نمي نشاند ! پيامبر خدا ( صلّي الله عليه وآله ) مي فرمايد :
« إذا أَخْرَجَ الْحاجُّ بِنَفَقَة طَيِّبَة وَوَضَعَ رِجْلَهُ فِي الْغَرْزِ فَنادي لَبَّيْكَ ، اَللَّهُمَّ لَبَّيْكَ ، ناداهُ مُناد مِنَ السَّماءِ : لَبَّيْكَ وَسَعْدَيْكَ ، زادُكَ حَلالٌ وَراحِلَتُكَ حَلالٌ وَحَجُّكَ مَبْرُورٌ غَيْرُ مَأْزُور وَإذا أَخْرَجَ بِالنَّفَقَةِ الْخَبِيثَةِ فَوَضَعَ رِجْلَهُ فِي الْغَرْزِ ، فَنادي لَبَّيْكَ ، ناداهُ مُناد مِنَ السَّماءِ : لا لَبَّيْكَ وَلا سَعْدَيْكَ ، زادُكَ حَرامٌ وَنَفَقَتُكَ حَرامٌ وَحَجُّكَ مَأْزُورٌ غَيْرُ مَبْرُور » . ( 2 )
هرگاه حج گزار با زاد و توشه پاكيزه ، از خانه اش ( براي سفر حج ) بيرون رود و پاي در ركاب نهد و بگويد : « لَبَّيْكَ ، اَللَّهُمَّ لَبَّيْكَ » ، از آسمان پاسخ « لَبَّيْكَ وَسَعْدَيْكَ » بشنود و به او گفته شود كه ره توشه و مركب سواري ات حلال است ، پس اين حجّ تو مقبول است و وزر و وبالي بر تو نيست . و هرگاه با زاد و توشه ناپاك عزم سفر كند و پاي در ركاب نهد و نداي « لَبَّيْكَ » سر دهد ، از آسمان ندا رسد كه « لا لَبَّيْكَ وَلا سَعْدَيْكَ » ، زاد و توشه ات حرام و حج تو گناه و مأزور است نه مقبول . »
با بدهكاري هايت چه كردي ؟
وقتي عبدالرحمان بن سَيابه ، صحابي بزرگوار امام صادق ( عليه السلام ) از دنيا رفت ، فرزندش نقل كرد كه : يكي از دوستان پدرم نزد من آمد و پس از تسليت درگذشت پدرم ، از من پرسيد : آيا پدرت از خود ارثي باقي گذاشت ؟ گفتم : خير . وي كيسه اي كه در آن هزار درهم بود به من داد و گفت : اين پول را سرمايه كسب وتجارتت قرار ده و از درآمد آن براي زندگي ات هزينه كن و وقتي سرمايه اي يافتي ، قرضت را ادا نما . من چنين كردم و
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . وسائل الشيعه ، ج14 ، ص586 ؛ خصال ، ص127 ؛ بحار ، ج10 ، ص113 و ج99 صص 18 ـ 17
2 . الدرّالمنثور ، ج2 ، ص63
95 |
خداوند به كار من خير و بركت داد تا اينكه موسم حج فرا رسيد . قصد حج بيت الله كردم و تصميم خود را با مادرم درميان گذاشتم . مادرم توصيه كرد كه نخست قرضم را ادا كنم و من چنان كردم و آنگاه حج گزاردم .
در بازگشت از سفر حج ، در مدينه محضر امام صادق ( عليه السلام ) شرفياب شدم ، حضرت پرسيد :
« فَمَا فَعَلْتَ فِي الاَْلْفِ ، قَالَ : قُلْتُ رَدَدْتُهَا عَلَي صَاحِبِهَا قَالَ : فَقَالَ لِي : قَدْ أَحْسَنْتَ » . ( 1 )
« با آن هزار درهم بدهكاريت چه كردي ؟ عرض كردم : آن را به صاحبش بازگرداندم . فرمود : آفرين بر تو ، راستگو و امانت دار باش تا شريك مال مردم شوي . » ( 2 )
4 ـ دعا :
گرچه دعا هميشه و همه جا مطلوب پروردگار است و او خود بندگانش را با اين تعبير زيبا ، تشويق به آن كرده و فرموده است : « قُلْ مَا يَعْبَأُ بِكُمْ رَبِّي لَوْلاَ دُعَاؤُكُمْ . . . » ؛ ( 3 ) « بگو ( اي پيامبر ) اگر دعاي شما نباشد ، پروردگارم هيچ اعتنايي به شما ندارد . » ولي همه اوقات و اماكن براي اين كار يكسان نيست و مسجدالحرام و كنار ملتزم از همين اماكن ويژه است و از اين رو در روايات به دعاي در كنار ملتزم توصيه شده و دعاهايي نيز براي آن جا تعليم داده شده است . اميرمؤمنان علي ( عليه السلام ) مي فرمايد :
« فَقُولُوا وَمَا حَفِظَتْهُ عَلَيْنَا حَفَظَتُكَ وَنَسِينَاهُ فَاغْفِرْهُ لَنَا » . ( 4 )
« ( خداوندا ! ) آن چه را كه حافظان و كاتبان تو ( از گناهانمان ) به خاطر سپرده و ثبت كرده اند و ما آن را فراموش كرده ايم ، بر ما ببخش . »
و امام صادق ( عليه السلام ) مي فرمايد : ( پس از التزام ) بگو :
« اَللَّهُمَّ الْبَيْتُ بَيْتُكَ وَالْعَبْدُ عَبْدُكَ وَهَذَا مَكَانُ الْعَائِذِ بِكَ مِنَ النَّارِ » . ( 5 )
( و بعد از اقرار به گناه ) بگو :
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . كافي ، ج5 ، ص134
2 . سفينة البحار ، ج2 ، ص117 ، ماده « عبد » .
3 . فرقان : 77
4 . وسائل الشيعه ، ج13 ، ص347 ؛ خصال ، ص617
5 . الكافي ، ج4 ، ص411
96 |
« اَللَّهُمَّ مِنْ قِبَلِكَ الرَّوْحُ وَالْفَرَجُ وَالْعَافِيَةُ ، اَللَّهُمَّ إِنَّ عَمَلِي ضَعِيفٌ فَضَاعِفْهُ لِي وَاغْفِرْ لِي مَا اطَّلَعْتَ عَلَيْهِ مِنِّي وَخَفِيَ عَلَي خَلْقِكَ » . ( 1 )
« خداوندا ! از سوي تو رحمت و فرج و عافيت به ما ارزاني مي گردد ، خداوندا ، به درستي كه عمل من اندك است ( ثواب ) آن را برايم مضاعف كن ، آن چه ( گناهاني ) را كه از من بر تو آشكار و بر آفريده هايت پنهان است ، ببخش . »
البته مي توان در آن جا هر دعاي ديگري را هم خواند ؛ زيرا امام باقر ( عليه السلام ) هفت جا و از جمله آن ها ملتزم را از مكان هايي مي شمارد كه دعاي مخصوصي در آن جا لازم نيست قرائت شود ( 2 ) و از اين رو امام صادق ( عليه السلام ) پس از ذكر دعايي كه براي ملتزم در ادامه حديث فوق ذكر مي كند ، مي فرمايد :
« وَتَخَيَّرُلِنَفْسِكَ مِنَ الدُّعَاءِ » ؛ ( 3 ) « وخود دعايي ( براي خواندن درآن جا ) برگزين . »
در دعائم الاسلام نيز همين مسأله آمده است . ( 4 )
5 ـ مكان :
گرچه آداب يادشده ، همه از اعمال استحبابي طواف است ، ولي از آن جا كه يكي از ثمرات بزرگ حج ، آمرزش و تطهير انسان از گناه است و ملتزم به عنوان بخشي از كعبه مكرمه ، جايي كه برگزيدگان الهي در آن جا به التزام ايستاده و سفارش ها براي انجام اعمال در آن جا كرده اند ، بي ترديد براي رسيدن به آن فيوضات و غفران نبايد از كنار آن به سادگي گذشت ، همچنان كه اولياي الهي ، چنانچه خواهيم ديد ، نگذشته اند و آنان با تعبيراتي كه نشانگر خصوصيت و اهميت آن جا مي باشد ، مكان دقيق آن را چنانچه ديديم در گفتار و عمل ارائه داده اند .
* پي نوشت ها :
ــــــــــــــــــــــــــــــــــ1 . الكافي ، ج4 ، ص411
2 . بحارالانوار ، ج96 ، ص214 ، ح5 ؛ خصال ، ص169
3 . الكافي ، ج4 ، ص411
4 . دعائم الاسلام ، ج1 ، ص314