بخش 1

5

ميقات حج - سال دوازدهم - شماره چهل و هفتم - بهار 1383

اسرار و معارف حج

6

مكّه مكرّمه

مركز فرهنگي جهان اسلام

سيد علي قاضي عسكر

در ماه مبارك رمضان سال 1424هـ . ق . دعوتنامه اي از سوي وزير حج عربستان آقاي دكتر ايادبن امين مدني براي اينجانب ارسال گرديده بود تا براي كنگره بين المللي حج ، كه از 4 تا 6 ذي حجّه با عنوان « مكّة المكرّمة عاصمة الثقافة الاسلاميه » در مكّه مكّرمه برگزار مي گردد ، مقاله اي بفرستم .

دعوتنامه پيشگفته ، پس از عيد فطر به دستم رسيد كه فرصت ارسال مقاله گذشته بود ، از اين رو ، براي اجابت دعوت و پاسخ به محبّت ايشان ، مقاله اي را كه در پيش رو داريد تهيّه نموده ، براي آقاي وزير فرستادم . سرانجام ، در ماه ذي قعده خبر يافتم مقاله اينجانب در شمار مقالات برگزيده است و بايد در موسم حج آن را در كنگره مزبور قرائت كنم . پس از حضور در كنگره و قرائت متن تعريب شده ، خوشبختانه مطالب آن مورد استقبال شركت كنندگان قرار گرفت كه توجّه خوانندگان گرامي را به متن مقاله جلب مي نمايم :

شهر مكّه مكرّمه از ويژگي هاي ممتاز و منحصر به فردي برخوردار است كه ديگر اماكن و شهرها ، از آن بي بهره اند . برخي از اين ويژگي ها ، كه خداوند سبحان آنها را در قرآن كريم برشمرده است ، عبارتند از :

7

1 . مكه ، امّ القري و مادر شهرها است :

تاريخ نگاران بر اين باورند كه زماني آب تماميِ كره زمين را فراگرفته بوده ، سپس نقطه اي از خشكي پديدار گشته و رفته رفته زمين گسترش يافته است . روز پيدايش خشكي را « دَحْو الأرض » نام نهاده و به حساب ماه هاي قمري ، مطابق با 25 ذي قعده شمرده اند .

منابع ديني ، نقطه آشكار شده در زمين را ، همان محلّ كعبه دانسته و معتقدند كه زمين از محلّ كعبه توسعه يافته است . ^{( 1 )}

در برخي از دعاها نيز اين جمله آمده است : « أللّهمَّ داحِي الْكَعْبَةَ » .

در نظريات جديد زمين شناسان هم ، اين نظريه مطرح شده است كه قارّه هاي ديگرِ جهان ، از نقطه اي در حدود آفريقا و شبه جزيره عربستان جدا شده اند . ^{( 2 )}

جالب تر اينكه جاي كنونيِ كعبه ، درست مقابل « بيت المعمور » در عرش الهي است و اين هر دو ، بيانگر آن است كه كعبه در جهانِ خلقت و در زمين و آسمان محوريّت دارد . ^{( 3 )}

در روايت آمده است : « . . . وَوُضِعَ الْبَيْتُ فِي وَسَطِ الاَْرْضِ لاَِنَّهُ الْمَوْضِعُ الَّذِي مِنْ تَحْتِهِ دُحِيَتِ الاَْرْضُ وَلِيَكُونَ الْفَرْضُ لاَِهْلِ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ فِي ذَلِكَ سَوَاءً . . . » ^{( 4 )}

2 . مكّه شهري است با سابقه اي ديرينه كه درآن تمدّني بزرگ پايه ريزي شده است :

به دنبال دعاي حضرت ابراهيم خليل ( عليه السلام ) مكّه شهريّت يافت و تمدّن ديني در اين شهرِ كوهستاني و سرزمين غير قابل كشت ، پايه گذاري شد . آن حضرت از خداوند خواست كه : { . . . رَبِّ اجْعَلْ هذا بَلَداً آمِناً . . . } . ^{( 5 )}

3 . اين شهر و محدوده حرم در اطراف آن ، از امنيّت برخوردار است و هيچ كس حق ندارد آنجا را با ظلم و ستم آلوده كند :

هركس به اين شهر پناه آورد ، در امنيّت كامل خواهد بود و حتّي حيوانات و گياهان نيز از تعرّض و آزار مصون اند و كسي حقّ كشتن و يا اذيت كردن آنان را ندارد و گياه حرم را نيز نبايد بكنند و حيات را از آنها بگيرند ؛ { . . . رَبِّ اجْعَلْ هذا بَلَداً آمِناً . . . } .

و در آيه ديگر قرآن نيز آمده است : { وَهذَا الْبَلَدِ اْلأَمِينِ } . ^{( 6 )} و هر تصميم الحادي

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . من لا يحضره الفقيه ، ج2 ، ص124 ؛ تاريخ مكّة المشرّفه ، ص34 ، تأليف محمّدبن محمّدبن احمدبن الضياء المكّي ، ت 885هـ . ق .

2 . حج از نگاه حقوق بين الملل ، ص201

3 . تاريخ مكّة المشرّفه ، ص35

4 . من لا يحضره الفقيه ، ج2 ، ص191

5 . بقره : 126

6 . التين : 3

8

در آن ، موجب انتقام الهي مي شود ؛ { . . . وَمَنْ يُرِدْ فِيهِ بِإِلْحاد بِظُلْم نُذِقْهُ مِنْ عَذاب أَلِيم } .

4 . داشتن اقتصاد سالم ، ويژگيِ ديگر اين شهر است :

ساكنان اين منطقه از اقتصاد سالم برخوردار بوده و براي هميشه ، خداوند نعمت هاي خويش را به آنان ارزاني داشته است ؛ { . . . وَارْزُقْ أَهْلَهُ مِنَ الثَّمَراتِ . . . } ^{( 1 )}

و در آيه ديگر مي فرمايد : { . . . يُجْبي إِلَيْهِ ثَمَراتُ كُلِّ شَيْء رِزْقاً مِنْ لَدُنّا . . . } .

5 . توجه قلب هاي ميليونها انسان مسلمان در سراسر جهان ، به اين سرزمين است :

دل هاي مشتاق مسلمانان ، به سوي اين سرزمين گرايش دارد و همه ساله در موسم حج تنها تعدادي از اين علاقمندان توفيق حضور در اين شهر را مي يابند ؛ { . . . فَاجْعَلْ أَفْئِدَةً مِنَ النّاسِ تَهْوِي إِلَيْهِمْ . . . } . ^{( 2 )}

6 . يكسانيِ ساكنان مكه بامردمان ديگرجاي ها ، كه براي حج گزاري به آنجا مي آيند :

كساني كه به اين شهر وارد مي شوند ، با آنان كه پيش از آنها در اين شهر سكونت داشته اند ، يكسان و برابرند ؛ « { . . . سَواءً الْعاكِفُ فِيهِ وَالْبادِ . . . } ؛ فَالْعَاكِفُ الْمُقِيمُ بِهِ وَالْبَادِي الَّذِي يَحُجُّ إِلَيْهِ مِنْ غَيْرِ أَهْلِهِ » . ^{( 3 )} « عاكف » كسي است كه در مكه ساكن است و « بادي » كسي است كه از ديگر سرزمين ها براي حج گزاري به آن ديار مي رود .

7 . اداره امور شهر مكه به وسيله صالحان ، فرمان خداوند است :

فرموده خدا است كه بايد تصدّي امور و توليت شهر مكه در دست متّقين و صالحان باشد ؛ { . . . وَما كانُوا أَوْلِياءَهُ إِنْ أَوْلِياؤُهُ إِلاَّ الْمُتَّقُونَ . . . } .

سرّ اين مسأله آن است كه مكّه و مسجدالحرام و كعبه ، يك شهر و يا يك اثر تاريخي و باستاني نيستند كه بايد مسؤولان كشور به حفظ آن همّت گمارند ، بلكه اينجا پايگاهي براي تربيت مسلمانان و گسترش علم و فرهنگ و انتقال آن از طريق حاجيان به سرتاسر دنياست .

8 . خانه خدا ( كعبه ) در مكه واقع است :

از ويژگي هاي بي شمارِ مكه ، آن است كه كعبه در آن واقع شده و آن ، نخستين خانه

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . بقره : 126

2 . ابراهيم : 37

3 . نهج البلاغه صبحي صالح ، ص457 ، از نامه امير مؤمنان علي ( عليه السلام ) به قثم بن عباس .

9

بنا شده براي مردم است و در نتيجه هر انسان مسلماني نسبت به خانه خود ، كه همان خانه خداست ، علقه اي ويژه دارد و خويشتن را در آنجا ، غريب احساس نمي كند ؛ {  إِنَّ أَوَّلَ بَيْت وُضِعَ لِلنّاسِ لَلَّذِي بِبَكَّةَ مُبارَكاً . . . } .

9 . مكه ، محور و مركز تبادل افكار در مسائل فرهنگي ، سياسي ، اقتصادي ، اخلاقي و ديني است :

آري ، كعبه ، عَلَم و نشانه و مركز انتشار هدايت ديني به سراسر جهان ، در اين شهر است ؛ {  إِنَّ أَوَّلَ بَيْت . . . وَهُديً لِلْعالَمِينَ } .

پيامبر خدا ( صلّي الله عليه وآله ) رسالتش جهاني است ؛ {  تَبارَكَ الَّذِي نَزَّلَ الْفُرْقانَ عَلي عَبْدِهِ لِيَكُونَ لِلْعالَمِينَ نَذِيراً } ، { . . . إِنْ هُوَ إِلاّ ذِكْري لِلْعالَمِينَ } .

و قرآن نيز هدايتگر عموم مردم است ؛ {  شَهْرُ رَمَضانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُديً لِلنّاسِ . . . } و { . . . وَما أَرْسَلْناكَ إِلاّ كَافَّةً لِلنّاسِ بَشِيراً وَنَذِيراً . . . } .

بنابراين ، چون اسلام ديني است جهاني و پيامبرخدا ( صلّي الله عليه وآله ) براي هدايت عموم مردم به رسالت مبعوث شده است ، چنين ديني نياز به مركزي ثابت و غير قابل تغيير دارد تا طرفداران و علاقمندان به آن ، در آن مركز گرد هم آيند و روابط فرهنگي ، سياسي ، اقتصادي ، اخلاقي و ديني خود را بازگو نموده ، مشكلات خويش را مرتفع سازند . قرآن در اين زمينه مي گويد : { وَأَذِّنْ فِي النّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ رِجالاً وَعَلي كُلِّ ضامِر يَأْتِينَ مِنْ كُلِّ فَجّ عَمِيق * لِيَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ وَيَذْكُرُوا اسْمَ اللهِ فِي أَيّام مَعْلُومات . . . } .

خداوند سبحان به شكلي ارتباط مسلمانان را با اين مركز برقرار نموده كه در هر شبانه روز ، پنج نوبت به سوي اين خانه نماز مي گزارند و حتّي هنگام مرگ نيز لازم است صورت آنان به سوي كعبه قرار گيرد و رو به آن دفن شوند .

10 . كعبه و مسجدالحرام ، كه از هر آلودگي پاك و محلّ زدودن گناهان است ، در مكه قرار دارد :

خانه خدا به دستور خداوند ، از هر آلودگي پاك گرديده و كساني كه به اين مركز وارد مي شوند ، آلودگي هاي گناه را از خود مي زدايند و پاكيزه و طاهر ، به ديارشان باز مي گردند ؛ « مَغْفُورٌ لَهُ كُلُّ ذَنْب » . ^{( 1 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . تهذيب الأحكام ، ج6 ، ص121

10

دستور اين پاكي از سوي خداوند بوده است : { وَعَهِدْنا إِلي إِبْراهِيمَ وَإِسْماعِيلَ أَنْ طَهِّرا بَيْتِيَ لِلطّائِفِينَ وَالْعاكِفِينَ وَالرُّكَّعِ السُّجُودِ } . ^{( 1 )}

و اگر از قرآن الهام بگيريم ، به خوبي درخواهيم يافت كه در رابطه با تأسيس و بناي مسجد قُبا نيز خداوند مي فرمايد : {  لَمَسْجِدٌ أُسِّسَ عَلَي التَّقْوي مِنْ أَوَّلِ يَوْم أَحَقُّ أَنْ تَقُومَ فِيهِ . . . } . سپس مي فرمايد : { . . . فِيهِ رِجالٌ يُحِبُّونَ أَنْ يَتَطَهَّرُوا . . . } و در نتيجه { . . . وَاللهُ يُحِبُّ الْمُطَّهِّرِينَ } .

پايگاهي براي تربيت مسلمانان و گسترش علم و فرهنگ و انتقال آن از طريق حاجيان به سرتاسر دنياست .

پس نتيجه مي گيريم كه اين خانه بنا نهاده شده تا مسلمانان به آن وارد شوند و خود را از آلودگي هاي شرك و گناه پاك كنند و سپس محبوب خدا گردند .

11 . بقاي جامعه ديني و تحقّق اهداف پامبر ( صلّي الله عليه وآله ) ، در توجّه مردم به حج است ، كه در مكه برگزار مي گردد :

قرآن بقاي جامعه ديني و اسلامي را با كعبه پيوند زده ، مي فرمايد : {  جَعَلَ اللهُ الْكَعْبَةَ الْبَيْتَ الْحَرامَ قِياماً لِلنّاسِ وَالشَّهْرَ الْحَرامَ . . . } . ^{( 2 )}

اين آيه بيانگر آن است كه اگر مردم به كعبه و حج توجّه نموده ، از اين اجتماع ديني در راستاي تحقّق اهداف پيامبرخدا ( صلّي الله عليه وآله ) بهره بگيرند ، زندگي مادّي و اجتماعي و سياسي آنان از هم گسيختگي مصون و محفوظ مي ماند . امام جعفر صادق ( عليه السلام ) اين حقيقت قرآني را اينگونه بيان كرده است : « لا يَزَالُ الدِّينُ قَائِماً مَا قَامَتِ الْكَعْبَةُ » ^{( 3 )}

امام علي بن ابي طالب ( عليه السلام ) در وصاياي خود به فرزندان و پيروانش فرمود : اللَّهَ اللَّهَ فِي بَيْتِ رَبِّكُمْ ، لا تُخَلُّوهُ مَا بَقِيتُمْ فَإِنَّهُ إِنْ تُرِكَ لَمْ تُنَاظَرُوا » . ^{( 4 )}

باز در حديثي ديگر آمده است : « أَمَا إِنَّ النَّاسَ لَوْ تَرَكُوا حَجَّ هَذَا الْبَيْتِ لَنَزَلَ بِهِمُ الْعَذَابُ وَمَا نُوظِرُوا » . ^{( 5 )}

نتيجه مي گيريم كه بي توجهّي به كعبه و حج ، نوعي پيمان شكني با خداوند و بي توجّهي به ركن مهمّي از اركان دين است و از آنجا كه نقش تخريبي زيادي در سست كردن پايه هاي اسلام و در نتيجه فروپاشي آن دارد ، عقوبت بسيار سختي نيز براي آن در

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . بقره : 125

2 . مائده : 97

3 . الكافي ، ج4 ، ص271 ؛ بحار الأنوار ، ج99 ، ص57

4 . نهج البلاغه ، صبحي صالح ، ص 422 ؛ بحار الانوار ، ج99 ، ص16

5 . بحار الأنوار ، ج99 ، ص16 ؛ وسائل الشيعه ، ج11 ، ص22

11

نظر گرفته شده است .

از سوي ديگر ، دولت هاي اسلامي موظّف شده اند در صورت تحقّق بي توجّهي به حجّ و ترك زيارت خانه خدا ، با استفاده از بيت المال ، مسلمانان را به حج اعزام نمايند و از مهجور ماندن كعبه پيش گيري كنند . ^{( 1 )}

12 . كعبه خانه اي آزاد و محور آزادي :

خداوند در قرآن كريم مي فرمايد : { . . . وَلْيُوفُوا نُذُورَهُمْ وَلْيَطَّوَّفُوا بِالْبَيْتِ الْعَتِيقِ } .

و امام باقر ( عليه السلام ) درباره رمز نامگذاري كعبه به « بيت عتيق » فرمود : « هُوَ بَيْتٌ حُرٌّ عَتِيقٌ مِنَ النَّاسِ لَمْ يَمْلِكْهُ أَحَدٌ » . ^{( 2 )}

و چون كعبه محور توحيد است و توحيد رهاسازي انسان از هر بردگي و سلطه را به همراه دارد ، لذا مي توان گفت « كعبه محور آزادي است » .

امام عليّ بن ابي طالب ( عليه السلام ) فرمود : « وَلا تَكُنْ عَبْدَ غَيْرِكَ وَقَدْ جَعَلَكَ اللَّهُ حُرّاً » . ^{( 3 )}

13 . كعبه ، مرجع عموم مردم و مأمن تمام انسانها :

قرآن فرموده است : { وَإِذْ جَعَلْنَا الْبَيْتَ مَثابَةً لِلنّاسِ وَأَمْناً . . . } . ^{( 4 )}

« ثاب » به معناي « رجَع » و « مثاب » و « مثابه » به معناي « مرجع » است و چون اين خانه براي مردم بنا نهاده شده ، {  إِنَّ أَوَّلَ بَيْت وُضِعَ لِلنّاسِ . . . } . بنابراين ، آن كس كه اين خانه را زيارت مي كند و به سوي آن مي آيد ، در حقيقت به وطن اصلي خود مراجعت كرده و در نتيجه به اصل خود برگشته است .

* * *

طرح ؟ ؟ ؟

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . علل الشرايع ، ص396

2 . الكافي ، ج4 ، ص189 ؛ علل الشرايع ، ص399

3 . نهج البلاغه ، صبحي صالح ، ص401

4 . بقره : 125

12

با توجه به ويژگي هايي كه براي مكّه شمرده شد ، به خوبي درمي يابيم كه هيچ شهري از شهرهاي دنيا ، داراي اين ويژگي ها نبوده و نمي تواند با مكّه برابري كند . از اين رو ، مكّه شايسته ترين مكان براي تبيين دين و گسترش فرهنگ اسلام است .

عَنْ رَسُولِ الله ( صلّي الله عليه وآله ) ـ مخاطباً لمكّة ـ : « إنّي لاََعلَمُ اَنَّكِ حَرَمُ اللهِ و أمنُهُ و أحبُّ البُلْدان إلَي اللهِ تَعالي » . ^{( 1 )}

وَ عَنْه ( صلّي الله عليه وآله ) وَكانَ واقِفاً بالحَزْوَرَة ^{( 2 )} في سوق مكّة : « واللهُ إنّك لَخيْرُ أرضِ الله وأحبُّ أرض الله الي الله ـ عزّوجلّ ـ و لو لا أنّي اُخرِجْتُ مِنْكِ ما خرجتُ » . ^{( 3 )}

امام صادق ( عليه السلام ) نيز فرموده است : « أَحَبُّ الاَْرْضِ إِلَي اللَّهِ تَعَالَي مَكَّةُ وَمَا تُرْبَةٌ أَحَبُّ إِلَي اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ مِنْ تُرْبَتِهَا وَلا حَجَرٌ أَحَبُّ إِلَي اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ مِنْ حَجَرِهَا وَلا شَجَرٌ أَحَبُّ إِلَي اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ مِنْ شَجَرِهَا وَلا جِبَالٌ أَحَبُّ إِلَي اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ مِنْ جِبَالِهَا وَلا مَاءٌ أَحَبُّ إِلَي اللَّهِ عَزَّ وَجَلَّ مِنْ مَائِهَا » . ^{( 4 )}

مكّه ، محلّ حج گزاري و محور توسعه فرهنگ ديني

مكّه از يك سو خود داراي شرافت و عظمت است و ويژگي هاي مخصوص به خود را دارد و از سوي ديگر به دليل برگزاري حج در آن ، اهمّيت بيشتر و مهمتري پيدا كرده است . حج ، محور بودن اين شهر مقدس و تأثيرگذاري فرهنگي و اخلاقي آن در جهان اسلام را تقويت نموده است .

خداوند متعال بر اساس آيه شريفه : { . . . وَلِلّهِ عَلَي النّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَيْهِ سَبِيلاً . . . } . از كساني كه شرايط استطاعت را دارند ، خواسته است تا همه ساله در موسم حج و در ايّامي خاصّ از گوشه و كنار جهان به مكّه آمده ، فريضه حج را به جاي آورند ، انجام اين عمل تنها يك بار در زندگي هر مسلماني واجب است و بر همين اساس ، از آن به « عبادت عمر » تعبير شده است .

ثمرات و بركاتي كه براي حج از پيامبر خدا ( صلّي الله عليه وآله ) و اهل بيت او ( عليهم السلام ) در احاديث و روايات نقل شده ، بيانگر اين است كه حجّ كانوني براي ايجاد تحوّل روحي و اخلاقي مسلمانان تلقّي گرديده و همه ساله بر تعدادي از مردم ، كه شرايط استطاعت را دارند واجب است به آنجا آمده ، خود را از گناهان پاك نمايند و از گذشته غلط خويش فاصله

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . اخبار مكّة للفاكهي ، ج2 ، ص261 / 1471 ؛ كنز العمال ، ج14 ، ص97 / 38039

2 . الحزورة : موضع بمكّة عند باب الحنّاطين ( النهاية : 1/380 ) .

3 . مسند احمد حنبل ، ج6 ، ص449 ، ح18740

4 . من لا يحضره الفقيه ، ج2 ، ص243

13

بگيرند و راه صحيح را برگزينند ، سپس مراجعت نموده اين تحوّل را به خانواده و دوستان و آشنايان خود در گوشه و كنار جهان منتقل سازند .

جالب توجّه اينكه : در اين برنامه ريزي ، هيچگونه بودجه عمومي و بيت المال مسلمانان هزينه نمي شود ؛ زيرا هر حاجي پس از آنكه توان مالي و استطاعت پيدا مي كند ، انجام حج بر او واجب مي شود و در نتيجه تمامي هزينه هاي مربوط را خودش مي پردازد .

براي آنكه خوانندگان گرامي ، اين حقيقت را بهتر دريابند ، به بيان يك نمونه بسنده مي كنيم :

در سال ( 1382هـ . ش . = 1424هـ . ق . ) ، جمهوري اسلامي ايران ، حدود ششصد هزار ( 000 600 ) نفر را به حج و عمره اعزام كرد . اين زائران ، در عمره ، حدود 15 روز و در موسم حج ، حدود 27 روز در حرمين شريفين حضور دارند . در موسم حج ، از حدود سه ماه قبل و در موسم عمره از دو ماه قبل در جلسات آموزشي پيش از عزيمت شركت مي كنند و مسائلي چون :

1 ـ احكام فقهيِ عمومي 2 ـ مناسك حج 3 ـ اسرار و معارف حج 4 ـ تاريخ اسلام 5 ـ اماكن و آثار اسلامي مكّه و مدينه 6 ـ آداب سفر حج 7 ـ آداب معاشرت و توجّه به اخلاق اسلامي 8 ـ بهداشت در سفر 9 ـ آشنايي با مقررات و قوانين كشور ميزبان 10 ـ توصيه ها و تذكّرات و . . . به آنان آموزش داده مي شود .

هنگام تشرّف به حرمين شريفين نيز جاذبه هاي معنويِ موجود در مكّه و مدينه و به خصوص در ايّام تشريق و در عرفات و مشعر و منا و هنگام طواف و سعي ، زائران خانه خدا را به شدّت تحت تأثير قرار مي دهد . اگر به طور ميانگين خانواده هر فرد زائر را چهار نفر در نظر بگيريم و هر حاجي پس از تأثيرپذيري از حج و تحوّل روحي و اخلاقي در وجود خويش ، بتواند در اعضاي خانواده خود نيز تأثير بگذارد و تحوّل روحي و اخلاقي ايجاد شده در خود را به آنان منتقل نمايد ، چيزي در حدود 000 400 2 هزار نفر در هر سال از تحوّلات فرهنگي حج بهره مند خواهند شد و اين عدد در مثمر ثمر بودن فعاليت هاي فرهنگي ، كاملا قابل توجّه است ؛ به خصوص در زمان كنوني كه دشمنان اسلام مي كوشند تا هويّت ديني مسلمانان را از آنان بگيرند و روش ها و رفتارها و الگوهاي غير اسلامي خود را به آنها تحميل كنند .

14

براي روشن تر شدن موضوع ، به برخي از ثمرات و نتايج حج ، كه در احاديث و روايات از پيامبر خدا ( صلّي الله عليه وآله ) و اهل بيت آن حضرت نقل شده ، اشاره مي كنيم :

بركات حج

حجّ خانه خدا اگر صحيح و با رعايت آداب آن انجام شود ، ثمرات و دستاوردهاي بسيار مهم و شيريني به همراه خواهد داشت كه به برخي از آنها را مي آوريم :

1 . پاكي از گناه

حاجي در حج ، بر گذشته نادرست خود خط بطلان مي كشد و راه را براي داشتن يك زندگي سالم و درستِ ديني و الهي هموار مي سازد .

پيامبر خدا ( صلّي الله عليه وآله ) فرمود :

« هر كسي كه براي حج يا عمره از منزل خود بيرون رود ، پس هر قدمي كه برمي دارد و بر زمين مي گذارد ، گناهان از بدن او فرو مي ريزد ؛ چونان ريختنِ برگ از درخت . پس آنگاه كه وارد مدينه مي شود ، به وسيله سلام با من مصافحه مي كند و آنگاه كه وارد ذوالحُليفه ( مسجد شجره ) مي گردد و غسل انجام مي دهد ، خداوند وي را از گناهان پاك مي سازد . . . » ^{( 1 )}

امام صادق ( عليه السلام ) نيز فرمود :

« كسي كه حج بگزارد و خدا را اراده كند و قصد ريا و شهرت طلبي نداشته باشد ، به يقين خداوند او را خواهد بخشيد . » ^{( 2 )}

حج گزار تا زماني كه به گناه آلوده نشده ، نور حج را پيوسته دارا خواهد بود .

پيامبر خدا ( صلّي الله عليه وآله ) فرمود :

« كسي كه حج يا عمره انجام دهد و درآن ، گناه وفسقي مرتكب نگردد ، برمي گردد مانند روزي كه از مادر متولّد شده است . » ^{( 3 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . الحج في الكتاب و السنه ، ص148 ، ح325

2 . وسائل الشيعه ، ج11 ، ص109

3 . الحج في الكتاب و السنه ، ص163 ، ح392

15

آن حضرت همچنين در حديثي ديگر فرمودند :

« اي مردم ، هيچ مؤمني در موقف ( عرفات ) وقوف نمي كند مگر آنكه گناهان گذشته او تا اين زمان بخشيده شود و آنگاه كه حجّ وي پايان يافت ، عملش از نو آغاز گردد . » ^{( 1 )}

از مجموع آنچه گذشت ، نتيجه مي گيريم كه انجام حجّ صحيح و مورد قبول خداوند ، اوّلين پاداشش آمرزش گناهان و ورود به يك زندگي جديد است .

2 . راهيابي به بهشت

خداوند پاداش حج مقبول و پذيرفته شده را بهشت قرار داده است و دليل آن شايد اين باشد كه هركس به ميهماني مي رود ، معمولاً صاحبِ خانه مي كوشد بهترين غذا و امكاناتي را كه دارد براي او فراهم سازد . در حج نيز حاجي ميهمان خداوند است و يكي از ويژگي هاي حضرت حق ، كريم بودن و بخشندگي است و هميشه در دعاها به او خطاب مي شود : « يَا أَكْرَمَ الاَْكْرَمِينَ » ؛ « اي كريم ترين كريمان . »

يكي از بهترين هداياي خداوند ، بهشتي است كه به مؤمنان و نيكان و پاكان وعده داده است كه در سفر حج ، آن را به ميهمانان خانه خود هديه مي دهد .

پيامبر خدا ( صلّي الله عليه وآله ) فرمود : « براي حج مبرور پاداشي جز بهشت نيست . » ^{( 2 )}

3 . نورانيت

هر انساني به هنگام تولّد از مادر ، فطرتي پاك دارد . قلب كودك نوراني و به دور از هر نوع تيرگي است ، ليكن پس از دوران بلوغ و ورود به جامعه و آلودگيِ تدريجي به گناه و معصيت ، گرفتار تيرگي مي شود و احيانا تا آنجا پيش مي رود كه قلبش دچار قساوت مي گردد و ديگر اميدي به نجات او نمي رود .

افرادي كه هنوز در اين مرحله قرار نگرفته و توفيق انجام حج را پيدا مي كنند ، پس از آنكه روح و جان خود را در درياي شفاف و زلال حج شستشو داده و خود را پاك كردند ، باز به فطرت اوليه باز گشته ، نورانيت را از خداوند جايزه مي گيرند و مي توانند با عمل به اسلام ، آن را حفظ كنند ، روشن است كه آلودگي به گناه ، از اين نورانيت مي كاهد

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . سنن دار قطني ، ج2 ، ص284

2 . مستدرك الوسائل ، ج2 ، ص8

16

و با ادامه آن ، به طور كلّي از ميان مي رود .

امام صادق ( عليه السلام ) فرمود :

« حج گزار تا زماني كه به گناه آلوده نشده ، نور حج را پيوسته دارا خواهد بود . » ^{( 1 )}

4 . دستيابي به خير دنيا و آخرت

پيامبر خدا ( صلّي الله عليه وآله ) فرمود :

« هركس دنيا و آخرت را مي خواهد ، آهنگ اين خانه كند ، همانا بنده اي به آنجا نيامده و از خداوند دنيا را نخواسته ، مگر آنكه بدان دست يافته و خداوند حاجت او را برآورده است و نيز از خداوند آخرت را طلب نكرده مگر آنكه پذيرش اين درخواست را براي وي ذخيره كرده است . » ^{( 2 )}

پيامبر خدا ( صلّي الله عليه وآله ) در حديث ديگري به عثمان بن ابي العاص فرمود :

« بدان ، عمره همان حج اصغر است و همانا يك عمره از دنيا و آنچه در آن است ، بهتر و بالاتر است و نيز بدان كه حج از عمره برتر و بهتر است . » ^{( 3 )}

5 . آرامش دل

يكي از فلسفه هاي تشريع حج ، اقامه ياد و ذكر خداوند است .

پيامبر خدا ( صلّي الله عليه وآله ) در حديثي فرمود :

« اِنَّماجُعِلَ الطَّوافُ بالْبَيْتِ وَبَيْنَ الصَّفا وَالمَرْوَةِ وَرَميُ الجِمار لاِقامَةِ ذِكْرِ اللهِ . » ^{( 4 )}

« همانا طواف خانه خدا و سعي ميان صفا و مروه و رمي جمراتِ سه گانه ، فقط براي اقامه ياد خدا قرار داده شده و تشريع گرديده است . »

قرآنِ كريم ، تأثير ياد خدا در انسان را « آرامش قلب » ذكر مي كند و مي فرمايد :

{ . . . أَلاَ بِذِكْرِ اللهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ } ؛ ^{( 5 )} « همانا با ياد خدا دل ها آرام مي گيرد . »

حال با توجه به اين مقدمه و نيز فرموده امام باقر ( عليه السلام ) كه : « اَلْحَجُّ تَسْكِينُ الْقُلُوبِ » ^{( 6 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . كافي ، ج4 ، ص255

2 . مسند الامام زيد ، ص197

3 . معجم الكبير طبراني ، ج9 ، ص44

4 . الحج في الكتاب و السنه ، ص133 ، ح280

5 . رعد : 28

6 . بحار الانوار ، ج75 ، ص183

17

نتيجه مي گيريم كه يكي از ثمرات حج ، آرامش دل است ؛ چيزي كه امروز بشريت به شدت به آن نيازمند مي باشد .

6 . همنشيني با پيامبران و صالحان

امام صادق ( عليه السلام ) فرمود :

هنگامي كه موسي ( عليه السلام ) حج انجام داد ، جبرئيل بر وي نازل شد . موسي به او گفت : اي جبرئيل ، براي كسي كه حجّ اين خانه را با نيّتي صادق و هزينه اي پاك به جاي آورد ، چه پاداشي مقرر شده است ؟

جبرئيل به سوي خداوند ـ عزّ و جلّ ـ بازگشت ( و پاسخ آن را جويا شد ) خداوند به او وحي كرد و فرمود : به موسي بگو :

« او را در ملكوت اعلا همراه و همنشين با پيامبران و صديقان و شهيدان و صالحان قرار خواهم داد و اينها همراهان خوب و شايسته اي هستند . » ^{( 1 )}

7 . در امان بودن از عذاب

امام باقر ( عليه السلام ) فرمود :

« هركس داخل اين خانه شود و نسبت به همه آنچه خداوند بر او واجب كرده ، آگاه باشد ، از عذاب هميشگيِ روز قيامت ايمن خواهد بود . » ^{( 2 )}

« در دنيا نيز اگر كسي به حرم پناه ببرد ، از خشم خدا در امان است . » ^{( 3 )}

حج گزار در رفتن به حج و بازگشتن از آن ، در ضمانت خداوند است . پس اگر در سفر ، به او رنج و خستگي برسد ، خداوند گناهان او را به خاطر آن سختي ، مي بخشد .

امام صادق ( عليه السلام ) فرمود :

« بر شما باد زيارت اين خانه ، پس پيوسته حج اين خانه كنيد ، كه با حج ، گرفتاري هاي دنيا و هول و هراس هاي روز قيامت از شما دفع گردد . » ^{( 4 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . من لايحضره الفقيه ، ج2 ، ص235

2 . عوالي اللآلي ، ج2 ، ص84 ، ح227

3 . كافي ، ج4 ، ص226

4 . امالي طوسي ، ص668

18

8 . علوّ درجه در بهشت

پيامبر خدا ( صلّي الله عليه وآله ) فرمود :

« حج گزار در رفتن به حج و بازگشتن از آن ، در ضمانت خداوند است . پس اگر در سفر ، به او رنج و خستگي برسد ، خداوند گناهان او را به خاطر آن سختي ، مي بخشد و براي هر قدمي كه برمي دارد ، هزار درجه در بهشت بالا مي رود . . . » ^{( 1 )}

9 . استجابت دعا

يكي ديگر از ثمرات حج ، « پذيرش دعاي حاجي » است :

پيامبر خدا ( صلّي الله عليه وآله ) فرمود : « دعاي سه كس مستجاب است :

1 ـ دعاي حج گزار در مورد خانواده اش .

2 ـ دعاي بيمار . . .

3 ـ دعاي مظلوم . » ^{( 2 )}

در حديثي ديگر نيز فرمود :

« حاجيان و عمره گزاران ، ميهمانان خدايند . خدا آنها را دعوت كرده و اينها نيز پذيرفته اند ، اينها نيز دعا كرده و خداوند آن را اجابت كرده است . » ^{( 3 )}

در حج ، هم دنيا وجود دارد و هم آخرت ، هم تربيت و تهذيب نفس است و هم تربيت اجتماعي و سياسي ، هم احساس اخوّت و برادري هست و هم نظم و ترتيب .

10 . پيشگيري از تنگدستي

پيامبر خدا ( صلّي الله عليه وآله ) فرمود :

« حج انجام دهيد ، [ تا ] هرگز نيازمند نشويد . » ^{( 4 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . كنز العمال ، ح11812 و 11840

2 . الحج في الكتاب و السنه ، ص162 ، ح386

3 . همان .

4 . الحج في الكتاب و السنه ، ص164 ، ح398

19

امام علي ( عليه السلام ) نيز فرمود :

« همانا بالاترين چيزي كه متوسّلان به درگاه ربوبي به آن توسّل جويند ، ايمان به خدا و پيامبر او و . . . حجّ خانه خدا و عمره است . پس همانا اين دو ( يعني حج و عمره ) فقر را دور و گناه را مي شويد . » ^{( 1 )}

11 . دستيابي به سلامتي

از امام صادق ( عليه السلام ) نقل شده كه فرمودند :

« علي بن الحسين ( عليهما السلام ) فرمود : حج و عمره به جا آوريد تا بدنهاي شما سالم ، روزي هاي شما افزون و هزينه هاي خانواده ( و زندگي ) شما تأمين گردد . . . » ^{( 2 )}

12 . پيشگيري از هلاكت

امام باقر ( عليه السلام ) فرمودند : در وصيت اميرمؤمنان علي ( عليه السلام ) آمده است :

« حجّ خانه پروردگارتان را ترك نكنيد كه هلاك خواهيد شد . » ^{( 3 )}

امام صادق ( عليه السلام ) نيز فرمودند : « اگر مردم حج را ترك كنند عذاب برآنان نازل مي شود . » ^{( 4 )}

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

1 . همان ، ص402

2 . كافي ، ج4 ، ص252

3 . محاسن ، ج1 ، ص170

4 . كافي ، ج4 ، ص271

20

از آنچه كه ذكر شد و روايات ديگري كه در رابطه با فلسفه و اسرار هر يك از اعمال و مناسك حج آمده ؛ از قبيل :

توبه قبل از سفر ، پرداخت واجبات مالي و تطهير اموال ، تحصيل اخلاص و انجام اعمال براي خداوند ، التزوّد من أطيَب الزاد ، إعانه الاصحاب ، پرهيز از عجله ، مراعات بيماران ، احترام به سالخوردگان ، خوش خلقي با همسفران ، آزار ندادن ديگران ، دادن صدقه و خواندن دعا هنگام خروج از منزل و در طول سفر و . . . همه نشانگر آن است كه حج كانوني براي تغيير و تحوّل روحي و اخلاقي مردم مسلمان است و مناسك حج در حقيقت مناسك زندگي صحيح ديني و اسلامي است . در حج ، هم دنيا وجود دارد و هم آخرت ، هم تربيت و تهذيب نفس است و هم تربيت اجتماعي و سياسي ، هم احساس اخوّت و برادري هست و هم نظم و ترتيب و بالاخره حج مجمعي براي يكي كردن آرا و دلها در زمينه هاي گوناگون و محوري براي نزدكتر شدن به خدا است و از همين رو است كه حج مركز اجتماع مسلمانان قرار داده شده تا در اين تجمّع شاهد منافع خويش باشند ؛ { . . . لِيَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُمْ . . . } .

با توجّه به نكات بالا ، مي توان گفت كه مكّه پايتخت فرهنگيِ جهان اسلام و پايگاه قوي و مطمئن براي پالايش روحي و اخلاقي مسلمانان است . كه اگر از اين ظرفيت عظيم به خوبي استفاده شود ، مي توان به راحتي به اهداف ذكر شده دست يافت .

* پي نوشت ها :