بخش 7

117

ميقات حج - سال پانزدهم - شماره پنجاه و هفتم - پاييز 1385

اماكن و آثار

118

شهرهاي چادري

بودو راش / حامد شريعتي نياسري

متني كه پيش رو داريد ، برگرداني است از خلاصه انگليسي رساله دكتري آقاي بودو راش ، عضو مركز تحقيقات حج عربستان سعودي . وي در 1980 ، با ارائه اين رساله ، مدرك دكتري خود را از دانشگاه اشتوتگارت آلمان دريافت كرد . اصل رساله به زبان آلمانيوموضوع آن « شهرهاي چادري حج » است كه موضوعي است در نوع خود بي سابقه و تاكنون به اين شكل مورد توجه نبوده است .

بودو راش در سال 1943 در اشتوتگارت آلمان به دنيا آمد . در سال 1964 ديپلم معماري خود را از دانشگاه اشتوتگارت گرفت . در سال 1967 تا 1969 در مؤسسه ساختارهاي سبك مشغول به كار بود . در سال 1973 در دانشگاه تگزاس آمريكا تدريس كرد . در سال 1974 به همراه سامي آنجاوي ، سرپرستي مسابقه و پروژه طراحي شهر چادري منا را بر عهده داشت و در همين سال به دين اسلام گرويد و طي سال هاي 1975 تا 1979 ، به همراه سامي انجاوي ، مركز تحقيقات حج ( HRC ) را در دانشگاه ملك عبد العزيز جده تأسيس كرد .

و سرانجام در سال 1980 درجه دكتري خود را از دانشگاه اشتوتگارت آلمان گرفت . گفتني است رساله دكتري ، حاصل بيش از چهار سال تلاش خستگي ناپذير وي در مركز تحقيقات حج مي باشد .

119

مقدمه :

چادر نشيني ؛ چه از لحاظ شكل و چه اصول ترتيب آن ، يكي از مسائل اصلي مورد توجه در سكونت بشر بوده است . شهرهاي چادري كه اولين مكان سكونت بشر اوّليه پس از دوران غارنشيني است ، امروزه نيز به عنوان محل هايي جهت برپايي جلسات و يا اسكان موقت همچنان مورد توجه است . در اين بين شهرهاي چادري كه در ايام حج برپا مي شود ، يكي از باشكوه ترين و زيباترين جلوه هاي اين نوع سكونت ؛ يعني چادرنشيني است كه در نوع خود منحصر به فرد است ، چراكه در زندگي ماشيني بشر امروز و محدوديت هاي ناشي از آن ، كمتر مي توان چنين نوع چادرنشيني ، آن هم در اين ابعاد منحصر به فرد را شاهد بود . تاريخ چادر و چادرنشيني بخشي از تاريخ جذاب فرهنگي بشر است و شهرهاي چادري حج ، نقطه اي برجسته در اين تاريخ به شمار مي آيد . ميليون ها نفر از سراسر جهان در صحراي عربستان براي زيارت خانه خدا گرد هم آمده و اندكي بعد به خانه هاي خود باز مي گردند .

چادرنشيني و شهرهاي چادري ، نوع خاصي از زندگي مدني و شهري از انواع مهم آن مي باشد كه هميشه وجود داشته و خواهد داشت و در همه جا و توسط همه كس و از جمله در قبايل صحرانشين و نيز اردوگاه پناهندگان قابل استفاده است . درك بهتر از ماهيت اين شهرهاي چادري ، به ما در اجتناب از مصائب فراواني كمك مي كند . به خصوص اگر ياد بگيريم كه چگونه از اين شهرهاي چادري مراقبت كنيم تا شكل و معناي آن ها به همين صورت حفظ شود و دست نخورده بماند . شهرهاي چادري مي تواند در حوادث و بلاياي طبيعي سخت جهت اسكان پناهندگان و آسيب ديدگان مورد استفاده قرار گيرد . لذا لازم است تا سازمان هاي خيريه جهاني ؛ چون يونسكو ، توجه ويژه اي به اين شهرهاي چادري بنمايند . اين شهرها را در هر جاي جهان كه لازم باشد ، تنها ظرف چند روز مي توان برپا نمود و البته اين مبحث نياز به صرف وقت مطالعه و تحقيق توأم با بردباري دارد و اين نوشتار بحث درباره گوشه اي از اين موضوع را عهده دار است .

120

تعريف شهر چادري :

يك مجموعه از چادرهاي كنار هم را تنها در صورتي شهر چادري مي نامند كه آرايش معني دار سازماندهي آن نشان دهنده يك پيكره و حقيقت مشتركي باشد . در اين تعريف اندازه واقعي اين مجموعه ها هيچ نقش مستقيمي ندارد . شهرهاي چادري به لحاظ قابليت سازگاري و قابل حمل بودن با شهرهاي عادي تفاوت دارند و اگر بنا باشد كه در مدتي طولاني و يا فواصل زماني كوتاه مورد استفاده قرار گيرند ، بايد پايه هاي زيرساختي آن را در زمين محكم كرد و به اين ترتيب شهري دائمي با خانه هايش شكل مي گيرد . در ميان شهرهاي چادري ، برخي تنها به طور موقت شكل مي گيرد مانند آنچه جهت اسكان حادثه ديدگان و بازماندگان بلاياي طبيعي و بشري و يا اردوگاه پناهندگان برپا مي شود . برخي ديگر از شهرهاي چادري هم طي فستيوال ها و جشنواره ها برپا مي شوند .

تصوير 7

تصوير 6

121

در دسته بندي ديگر ، كه شهرهاي چادري شكل هاي سطح بالاتري مي يابند ، انواع مختلف ديگر از اين شهرها را مي توان يافت ؛ دسته نخست شهرهاي قابل حمل و متحرك است ؛ شهرهايي چادري كه با دوام اند اما هميشه در نقاطي جديد برپا مي شوند .

اين شهرها بدون تغيير شكل در سازماندهي شان ، پيوسته با وضعيت آب و هوايي مختلف سازگاري و تطبيق مي يابند ؛ از جمله اين چادرها ، دهكده هاي چادري عشاير سراسر جهان است و يا در مواقعي اردوگاه هاي بسيار بزرگ و پيچيده نظامي كه در تمامي ادوار تاريخ و تا به امروز وجود داشته و هنوز هم وجود دارد و از همين جمله است اقامتگاه هايي چادري كه كاروان هاي عازم مكه در قديم و قبل از پيدايش وسايل نقليه موتوري با خود در بيابان هاي عربستان حمل مي كردند .

دسته دوم چادرهايي هستند كه به طور موقت ساخته مي شوند و حالت ايستگاهي دارند اما به دليل آن كه در فواصل زماني كوتاه ، مورد استفاده قرار مي گيرند ، مناسب تر از ساختمان هاي دائمي مي باشند . از اين رو ، تمامي شهرهاي چادري ، كه طي اجتماع عظيم مردم در نقطه يا شهري براي برپايي بازارهاي موسمي يا جشنواره ها و مراسم مذهبي ايجاد مي شود ، به اين دسته تعلّق دارد . همچنين شهرهاي چادري كه در نقاط اردوگاهي مدون و در فصل جهانگردي شكل مي گيرد نيز در اين دسته قرار مي گيرد .

تصوير 2

حال اگر اين شهرهاي چادري ، طي مدت هاي طولاني ، نظم خاص به خود بگيرند ،

122

اشكال بسيار پيچيده اي از آن ها به همراه سنت ها و رسم و رسومات خاص خود بهوجود مي آيد ؛ از جمله اين موارد را در فرهنگ هندوها و بودايي ها مشاهده مي كنيم . آن ها در نقاط مختلفي از هيماليا و اطراف رودخانه مقدس گنگ ، اعياد مذهبي بزرگي برپا مي كنند .

همچنين در فرهنگ غرب هم نمونه هايي از اين دست را شاهديم ؛ از جمله ، بازارهايي كه به عنوان نمونه نزديك دروازه رودوس ( Rhodos ) تا اواخر قرون وسطي وجود داشت و دليل پيدايش آن هم جريان تجاري مطلوبي بود كه امكان تبادل كالا بين شرق و غرب را فراهم مي كرد . اما تركيبي از دو نمونه بالا ( مذهبي ـ تجاري ) كه از آن ها ياد شد ، را در شهرهاي چادري منا و عرفات ، كه خارج از شهر مقدس مكه برپا مي شود ، شاهديم . در اين خيمه گاه ها ، چادرهايي كه اهالي مكه به منظور زيارت برپا كرده اند ، در كنار چادر مربوط به شهرهاي متحرك كاروان هاي بزرگ قرار مي گيرد .

امروزه ديگر شاهد چنين كاروان هاي زيارتي چادري نيستيم اما دو شهر چادري منا و عرفات از هميشه بزرگتر شده و بي شك اين دو شهر چادري ، از تأثيرگذارترين شهرهاي چادري موجود مي باشند . شهر چادري عرفات جهت اقامت يك روزه و منا براي مدت 3 روز اقامت برپا مي شود . هر دوي اين اقامت گاه ها ، بخشي از مراسم اسلامي ساليانه حج مي باشد كه طبق تقويم قمري و هر 12 ماه يك بار برگزار مي شود . مراسم حج ، كه امروزه انجام مي گيرد ، دقيقاً مطابق همان حجي است كه پيامبر اسلام انجام داده و با تمام جزئيات در تاريخ گزارش شده است و زائران در تمامي حركات اين آيين مذهبي ، حتي چگونگي راه رفتن و گام برداشتن ( منظور سعي صفا و مروه ) و نيز اقامت در شهرهاي چادري منا و عرفات از ايشان تبعيت مي كنند . مجموعه اين اعمال عبادي ، شامل تعداد زيادي از فعاليت هاي مختلف ؛ اعم از واجب و مستحب مي باشد .

ما همواره در طول 20 سال اخير ، شاهد افزايش شديد جمعيت زائران بوده ايم . امروزه پيدايش وسايط نقليه موتوري ، جاي شتر را در حمل و نقل زائران گرفته است و به اين ترتيب نياز به زيرساخت هايي چون جاده ها و بزرگراه هاي مناسب پديد آمده است . به همين ترتيب شهرهاي چادري هم به طور اجتناب ناپذيري از جهان مدرن امروزي تأثير پذيرفته است . شهر مكه و اطراف آن ، ساليانه به مدت تقريباً يك ماه پذيراي بيش از دو ميليون زائر مي باشد . در اين ميان طبعاً مشكلاتي هم پيش مي آيد كه برخي به انجام شعائر و برخي ديگر به

123

زيرساخت ها مربوط مي شود . مشكلات زيرساختي ، به طور عمده عبارت اند از اسكان زائران ، حمل و نقل آن ها ، تهيه خوار و بار ، فاضلاب و دفع زباله . مشكلات فني هم كه در انجام مراسم پيش مي آيد . آن ها نيز به طور عمده عبارت اند از تراكمي كه در مسير حركت زائران پيش مي آيد ، كه آن هم ناشي از انبوه جمعيت زياد ، جاده هاي نامناسب و موانع است كه در اثر وجود ماشين ها و دست و پاگير شدن آن ها در ميان جمعيت پديد مي آيد . البته تحقيقات اخير ، كه روي حركت دسته جمعي مردم انجام شده ، شايد راه حل هايي براي رفع اين مشكلات بيابد اما وسعت بي سابقه چنين جمعيتي در مكه و مشكلات فراوان مربوط به آن ، لزوم پي ريزي مبناي جديدي در اين باره را ايجاب مي كند .

با توجه به مشكلات زيرساختي حمل و نقل زائران ، از محل اسكان خود تا محل انجام شعائر و آيين هاي مربوط ، لازم است تكنيك و مذهب دست به دست هم دهند و راهي مناسب براي رفع اين مشكلات بيابند ؛ چرا كه يك راه حل صرفاً ذهني و نظري در اين بين راهگشا نخواهد بود .

براي ديگر مشكلات ، مي توان راه حل هايي را در بخش هايي چون صنعت توريست ، ابر شهرها و شايد بخش هاي نظامي يافت . استفاده بسيار كوتاه مدت از امكانات موجود ، شرايط را بسيار منحصر به فرد مي كند .

همچنين فقدان ارتباط مناسب ميانِ فن آوري ، مذهب و سازمان هاي دست اندركار ، منجر به ايجاد شرايط نامناسب در ميان زائران ، جهت انجام آيين هاي ديني شده است . ضمن آن كه به نظر نمي رسد متخصصان امور فني ، آشنايي چنداني با مسائل مذهبي داشته و يا از سوي ديگر نظريه پردازان مذهبي تلاشي را جهت آگاهي از مسائل فني مربوط انجام داده باشند . لذا مسأله حج ، مانند بسياري از مسائل ديگر ، تحت تأثير توسعه هاي جديد قرار گرفته و در معرض تهديد مي باشند .

شهرهاي چادري مكه

بزرگترين و توسعه يافته ترين شهرهاي چادريِ جهان در مكه واقع است كه همه ساله جهت اسكان صدها هزار حاجي برپا مي شود . اين مراسم شامل حركت جمعي بزرگِ 5 روزه مشتمل بر طواف و سعي صفا و مروه ، حركت زائران به عرفات و وقوف در آن و حركت از

124

عرفات به مزدلفه و ورود به منا و رمي جمرات و قرباني و سپس بازگشت به مكه مي باشد و نيز يك طواف اضافه در مكه به نام طواف الافاضه مي باشد . طبق نقل قرآن كريم ، تاريخ حج به زمان حضرت ابراهيم و ساخت خانه خدا توسط وي باز مي گردد .

تاكنون بسياري از تمدن ها و آيين هاي سنتيِ بزرگ جهان ، قرباني توسعه هاي عصر جديد گشته اند و همين خطر شهرهاي چادري را نيز تهديد مي كند . در طي صدها سال ، حدود نيم ميليون زائر براي انجام مراسم به مكه مي آمدند ولي حوادث قرن اخير اين تعداد را به نحو قابل توجهي كاهش داد تا اين كه با پيدايش حركت احياي اصول دين در تمام طبقات جامعه اسلامي و پيدايش وسايل نقليه و هواپيماهاي مدرن ، كه انجام اين سفر را آسان مي نمود ، تعداد زائران كه در سال 1950 ، 200 هزار نفر بود به 10 برابر در حال حاضر افزايش يافت و حتي هم اكنون حركت حاجيان در سرزمين مقدس ، كه در واقع بخشي از مراسم مذهبي حج است ، موتوريزه شده و اين امر شامل حركت از عرفات و ورود به منا هم مي شود كه پيشتر پياده انجام مي شد و نمونه اي از چنين ازدحامي را در رمي جمره عقبه شاهديم . روشن است ، حركت همزمان دو ميليون جمعيت در زمان و مكان محدود ، چه مشكلات عظيم ترافيكي را به دنبال خواهد داشت !

عربستان در طي بيش از ده سال گذشته ، كوشيده است تا راهي براي غلبه بر اين شكل بيابد و اين كار را با استفاده از زيرساخت هاي مدرن و ساخت جاده هاي بزرگ انجام داده است . البته تمركز اين كار در منا بوده كه ازدحام در آن بيشتر است . آنها تلاش كرده اند در محدوديت جا ، فضاي بيشتري به تردد خودروهاي زائران اختصاص دهند و در عوض ، جا براي اسكان كم و متراكم شده است . به اين ترتيب جاي شهرهاي چادري تنگ تر و تنگ تر شده و تنها به بخش هايي از دره منا محدود گرديده است .

در صورت ايجاد عمارت هاي چند طبقه بزرگ براي جا دهيِ زائران ، مي توان بر اين وضعيت بحراني چيره شد كه البته در اين صورت موقعيت چادرها به مخاطره مي افتد و زائران به جاي اسكان در چادر ، در عمارت هايي مانند هتل ها جاي خواهند گرفت . به دليل زير كه در زير مي آيد ، اين ضرورت احساس مي شود :

الف ) محل انجام آيين هاي مذهبي بسيار متراكم و پرازدحام است و در اين ميان ، هجوم جمعيت گاهي بسيار خطرناك مي شود كه نمونه اي از آن ، در رمي جمرات پيش مي آيد كه

125

جمعيت انبوهي ، از 5/1 تا 2 ميليون نفر ، در زمان محدود ( تقريباً 6 ساعت ) به رمي جمرات اقدام كنند و يا جمعيتي كه پس از رمي جمرات براي طواف هجوم مي آورند .

ب ) راه هاي جديد ايجاد شده و نيز روش ها و وسايل حمل و نقل حجاج جهت انجام فرايض مناسب نيست .

ج ) تمام امكانات جادهي ، تا بالاترين ظرفيت خود و حتي بيش از آن پر مي شوند و به علاوه زيرساخت هاي مربوط ، به خصوص از لحاظ بهداشتي ، جدّاً ناكافي است . همانطور كه مي دانيم در قوانين شرع ، هيچ قانوني براي كنترل و يا كاهش مقدار حجاج و ثابت نگه داشتن آن در يك اندازه معين وجود ندارد ، لذا چاره اي جز اسكان تمام زائراني كه مي خواهند به حج بيايند وجود ندارد . بنا براين ، به نظر مي رسد در چنين وضعيتي كاهش داوطلبانه حجاج ضروري باشد . ضمن آن كه جهت گيري زيرساخت ها به سمت افزايش امكانات براي جادهي زائران و وسايل حمل و نقل مي باشد . و تا امروز ثابت شده است كه بهترين شيوه نقل و انتقال حجاج از مكه به عرفات ( 11 ـ 5 كيلومتر ) حركت و طي مسير به شيوه پياده روي است و بهترين شيوه اقامت آنها هم سكونت در شهرهاي چادري است . با اين ديدگاه شهرهاي چادري همچنان موقعيت خود را در جادهي حجاج حفظ خواهد كرد .

بنابراين ، بايد كاري كرد كه شيوه حركت حجاج به سمت عرفات ، مانند قبل ، به صورت پياده باشد و البته بايد انجام اين كار به گونه اي باشد كه با روش هاي مدرن عصر جديد مطابقت كند .

احياي شيوه هاي قديم اسكان

كارهايي كه بايد براي احياي روش هاي قديم اسكان و نقل و انتقال حجاج انجام شود ، عبارت اند از :

1 . ايجاد راهي از جبل الرحمه تا حرم براي حركت پياده ها ، كاملاً جدا از مسير سواره رو ؛ به طوري كه حاجي ها ترجيح دهند به جاي حركت با ماشين ، از مسير پياده رو استفاده كنند ضمن آن كه هر قدمي هم كه برمي دارند در راه خدا است و مأجور خواهند شد .

2 . مسير داراي پياده رو مجهز به سايبان و همچنين داراي محل هايي براي نماز و استراحت و نوشيدن آب و خريد .

126

( تصويرهاي صفحه 194 و ص 195 ) .

3 . پيش بيني سرويس هاي بهداشتي كافي در طول مسير .

4 . داشتن امكانات لازم ؛ از جمله ويلچر ( صندلي هاي چرخدار ) كه در هنگام سعي مورد استفاده زائران معلول قرار گيرد . گفتني است در اين مسير پياده رو هم پيش بيني نشده است .

5 . تجهيز به گاري ها و چرخ دستي ها براي حمل بارهاي سبك زائران ؛ همانگونه كه در فرودگاه ها وجود دارد .

127

6 . مسير پياده رو به تأسيسات روشنايي مجهز شود ؛ به گونه اي كه امكان استفاده از نور ماه هم براي حجاج در اثناي حج وجود داشته باشد .

7 . از ضرورت هاي ديگر ، پيش بيني امكانات اورژانس و كمك هاي اوليه است .

8 . مسير حركت ماشين هاي خصوصي ( شخصي ) از مسير اصلي حركت حجاج مجزا شود .

9 . در جاهايي كه ازدحام بيشتري در منا وجود دارد ، مي توان با ساخت پل هاي موقت به

128

ارتفاع 4 تا 5 متر ، مسير حركت پياده رو را از مسير ماشين رو مجزا كرد ، ضمن آن كه اين كار به در جهت يابي صحيح مسير ، به حجاج كمك مي كند .

صفحه 196

10 . به منظور كمك به حركت پياده ها ، پيشنهاد مي شود ميان منا و عرفات ، از قطارهاي بدون ريل و داراي لاستيك با سرعت كم ، شبيه به قطارهايي كه در نمايشگاه هايي چون نمايشگاه 1967 مونترال مورد استفاده قرار گرفت ، استفاده شود . اين قطارها بدون سقف بوده و سوار يا پياده شدن مسافران و قرار دادن بارهايشان در آن ، به راحتي صورت مي گيرد . حركت اين قطارها به گونه اي تنظيم مي شود كه از تمام نقاط اصلي حركت حجاج قابل دسترسي باشد و فواصل حركت آن ، بر اساس حركت حجاج تنظيم گردد و مسير خاصي نيز براي

129

حركت آن پيش بيني شود .

11 . براي مسافت هاي طولاني تري چون فاصله ميان جده ، مكه و مدينه مي توان از اتوبوس هاي دولتي خاص حمل حجاج كه به حد كافي وجود دارند ، استفاده كرد ، اگرچه

صفحه 197

130

توسعه قطارهاي ياد شده براي اين كار بهتر است .

12 . شايسته است پايانه هاي مجهّزي براي پارك ماشين هاي شخصي ، در خارج از محوطه مقدس حرم ( فضاي اجراي مراسم ) پيش بيني گردد و براي رفت و آمد زائران از پايانه به محل مراسم ، سرويس هاي حمل و نقل خاص در نظر گرفته شود .

13 . پس از اجراي اين طرح ، از تردّد وسايل نقليه شخصي در آن مسير جلوگيري شود . به اين ترتيب رفت و آمدهاي غير ضروري در اين مسير كاهش يافته و به شدت محدود مي شود . اين كار را مي توان از شبكه راه هاي منتهي به عرفات ، پايانه هاي واقع در مزدلفه و غالب پل ها و راه هاي جديد احداث شده در منا و حتي تونل هاي جديد آغاز كرد . حتي با كم شدن سواره روها مي توان از آن جاها ، براي نصب چادر و يا ديگر تجهيزات متحرك ، در ايام حج استفاده كرد .

اسكان حجاج

14 . از آنجا كه اسكان حجاج در عرفات و منا ، همچنان در چادر است ، شايسته است از لحاظ زيبايي و فني ، در هرچه بهتر شدن اين چادرها دقت لازم به عمل آيد ؛ مثلاً در نصب چادرها طناب به كار نرود و از بهترين نوع رنگ ها در داخل آن استفاده شود و نيز از مواد ضدّ حريق به كار رود .

15 . بهتر است مطوّف ها ( رؤساي كاروان ها ) خيمه هاي خود را گروهي برپا كنند ؛ به طوري كه در هر يك از آن ها 250 زائر ، به همراه يك مسؤول ، كه خودِ مطوّف مي تواند رييس كاروان هم باشد ، جاي گيرند .

16 . اسكان حجاج در عرفات ، همانند قديم و با استفاده درست از زمين هاي فراوانِ موجود ، انجام گيرد ؛ به گونه اي كه در هر هكتار حدود 2000 تا 3000 حاجي جاي گيرند . همچنين مي توان با حذف موارد غير ضرور ؛ مانند خيمه هاي پليس و يا محل فرود بالگردها ، وضعيت را بهتر كرد .

17 . همچنين بايد تمام بناهايي كه در عرفات ، بعد از سال 1950 ايجاد شده ، به خيمه هايي بزرگ تبديل گردد و همان شكل ظاهري چادرها را داشته باشد . نمونه اي از اين بناها ، كه بايد به چادرهاي بزرگ تبديل شوند ، دو سالن بزرگ موجود است كه از لحاظ فني

131

هم چندان مناسب نيست و همچنين بلوك هاي سيماني و دروازه هاي متعددي كه در عرفات ساخته شده و چهره آن را نا زيبا ساخته ، لازم است برچيده شوند .

صفحه 198 و 199

132

صفحه 200 و 201

133

18 . در مزدلفه ( مشعر ) هم ، بايد زمين را به همان صورت شني طبيعي اش ، كه مناسب حركت پياده ها باشد ، حفظ كنند و نورافكن هاي قوي را هم بردارند و از آنجا كه در اين مكان ، هيچ شهر چادري بزرگي ايجاد نشده ، مناسب است پتو و امكانات اقامتي لازم ، حتي به صورت كرايه اي ، در اختيار حجاج قرار داده شود .

19 . لازم است در تمام زمين هاي منا ، چادرهايي نصب شود و آن ها را به گونه اي ترتيب دهند كه حداكثر تراكم ممكن ؛ يعني 3500 تا 4500 حاجي در هر هكتار امكانپذير شود . همچنين لازم است تمامي وسايل و محل هايي كه دست و پاگير است و وجود آن ضرورتي ندارد ، برچيده شود و به اين ترتيب 20 تا 30 هكتار از سرزمين منا ( حدود 10% از زمين هاي مورد استفاده امروزي ) آزاد و رها مي شود .

با برچيدن محل هاي غير ضروري ، كه به هدف حلّ ترافيك و پاركينگ در نظر گرفته شده ، نيز 100 هكتار ( حدود 35% زمين هاي مورد استفاده امروز در منا ) هم آزاد مي شود و مي توان 300 تا 350 هكتار از اين سرزمين را ( به جاي 220 هكتار كنوني ) براي برپايي چادرها اختصاص داد .

20 . در صورت لزوم و نياز به فضاي بيشتر ، حتي مي توان دامنه كوه ها را مسطح كرد ، البته بايد توجه داشت كه اين كار به مظاهر طبيعي محل آسيب نرساند . با اين تصميم ، مي توان بالغ بر 50 تا 100 هكتار ديگر به زمين هاي منا افزود .

21 . اگر باز هم نياز به فضاي اضافه احساس شد و مثلاً تعداد حاجيان به بيش از ده ميليون رسيد ، مي توان از سراشيبي هاي منا هم ، جهت اسكان حجاج استفاده كرد .

22 . حاجي ها در مكه ، در شهرهاي چادري ( مانند آنچه كه در شيخ محمود و معابده وجود دارد ) اسكان داده مي شوند و همينگونه است اسكان حجاج در جده و به خصوص مدينه منوره ، كه مي توان در آن ها هتل هاي چادري ترتيب داد . گفتني است در هتل هاي چادري ، تمامي امكانات و وسايل راحتي فراهم است .

23 . براي اسكان حجاج و فراهم كردن امكانات مورد نياز آنان ، بايد مراكز قديمي در مكه مكرمه و مدينه منوره و نيز محله هاي تاريخيِ قديمي ، حتي به قيمت تخريب برخي از هتل هاي جديد ، تجديد بنا و احيا شود .

134

مساجد

24 . در سال هاي اخير ، مساجد جديد و بزرگي ، در محل هاي مساجد قديميِ عرفات ، مزدلفه و منا بنا شده است . البته هنوز نسبت به آنچه كه بايد باشد كوچكتر است . بنابراين ، لازم است اين مسجدها را به مسجدهاي بزرگ با سقف هاي پارچه اي تبديل كنند ؛ به گونه اي بشود كه در موسم حج از سايه آن استفاده كرد و پس از آن ، همه را برچيد .

هم چنين لازم است چنين كاري در مزدلفه هم انجام شود ؛ زيرا مزدلفه منطقه اي است كه تنها شب در آن وقوف انجام مي گيرد و نيز نماز خوانده مي شود و ايجاد محوطه اي داراي حصار و بدون سقف ، براي نماز كفايت مي كند . هم چنين بايد مساجد قديمي مشعرالحرام و خَيف تجديد بنا گردد .

25 . مسجدالحرام در مكه ، نسبت به آنچه بايد باشد كوچكتر است و حتي در ايام حج گنجايش نصف حاجيان را براي نماز جمعه هم ندارد . بنابراين ، بايد زمين هاي اطراف آن بعد از برقراري نظام جديد پياده و جلوگيري از حركت ماشين ها به گونه اي شود كه امكان برقراري نماز در آن فراهم گردد و هم چنين است در مورد عرفات و منا ، كه مي توان در آن ها سقف هاي بزرگي را جهت ايجاد سايه ، طي مدت لازم فراهم نمود . همچنين مي توان از اين سقف ها در هنگام هجوم حاجيان براي انجام طواف ، كه اطراف مسجد الحرام همانند سالن انتظار حجاج مملو از زائر مي شود ، استفاده كرد . براي اين كه نمازگزاران داخل و خارج مسجد از هم جدا نشوند ، بايستي زمين هاي اطراف آن را نيز به مسجد ضميمه كرد و يا راهي از آن به داخل شهرهاي چادري گشود .

26 . براي احياي شيوه هاي قديم اسكان ، بايد راه پياده روي ميان مسجدالحرام و كوه ابوقبيس گشوده شود و شكاف پايين آن ؛ يعني صفا بسته گردد .

27 . محوطه مسجد الحرام بايد به سايبان هاي متحرك ، مانند سايبان هايي كه پيشتر به كار مي رفت مجهز گردد . البته مي توان اين سايبان ها را به گونه اي طراحي كرد كه تنها در زمان لزوم ؛ يعني روزهاي جمعه باز شود ؛ چنين سقف هاي متحركي هم چنين براي مسجدالنبي ، در محلّي كه سقف هاي پلاستيكي موقت در حياط جلويي غربي وجود دارد پيشنهاد مي گردد .

135

جمرات

28 . پل دو طبقه جمرات بايد برداشته شود و به جاي آن ، آرايش جديدي طراحي گردد . به اين صورت كه راه ريلي بزرگ در اطراف ستون هاي جمرات ساخته شود و حاجيان بتوانند به طور همزمان ، آن ها را رمي كنند . بهتر است فاصله اين مسير تا ستون ها ، حدود 15 متر باشد .

29 . براي كنترل ازدحام شديد در روز دهم ذي حجه ، مي توان در مدخل شرقي سرزمين منا ، براي حجاجي كه از مزدلفه مي آيند ، گذرگاه هاي تنگي را ايجاد كرد و آن را به گونه اي طراحي نمود كه جمعيت محدودي ، كه جمره عقبه گنجايش آن را دارد ، بتواند عبور كند . و اين محل ها ، كه خارج از محدوده منا است ، به تمام چيزهايي كه حاجيان در مدت انتظار به آن نياز دارند مجهز باشد . به اين ترتيب مي توان حداقل مساحت لازم را براي انتظار حجاج در شرق جمره اختصاص داد .

30 . لازم است نسبت به حفاظت و تجديد بناي قسمت هاي تاريخي جمرات اقدام شود . البته به اين شرط كه روند كارهاي جاري در اين شهر چادري را تحت تأثير قرار ندهد .

31 . مناسب است به منظور تنظيم و كنترل هجومي كه پس از رمي جمرات ، هنگام حركت به سوي بيت الله الحرام ، براي طواف به وجود مي آيد ، در مورد تنگه طبيعي ورودي در سرزمين منا تجديد نظر شود .

32 . هجوم شديد براي رمي جمرات سه گانه در روزهاي 11 و 12 ذي حجه را مي توان با گسترش دادن مسيرهاي پياده رو از محل سكونت حاجي ها به منطقه جمرات ، كنترل نمود .

33 . هم چنين با قرار دادن موانع مناسب ، مي توان نسبت به كنترل ازدحام شديد ، كه در منطقه باز جمرات پديد مي آيد ، اقدام كرد .

136

صفحه 202 و 203

137

قرباني ها

34 . نظارت و كنترل دولت در بخش دام و بهداشت گوشت هاي قرباني ، مي تواند به بهبود وضعيت غير قابل تحملي كه در قربانگاه وجود دارد كمك كند و به اين ترتيب ، اين گوشت ها را ، بدون آن كه خطري براي مردم داشته باشد ، قابل مصرف نمايد .

35 . همچنين براي بهتر شدن اين وضعيت ، مي توان قرباني هاي اضافي را ميان كاروان هاي حجاج به منظور اطعام آن ها توزيع كرد ، همانطور كه پيشتر چنين مي شد .

36 . به اين ترتيب مي توان مساحت قربانگاه را كاهش داد و به همان محل قديمي در شمال منطقه جمرات اكتفا كرد و فضايي را كه به اين اقدام اضافه مي آيد ، به حركت داخلي حجاج اختصاص داد .

آب رساني

37 ) از طريق پل ، با مخازن مجهّز به وسايل سرد كننده ، مي توان آب تازه و گوارا به ميان جمعيت آورد . با استفاده از چنين مخازني ، حاجي ها مي توانند از آب سرد بهره مند شوند . و استفاده از اين روش بهداشتي ، بهتر از لوله هاي شيردار استيلي است .

38 . تهيه و نگهداري آب در ظروف مشك براي چادرها ، به جاي بشكه هاي حلبي ناكارآمد ، مناسب تر است .

جمع آوري فاضلاب

39 . در مسير حركت پياده ها و نيز در محل چادرها ، ظروفي براي ريختن زباله پيش بيني شود و بايد اين ظروف به حد كافي بزرگ باشند و بتوانند تا پايان مراسم حج ، به طريقه بهداشتي ، زباله ها را در خود نگه دارند .

40 . ضرورت ايجاب مي كند كه در عرفات ، سرويس هاي بهداشتي بيشتري نسبت به قبل پيش بيني شود و لازم است اين سرويس هاي بهداشتي نزديك مسجد نَمره و جبل الرحمه و در نقطه هايي كه حاجيان مستقر هستند ، قرار داده شود ، ولي از آنجا كه اين سرويس ها تنها براي 12 ساعت است ، مي توان به سرويس هاي بهداشتي ساده و قابل حمل ( سيّار ) اكتفا كرد و آن ها شبيه سرويس هايي است كه در گذشته در چادرها وجود داشت .

138

صفحه 204 و 205

139

همچنين لازم است نظير اين سرويس هاي بهداشتي را در مسير ميان منا و عرفات و در هر كيلومتر ، 500 سرويس بهداشتي قرار داد و نيز در منطقه مسجد مزدلفه به شكل متمركز تعبيه نمود .

41 . همچنين لازم است چنين سرويس هاي بهداشتي سياري در منا نيز در نظر گرفته شود ؛ به طوري كه در هر واحد ، 8 تا 10 سرويس بهداشتي به همراه محل هايي براي گرفتن وضو و مخازن آبي به گنجايش 15 تا 20 متر مكعب تعبيه گردد ، تا آنجا كه براي 250 حاجي كفايت كند و فاضلابِ اين سرويس هاي بهداشتي ، در مخازني كه زير آن ها تعبيه شده و قابل حمل است ، بعد از حج تصفيه و نگهداري مي گردد . همچنين امكانات مشابهي ، البته با وسعت بيشتر ، در نزديكي مسجد خَيف و در منطقه قربانگاه و مسير حركت حجاج در نظر گرفته مي شود .

42 . همچنين در طول مسير ، از منا تا مكه مكرمه و منطقه محيط به حرم ، لازم است ميان 5000 تا 10000 سرويس بهداشتي پيش بيني شود . همچنين مي توان اين سرويس هاي بهداشتي را به صورت دائمي و در ساختمان هايي قرار داد كه بتوان آن را به شبكه هاي عمومي فاضلاب متصل كرد .

43 . در ساخت اين سرويس هاي بهداشتي لازم است تمام آداب و رسوم اسلامي مراعات شود و نيز اين امكانات بايد به گونه اي باشد كه تمامي حاجيان ، حتي آن ها كه از دورترين نقاط عالم اسلامي آمده اند و يا حتي كساني كه هيچ آگاهي نسبت به آداب و رسوم غربي ندارند ، بتوانند از آن به آساني استفاده كرده و نظافت آن را رعايت نمايند .

اطلاعات و راهنمايي

44 . حركت صحيح حجاج به شكل پياده ، در صورتي امكان پذير است كه با علايم مناسب و طبق تعليمات معين راهنمايي گردند و مهم تر از همه اين كه تمامي اين راه هاي پياده بايد راه هايي طبيعي و واضح باشند و نشانه ها و آثار قديمي آن نيز حفظ گردد كه از جمله اين آثار مي توان موارد زير را برشمرد : مسجد بلال ، مئذنه حرم شريف ، قصر ترك ها ، قصر شريف ، آثار جبل النور ، مدخل منا ، گنبد مسجد خَيف ، مسجد مشار الحرم در مزدلفه ، مسجد نمره در عرفات ، گنبد جبل الرحمه كه در آن ستون سنگي قرار دارد و همچنين ديگر آثار و نشانه هاي مختلفي كه در تمامي مناطق شريفه پراكنده

140

صفحه 206 و 207

141

است . لازم است اين بناهاي تاريخي ، طبق تاريخ اصيل خود تجديد بنا گردند و به اين ترتيب مي توان از آگاهي و دانش مسلمانان نسبت به اين آثار تاريخي طي مراسم حج بهره مفيدي برد .

45 . علاوه بر اين آثار و نشانه ها ، لازم است طبق شبكه اطلاع رساني ، علامت هاي مناسب به ميزان زياد قرار داده شود كه البته اين علائم بايد با تصوير حج و فرهنگ اسلامي تناسب داشته باشد .

46 . همچنين لازم است مركزي براي اطلاع رساني عمومي در نظر گرفته شود تا پليس و راهنماهاي حجاج و ديگر نيروهاي كمكي از طريق راديو ، تلفن در هر لحظه به آن دسترسي داشته باشند .

47 . علامت هاي اختصاصي چادرهاي هر گروه از مطوفين ، به حاجيان در تشخيص و شناسايي محل اقامت خود كمك مي كند و در همين راستا پرچم هاي خاصي براي هر كدام از دسته ها بالاي چادرهايشان پيش بيني مي شود و يا اين كه چادرهاي هر گروه داراي رنگ ها و علامت هاي خاص خود خواهند بود .

48 . فيلم هاي آموزشي ـ اطلاعاتي ، براي حاجياني كه از كشورهاي دور به عربستان مي آيند ، در فرصتي كه در فرودگاه يا مبادي ورودي ، در حال انتظار هستند ، برايشان به نمايش در آيد . همچنين امكان عرضه اين فيلم ها در تلويزيون كشورهاي مختلف اسلامي و توزيع آن در تمامي مراكز فرهنگي ـ اسلامي جهان امكان پذير است .

49 . همچنين نقشه ها و مواد اطلاع رساني خوب و مناسب براي زائران ، مطوّف ها و پليس تهيه شود .

50 . همچنين اطلاع رساني موضوعي شود ، كه در آن به مشكلات حج در زمان كنوني اشاره گرديده است و هدف از آن تثبيت تعداد حجاج در حد معقولي است تا به اين ترتيب كساني كه توانايي انجام حج با وجود اين مشكلات را ندارند يا نمي خواهند به چنين سختي هايي دچار شوند ، از اين سفر منصرف گردند .

اين اطلاعات به مسلماناني كه به دنبال اخذ ويزا از سفارت عربستان مي باشند ارائه مي گردد ، ضمن آن كه لازم است معلوماتي از اين دست از طريق تلويزيون كشورهايي كه تعداد زيادي حاجي از آن ها اعزام مي شود ، پخش گردد . و نيز لازم است مطبوعات و نشرياتي به

142

همين منظور توزيع گردد .

51 . در صورتي كه كاهش تعداد حجاج براي رعايت ايمني ضروري باشد ، مي توان فهرست هاي انتظاري را تنظيم كرد و اولويت آن را به افراد مسن و افرادي كه براي نخستين بار به حج مي آيند ، قرار داد .

52 . به منظور تضمين اجراي بهتر كار ، لازم است بررسي هاي علمي براي تعيين حداكثر تعداد ممكن از حجاج انجام گيرد و به شيوه فني و سازماني ، قوانيني براي هماهنگي ميان دستگاه هاي مختلف تدوين گردد تا تضميني باشد براي برقراري نظم .

53 . مشكلاتي كه در ايام حج پيش مي آيد ، در هيچ نقطه ديگري از جهان وجود ندارد . بنابراين ، لازم است متخصصاني در حيطه هاي مختلف ، به همين منظور خاص و آنچه كه به حج مربوط مي شود ، آموزش داده شوند و مناسب است كه به اين منظور برنامه اي درسي در دانشگاه مكه تدوين گردد و اضافه بر آن ، لازم است مراكز آموزشي حرفه اي ويژه براي هيأت هاي كمكي و خدماتي حج تأسيس گردد .

( تصوير ص 208 )

نتيجه گيري

از ويژگي هاي حج آن است كه تمامي اعمال و مناسك آن ، طبق سنّت پيامبر خدا انجام مي گيرد و مراسم عبادي حج ، ناشي از همان چيزي است كه صحابه و مورخان ، در نهايت دقت بر مبناي اعمال پيامبر تدوين نموده اند . بنابراين ، حج داراي يك شيوه سنتي ـ تقليدي است كه

143

در طي قرون مختلف ، تغيير چنداني نداشته و همانند ديگر حلقه هاي ناگسستني تعاليم الهي متصل به وحي ، داراي شكوهي عظيم مي باشد ؛ از مصاديق اين شكوه و عظمت كه انسان را به تفكر وا مي دارد ، قافله هاي بزرگي با 250 هزار شتر است كه براي رسيدن به مكه ، صحراها را در مي نوردند و يا پوشش حريري منقّش به آيات قرآني كعبه ، با زيباترين خط عربي كه همه ساله اين خانه را دربر مي گيرد .

تمام اين ها جزئي از اجزاي جدايي ناپذير دين بوده است و هر كدام براي خود نظم و ترتيب روشن خود را داشته اند و هيچ تفكيكي ميان خودِ حج و اين نظام ها كه در شهرهاي چادري ، همراه آن بود وجود نداشت اما به تدريج عوامل بيگانه غربي در اين اسلوب هاي تقليدي دست بردند ؛ به عنوان مثال ، حاجي خود را در مراسم با شكوه راهپيمايي ، كه بخش مهمي از حج به شمار مي رود ، به حركت با ماشين سپرده است و حركت ماشين ها و احداث هتل ها در منا ، بر چادرهايي كه پيشتر در آن برپا مي شد ، غلبه يافته است و پيرامون بخش مركزي مكه مكرمه را هتل هاي با شكوه احاطه كرده است و اگر اين روند ادامه يابد ، ديگر اثري از آداب سنتي حج باقي نمي ماند و حتي اروپايي ها كه شاهد افول تمدن هاي سنتي خود بوده اند ، حفاظت از چنين گنج هاي گران بهايي را يك ضرورت روشن مي دانند و لذا مشاهده وضعيت كنوني شهرهاي مقدس اسلامي ، باعث تأسف آنان مي گردد .

چرا اجازه داده مي شود كه مظاهر صنعتيِ جديد ، به اين شكل فضاحت بار مظهر آن خانه هاي زيبا و مناظر با شكوه سنتي و شهرهاي چادري منحصر به فرد را از ميان ببرد .

از زماني كه غرب در تمدن هاي قديمي دست برد ، انسان از مشاهده بديع ترين جلوه هاي هنري ، در كنار زشت ترين محصولات صنعتي در شگفت مي ماند و تنها در عرصه هنر نيست كه شاهد چنين تناقضي هستيم ، بلكه اين امر را تقريباً در هر جايي مي توان يافت ؛ در تمدن هاي مصون از دستبرد ، تمامي آن چه كه انسان با دست خود ساخته ، از هنر سرچشمه مي گيرد . فاصله روشني است ميان مظاهر هنري و صنعتي ، اما تفسير اين تناقض بسيار آسان است . اين اشكال حتي كم اهميت ترين آن ها ، به طوري كه عَرضي به انسان نسبت داده مي شود و از لحاظ جوهري به جايي ، مافوق بشر ، كه همه تمدن هاي حقيقي از آن نشأت گرفته است و اين به معناي آن است كه حتي آنچه كه يك هنرمند انجام مي دهد ، در چارچوب يك قانون خاص و يا ناشي از نبوغ وي نيست و او تنها ابزاري براي تمام آن چيزي است كه بدان نياز

144

دارد ، كه آن ، مهارت و توانمندي است . بنابراين مي توان گفت ذوق فردي نقش چنداني در خلق اين آثار هنري ندارد .

در واقع بايد گفت ما نمي توانيم بر گذشتِ زمان غلبه كنيم و حتي نمي توانيم وضعيتي كه منجر به اين تغييرات اسف انگيز شده است را برگردانيم ، تنها مي توانيم سعي كنيم آنچه را باقي مانده است حفظ كنيم ؛ چيزهايي مانند شهرهاي چادري ، كه هيچ مانندي ندارند و يا پياده روي حجاج همانند سابق ، البته تنها به صورت جزئي .

اين نوشتار بدان اميد به نگارش در آمد كه شايد امكانات حفاظت از آداب و رسوم سنتي ، كه حج بدان شناخته مي شود به نحوي بهتر از گذشته اعاده گردد ( براي مثال ، رهايي از حركت ماشين ها در شهرهاي چادري و در مسير حركت پياده ها ) و اين صورت متكاملي كه در حج وجود دارد ، چيزي نيست كه هنرمندان غربي بتوانند به آن برسند و يا در مسير اعاده آن تلاش كنند ؛ چرا كه اين مطلب چيزي است فراتر از افق فكريِ آنان .

به هر حال جنگ هاي صليبي ، از زمان هاي دور تأثير خود را گذاشته است و ملاحظه مي كنيم كه مهد تمدن هاي اروپايي در سرزمين هاي جزيرة العرب رشد كرده اند و اگر دانشمندان عرب نبودند ، چه كسي اسم ارسطو ، افلاطون و فيثاغورث را مي شنيد يا آن ها را مي شناخت ؟ ما علوم جبر ، شيمي و ديگر علوم را تنها از طريق اسلام است كه مي شناسيم . در عصري كه اروپا ( قرون وسطي ) درگير جنگ و اختلاف بود ، تمدن عظيم اسلامي تحت حكومت هارون الرشيد در اوج شكوفايي خود بود .

علي رغم اين حقيقت ، غربي ها هر آنچه را كه مظاهر تمدن غرب و فناوري هاي آن ، به آن نرسيده و از تمدن موتوريزه شده برخوردار نباشند ، ابتدايي و ارتجاعي مي خوانند و استدلال آنها اين است كه مشتري ، طالب اين مظاهر تمدّني جديد است . اگرچه او در واقع حق انتخاب همان چيزي را دارد كه به وي عرضه مي شود و در اين ميان به آثار سوء جانبي آن ، توجه نمي شود . امروزه ديگر جهان سوم يا جهان قديم و جديد وجود ندارد و اين فناوري جديد است كه ما را مجبور مي كند تا كلّ جهان را به منزله پيكر واحدي در نظر بگيريم كه در آن هركس در حد امكانات خود بايد مسؤوليت هاي محوّله را انجام دهد و به مواردي كه در راستاي حفظ اين آثار بيان شد پايدار باشد .

لازم به يادآوري است همانگونه كه در ابتداي متن گذشت ، اين كتاب ، رساله دكتري

145

نويسنده بوده ، كه به اعتراف دانشمندان غربي ، در نوع خود موضوعي بديع است . نويسنده در اين رساله كوشيده است تا اهميت حفظ ارزش هاي سنّتي را نشان دهد و بر آن تأكيد كند . به نظر وي ، مسلمانان نبايد خود را در برابر مظاهر تمدن غرب ببازند ، بلكه بايد بكوشند اصالت هاي اسلامي ديرين خود را حفظ كنند .

در اين رساله ، براي بهبود نظام حج و به ويژه توجه به شهرها و اردوگاه هاي چادري ، كه در آن ايام برپا مي شود ، نويسنده پيشنهادهايي را كه حاكي از ديدگاه هاي شخصي خود و البته مبتني بر تحقيقات چندساله اش در مركز تحقيقات حج عربستان است ، را ارائه مي كند كه در خور توجه است ؛ از جمله ، توجه هرچه بيشتر به حركت پياده ها و سرمايه گذاري در اين زمينه و كاستن از ازدحام ماشين ها در مسير ، شبكه هاي خدمات رساني به زائران و چگونگي جلوگيري از خطرات ناشي از ازدحام بيش از اندازه و حتي كنترل جمعيت حاجياني كه همه ساله به حج مي آيند و اولويت دادن به سالمندان و كساني كه نخستين سفر آنان به اين سرزمين وحي است و نيز محافظت از چادرها در برابر آتش سوزي و بررسي مسائل بهداشتي آن ها و توجه به راحتي حجاج و . . .

البته از آنجا كه تاريخِ نگارش اين رساله ، به حدود 25 سال پيش برمي گردد ، چه بسا بسياري از اين پيشنهادها عملي شده و يا بعضي هم مورد غفلت قرار گرفته است كه شايد ترجمه اين اثر ، باعث توجه دوباره به آن گردد .

به هر حال ، همانگونه كه گذشت ، اصل رساله به زبان آلماني بوده ، ليكن بعدها به صورت دو زبانه ؛ آلماني و انگليسي ، به چاپ رسيده و خلاصه اي از كل مطالب در انتهاي كتاب به سه زبان آلماني ، انگليسي و عربي درج گرديده است . اين كتاب در پنج فصل تنظيم شده كه عناوين آن عبارت اند از :

1 ـ حج

1 ـ 1 تاريخچه و منشأ حج

2 ـ 1 تقويم اسلامي

3 ـ 1 حج پيامبر ( صلّي الله عليه وآله ) ( حجّة الوداع )

4 ـ 1 سازماندهي حج

5 ـ 1 جغرافياي مناطق زيارتي

6 ـ 1 بررسي روند نوعي يك حج مدرن

7 ـ 1 جدول حركت هاي اصلي حج

8 ـ 1 نمودار اين حركت ها

9 ـ 1 نقشه هاي هوايي منطقه حج

2 ـ شهرهاي چادري حج

1 ـ 2 عرفات

146

2 ـ 2 مزدلفه

3 ـ 2 منا

4 ـ 2 اردوگاه هاي چادري

1 ـ 4 ـ 2 اردوگاه هاي سازماندهي شده

2 ـ 4 ـ 2 ديگر اردوگاه ها

5 ـ 2 چادرهاي زائران

1 ـ 5 ـ 2 چادر استاندارد مربعي

2 ـ 5 ـ 2 چادر استاندارد گرد

3 ـ 5 ـ 2 چادرهاي بزرگ و مجتمع

4 ـ 5 ـ 2 ديگر چادرها

3 ـ توسعه هاي به عمل آمده از سال 1950

1 ـ 3 حركات و اعمال

1 ـ 1 ـ 3 حركت پياده ها

2 ـ 1 ـ 3 ترافيك پياده ها

3 ـ 1 ـ 3 راه هاي پياده رو

4 ـ 1 ـ 3 ترافيك وسايل نقليه

2 ـ 3 سازماندهي اسكان زائران

3 ـ 3 شهرهاي چادري

1 ـ 3 ـ 3 چادرها

2 ـ 3 ـ 3 اردوگاه هاي چادري

3 ـ 3 ـ 3 عرفات

4 ـ 3 ـ 3 مزدلفه

5 ـ 3 ـ 3 منا

4 ـ 3 جمرات در منا

5 ـ 3 قربانگاه منا

6 ـ 3 آرايش ها و نظام هاي بهداشتي

7 ـ 3 سيستم اطلاع رساني

8 ـ 3 ايمني

9 ـ 3 روش هاي كار

4 ـ برنامه هاي انجام شده از سال 1970

1 ـ 4 روبرت ماتئو ، جانسون ، مارشال و شركا ( RMJM & p ) انگلستان :

مطالعات ويژه منطقه اي حج سال 1972

2 ـ 4 مسابقه بين المللي سال 1974

1 ـ 2 ـ 4 فرئي اوتو

2 ـ 2 ـ 4 رولف گاتبراد

3 ـ 2 ـ 4 كنزو تانگ

4 ـ 2 ـ 4 واتنبا يگنا دز بيران ( VBB )

5 ـ 2 ـ 4 خلاصه اي از نتائج

3 ـ 4 مطالعات ويژه منطقه اي ( RMJM & p ) در سرزمين هاي مقدس منا ، عزيزيّه و عدل 1975

4 ـ 4 بررسي وضعيت شركت STC و سيستم حمل و نقل سعودي توسط EIU

5 ـ 4 زيارت مكه ، دكتر سوليمان اي آي حمدان ، رساله دكتري دانشگاه شفلمد انگستان سال 1977 ، گروه طراحي منطقه اي و شهري

6 ـ 4 رساله دكتري دكتر عادل بوشناك گروه مهندسي عمران دانشگاه ميشيگان آمريكا

7 ـ 4 تأسيس مركز تحقيقات حج ( HRC ) عربستان سال 1975 مديريت سامي

147

آنجاوي در آن

5 ـ پيشنهادهايي جهت احياي مراسم سنتي حـج

1 ـ 5 نتائج بررسي ها

2 ـ 5 زيربناهاي مذهبي

3 ـ 5 رشد حج

4 ـ 5 زيارت اسلامي ، الحج

5 ـ 5 چادرها

6 ـ 5 اردوگاه هاي چادري

7 ـ 5 عرفات

8 ـ 5 مزدلفه

9 ـ 5 منا

1 ـ 9 ـ 5 استفاده از زمين

2 ـ 9 ـ 5 جمرات

3 ـ 9 ـ 5 مسجد خيف

4 ـ 9 ـ 5 قربانگاه

10 ـ 5 سيستم ترافيكي

1 ـ 10 ـ 5 احياء نظام پياده روي

2 ـ 10 ـ 5 احياء مسيرهاي پياده روي

3 ـ 10 ـ 5 ترافيك وسايل نقليه

11 ـ 5 زيرساخت ها و خدمات

1 ـ 11 ـ 5 آبرساني با آب تازه

2 ـ 11 ـ 5 دستشويي ها و فاضلاب

3 ـ 11 ـ 5 جمع آوري زباله

4 ـ 11 ـ 5 نيروهاي پليس

5 ـ 11 ـ 5 راهنمايي و اطلاع رساني

6 ـ 11 ـ 5 آموزش پرسنل

خلاصه و نتيجه گيري ، برنامه اي براي احياي حركت قديمي زائران و شهرهاي چادري ، نكات نهايي [ اين بخش ترجمه شد ]

ضمائم

1 ـ شهر مكه مكرمه

2 ـ شهر مدينه منوره

3 ـ نقشه حجاز

4 ـ سابقه اين مطالعه

5 ـ كتابشناسي

6 ـ منابع عكس ها و تصويرها

7 ـ نگاهي به اصطلاحات عربي