بهترین مکان مکه، پس از مسجدالحرام

ميقات حج - سال هيجدهم- شماره شصت و نه- پاييز 1388

توسعة حرمين شريفين

اصغر قائدان

«قصّة التوسعة الكبري» عنوان كتابي است كه «حامد عباس» آن را نگاشته و از سوي مجموعة «بن لادن السعوديه» با نظارت و اشراف «يحيي محمد بن لادن» و «خلف احمد عاشور آل سيبيه، به سال 1416ق. در جده 00چاپ شده است. اين كتاب در قطع رحلي، همراه با تصاوير و نقشه‌هاي رنگي متعدد از آثار مكة مكرمه و مدينة منوره و توسعة اين دو شهر مقدس بوده و در چهار باب سامان يافته كه هر باب سه فصل دارد و در 553 صفحه تأليف و به سه زبان انگليسي، فرانسوي و اسپانيولي برگردان شده است.

گفتني است، مجموعة «بن لادن» از شركت­ها و مؤسساتي است كه مأموريت توسعة حرمين شريفين را بر عهده داشته و در حقيقت اين كتاب شرح اين عملكرد و مأموريت همراه با بيان مسائل تاريخي است.

كتاب ياد شده، با چند آيه در بارة تعمير مساجد و اهميت آن، همراه با تفسير وحديث و يك اهدا و نيز مقدمه‌اي از ناشر و مؤلف آغاز مي‌گردد.

در ديباچه كه مهندس بكر محمد بن لادن، رييس مجموعة بن لادن السعوديه آن را نگاشته، از چگونگي آغاز اين مأموريت و چگونگي انجام آن و نيز حمايت­ها و نظارت­هاي شاه وقت عربستان سخن گفته است.

در مقدمه كه با قلم خلف احمد عاشور، ناظر كلّ مجموعة بن لادن و توابع آن در مدينة منوره، با عنوان «شهادتي براي تاريخ» تحرير شده، از اهميت و ارزش فراوان امر توسعه و ضرورت جدّي آن براي فراهم ساختن راحتي و آسايش زائران سخن گفته شده و مأموريت­هاي جانبي در كنار توسعة حرم در خدمت به زائران چنين عنوان گشته است:

1. گسترش حرمين شريفين و ارائة خدمات كامل؛ اعم از احداث ميدان­ها و خيابان­هاي اصلي و ساير خدمات رفاهي براي عبور و مرور.

2. خدمات اضطراري؛ از جمله آب و برق كه در هر وضعيتي موجود بوده و نيازهاي فوري ضروري را برطرف نمايد.

3. به كار بردن سنگ­هاي مرمر خنك كننده در تمامي ميادين وسطوح، به­ويژه در مطاف كه اين امر براي راحتي نمازگزاران و آزار نرساندن گرماي شديد در هنگام ظهر به آنان، انجام مي‌گردد.

4. ايجاد شبكه‌هاي راديو و تلوزيون در حرمين شريفين براي انعكاس مراسم.

5 . تشكيل دو گروه به رياست شاهزاده امير ماجد بن عبدالعزيز، امير منطقة مكة مكرمه و در مدينه به رياست شاهزاده امير عبد المجيد بن عبد العزيز، امير منطقة مدينه و عضويت دو امين در دو شهر و مهندس بكر محمد عوض بن لادن، رييس مجلس ادارة مجموعة بن لادن السعوديه مأمور توسعة حرمين براي اشراف و مديريت و تضمين انجام خدمات رفاهي در اطراف حرمين شريفين.

در پايان اين مقدمه آمده است: «چون مجموعة بن لادن السعوديه پي­گير بود كه اين شناسنامه به صورت كامل و مختصر فراهم گردد، امر نگارش آن را به عهدة يكي از نويسندگان برجستة آن سرزمين به نام «حامد عباس» قرار داد.

پس از آن، حامد عباس مقدمه‌اي نوشت كه در آن از چگونگي مأموريت خود براي نگارش كتاب و نيز اهميت امر توسعه و تلاش­هاي فراوان مسؤولان نظام در توسعة حرمين شريفين و ديگر نقاط سخن به ميان آورد.

در خلاصه گفتاري كه پس از آن، در 10 بند آمده، اشارة مختصري به موضوعات مورد بحث در كتاب، در بارة چگونگي توجه مسؤولان عربستان بر توسعة حرمين و نيز مشاعر مقدس در عرفات، منا، مزدلفه و ديگر مساجد و جاده‌هاي ارتباطي خانة كعبه، مطاف، زمزم و نيز مراكز سير توسعة حرمين در طول تاريخ و توسعه‌هاي سعودي و زمان آغاز آن اشاره شده است.

در مقدمة كتاب با عنوان نخستين تلاش­ها براي توسعة حرمين شريفين، ضرورت اين امر و اهميت شهرهاي مكه و مدينه در چند قاعده؛ از جمله: قاعدة نتيجه، قاعدة يقين، قاعدة نيت، قاعدة شكر، قاعدة برّ و قاعدة انطلاق سخن گفته است.

در قسمت دوم اين مقدمه با عنوان: اهتمام به دو شهر مقدس، در بارة موضوعاتي چون گسترش و بازسازي حرمين، خصائص دو شهر مقدس مكه و مدينه، نقش اول و مهم شهر مدينه و آيندة اين شهر كه بيشتر با گفته‌‌هاي فهد بن عبدالعزيز شاه عربستان همراه گرديده، مطالبي ارائه شده است.

در قسمت سوم اين مقدمه با عنوان «اهتمام به مشاعر مقدس» به تعريف مشعرالحرام و محدودة آن و نيز وادي محسّر و مزدلفه، منا و ميقات­هاي حج پرداخته شده است. در بخش ميقات­ها اينگونه آمده است: احرام پوشيدن براي عمره تمتع و حج تمتع و حج قِران و حج اِفراد زمان خاصي در نظر گرفته شده‏ است.

ميقات، «زماني» و «مكاني» است؛ ميقاتِ زماني عبارت از ماه­هايي است كه انجام حج جز در آن زمان صحيح نيست كه عبارت­اند از شوال، ذو القعده و ذو الحجه. يعني اگر كسي قبل از شوال مُحرم شود عملش صحيح نيست و آن عمره محسوب مي‌شود؛ زيرا در آن ماه جايز نيست انسان براي حج مُحرم شود. البته بعضي از پيشوايان، احرام حج پيش از ميقات زماني را نيز جايز شمرده­‌اند.[i]

و اما ميقات­هاي مكاني پنج نقطه هستند كه پيامبرخدا صلي الله عليه و آله و سلم آن­ها را معين كرد و براي كسي كه تصميم به انجام حج و عمره دارد، جايز نيست از حدود اين ميقات­ها (بدون احرام) بگذرد و آن­ها عبارت­اند از:

1. «ذوالحليفه» ، اكنون به «آبارعلي» معروف است و حدود 11كيلومتر بعد از شهر مدينه است.

2. «جحفه»، ميقات شاميان است و در 187 كيلومتري مكة مكرمه واقع شده و امروزه براي حجاج شامي آشنا نيست؛ چرا كه آنان در رابغ كه شهري پس از جُحفه است، محرم مي‌­شوند.

3. «قرن المنازل»، ميقات اهل نجد و آن امروزه به «السيل الكبير» شناخته مي­شود و ميان آن تا مكه 94 كيلومتر فاصله است.

4. «ذات عرق»، ميقات عراقيان كه در 94 كيلومتري مكه واقع است.[ii]

5. «يلملم»، ميقات مردم يمن است كه در جنوب مكة مكرمه و در فاصلة 54 كيلومتري آن واقع است.

افزايش تعداد حجاج

امروزه، به رغم محدوديت­هاي اعمال شده، تعداد حاجيان به بيش از يك ميليون نفر رسيده است كه همة آنان در يك روز به عرفات وارد مي‌شوند! [iii]

با اين حال، مسؤولان به اجراي برنامه‌ها و توسعه‌هايي پرداخته­اند كه تنها در منطقة مشاعر مقدس بيليون­ها ريال هزينه در برداشته است، آنهم فقط براي استفادة و بهره برداري 5 روز در سال و ميليونها ريال، بدون عوايد اقتصادي يا بهره‌وري، براي حفاظت هميشگي و مقاوم سازي در برابر عوامل طبيعي صرف مي شود؛ چرا كه مشاعر در منطقه‌اي صحرايي و داراي گرماي شديد واقع شده است.

در طي 69 سال 26386620 زائر از خارج كشور براي انجام مناسك حج وارد عربستان شده‌اند و اين آمار، كساني را كه از خارج كشور براي انجام مناسك عمره آمده­اند، شامل نمي‌شود.

در سال 1345ق. ملك عبدالعزيز حاجيان را مجوّز عزيمت به عرفات داد كه تعداد آنان 90662 زائر از خارج و تقريباً به همان مقدار از داخل كشور بودند.

در سال 1414 قمري، ملك فهدبن عبد العزيز براي وقوف در عرفات، حاجيان را كه تعداد آنان به 995611 نفر مي‌رسيد و بيشتر آنان از هموطنان و ساكنان داخل بودند، فرمان داد كه بيش از يك ميليون نفر در عرفات وقوف كردند و تفاوت ميان اين دو رقم در دو سال، بيانگر نهضتي است قوي در كشور كه مؤسس حكومت آن را آغاز كرد و مهم­ترين آن­ها تحقّق امنيت بود كه از نخستين زمان، همراه با گسترش امنيت و ثبات، به رغم سختي ارتباطات در آن هنگام براي حجاج فراهم گشته بود.

ويژگي­هاي توسعه

شايدكسي­كه جغرافياي مشاعر مقدس را بشناسد، برنامه‌ها و دگرگوني­هاي انجام شده را به خوبي دريابد. اگر كسي 20 سال قبل به حج تشرف يافته باشد و خداوند متعال در دو سال اخير نيز حج را نصيبش كند؛ ميزان تلاش­هايي را كه از هنگام انجام عمليات آسان سازي اجراي مناسك حج آغاز شده، خواهد ديد. و لمس خواهد كرد كه اين تلاش­ها در ايجاد راه‌ها، پل­ها و جاده‌هاي ارتباطي ميان مشاعر مقدس با يكديگر و با مكه و بيت عتيق متمركز شده و راحتي حركت هزاران ماشين را ـ كه همة آن­ها در يك زمان از عرفات به سوي مزدلفه و سپس به سوي منا به حركت در مي‌آيند ـ فراهم ساخته است. همچنين ايجاد راه‌هايي براي عابران پياده از عرفات به سوي منا و عبور از مشعرالحرام كه در آن راه‌ها، تمامي خدمات ضروري فراهم گشته و همچنين خنك سازي عرفات و... از ديگر اقدامات طرح توسعه است كه اكنون ويژگي­هاي آن ذكر مي‌گردد.

1 ـ عرفه

منطقه­اي است وسيع كه ساخت خانه در آن جايز نيست. كساني كه در آن وقوف مي‌كنند، لباس دوخته نمي‌پوشند و حولة احرام در بر مي‌كنند كه آن، براي فقير و غني يكسان است.

براي جلوگيري از گرماي خورشيد، خيمه­اي در عرفات بر پا مي‌شود.

وزارت راه و ارتباطات در اين صحرا اقدام به ايجاد شبكة راه‌هاي عريض وطويل و ايستگاه‌هاي ماشين نموده كه اين امور به افزايش سرزمين عرفات در حدود شرعي آن تا سه برابر آنچه كه بوده، كمك­كرده است. همچنين امروزه با ايجاد دكل­هاي برق، روشنايي­آن، به بهترين صورت، امنيت و سلامت حاجيان را تضمين مي­كند.

عرفه به وسيلة 9 راه اصليِ طولي، به مشعرالحرام مرتبط مي‌گردد كه هر يك از اين راه­ها داراي 3 گذر راه فرعي براي آسان­سازي عبور افراد به مزدلفه است. راه كمربنديِ عرفات نيز بيش از 162ميليون ريال با احداث 4 پل هزينه در برداشته كه 2 پل بالاي راه پياده رو و 2 پل ديگر بر وادي عرفه است. علاوه بر آن، ايجاد مواقف براي حاجيان ميهمان، به مساحت 240000 متر مربع در داخل عرفات، مواقف حجاج داخلي به مساحت 250000 متر مربع، بهبود ساختن مواقف، توسعة آن­ها، جدايي حركت پيادگان از حركت ماشين­ها در نزديكي مشعرالحرام و سپس افزايش روشنايي اين راه‌ها با دكلهايي به ارتفاع 50 متر و غيره كه هزينه‌اي حدود 200 ميليون ريال در بر داشته است.

براي نگهداري شبكه راه‌هايي كه مشاعر را به مكه مكرمه متصل مي‌كند حدود نُه ميليارد ريال هزينه شده و نيز براي حفظ و نگهداري آن از آسيب­ها، ساليانه سيزده و نيم ميليون ريال سعودي اختصاص مي­يابد.

براي جلوگيري از حرارت شديد و اشعة خورشيد در عرفات كه زائران را اذيت و ناراحت نكند و براي خنك كردن جبل الرحمه و منطقة اطراف آن، تلاش­هاي زيادي به اجرا درآمد. براي اين امر از طريق فشرده كردن قطرات آب و پخش آن در هوا، مساحت گسترده­اي، پوشش يافته است كه اين آب از ذخاير چاه‌هايي به وسعت 13050 متر مكعب تغذيه مي‌گردد.

اين قطرات، به وسيلة تلمبه‌هاي آب كه داراي 15 اسب بخار نيرو است و با تمديد مسيرهايي كه طول آن بين 20 تا 30 كيلومتر است، به مقدار 120 تا 150 متر مكعب در ساعت، به صورت باران نرم و ريز از چاه‌ها در فضا پراكنده و به كاهش حرارت هوا و اشعة خورشيد كمك مي‌‌كند.

مسجد نمره در عرفات

از مساجدي كه به توسعة آن اهتمام شده، مسجد نمره در عرفات است كه مساحت آن، از 20 هزار متر، به 120 هزار متر مربع افزايش يافت. اين مسجد نمونه‌اي است از مظهر زيبايي كه حاكي از عظمت اسلام و اهتمام به نقش عبادت است و اكنون گنجايش 350 هزار نفر را دارد. داراي 6 مناره به ارتفاع 60 متر و 3 گنبد و 10 درِ ورودي اصلي است كه 64 در كوچك را در بر مي‌گيرد. داراي 663 تهويه و خنك كننده، جايگاهي براي راديو و تلوزيون و لوازم انتقال خبرِ انجام اين شعائر از طريق ماهواره به تمام نقاط جهان است.

همچنين 1000 دستشويي، 15 هزار مكان وضو، دو مخزن آب به وسعت هر يك 4500 متر مكعب، از ديگر امكانات رفاهي و خدماتي آن است.

2 ـ مزدلفه

در منطقة مشعر الحرام (مزدلفه)، خدمات گوناگون انجام شده؛ از جمله افزايش مواقف در راه‌هاي طولي، روشنايي آن­ها، ايجاد ميدان­هايي براي نشستن حجاج، مكان­هايي براي خدمات رفاهي، گسترش مواقف به حدود 58000 كاروان بزرگ كه اين مواقف حدود 138 ميليون ريال هزينه در بر داشته است. همچنين ايجاد هفت ايستگاه ديگر براي ماشين­ها به همراه تمامي خدمات به اتمام رسيده كه مساحت آن 54000 متر مربع است.

دو ايستگاه در راه شمارة 9 ، يك ايستگاه در راه شماره 8 ، چهار ايستگاه در راه شمارة 3 احداث گرديده كه گنجايش حدود 1400 كاروان بزرگ را دارد و اين سامانه حدود 10 ميليون ريال هزينه در برداشته است. ايجاد پل جديدي در راه شمارة 5 براي جداسازي حركت ماشين­ها از پيادگان در نزديك مشعرالحرام كه حدود 9 ميليون ريال هزينة آن شده است.

مرحلة دومِ بهينه سازي در مزدلفه عبارت­اند از:

1. ايجاد دو جايگاه جديد براي مواقف كاروان‌‌هاي حجاج

الف: جايگاه نخست براي راه شمارة 9 در جنوب غرب مزدلفه كه ايجاد مواقف در آن، از دو جهت مختلفِ طولي، برابر مواقف كنوني در اين جايگاه سامان يافته است.

ب: جايگاه دوم، در غرب پل ملك فيصل، ميان راه شمارة 3 و راه عزيزيه است كه از سه جهت متوازي و مختلف طولي ساخته شده است.

2. ايجاد راهي در امتداد پل ملك فيصل

براي عبور و مرور آسان كاروان‌هاي حج ميان عرفات و مزدلفه و براي گسترش راه‌هاي تنگ در منطقه، راهي به امتداد پل ملك فيصل كه از سمت جنوب به مسير طائف پيوند مي­خورد، احداث گرديد و آن به طول حدود 2500 متر و عرض 40 متر بوده و داراي چندين تقاطع عرضي در دو طرف باند است.

براي احداث اين راه، لازم بود كه صخره‌ها و موانع برداشته شود و زمين هموار گردد.

مسجدي در مشعرالحرام مرمّت شد و توسعه يافت كه حدود 80 هزار نمازگزار را در خود جاي مي­دهد و حدود 5400 متر مربع وسعت دارد. در بناي جديدكوشش شده است كه معماري قديم اسلامي حفظ شود و تركيبي ميان معماري قديم و جديد ايجاد گرديده است.

در اين مسجد، ايستگاه‌هاي لازم براي توقف ماشين­ها و دستشويي­ها و... ساخته شده كه حدود 50 ميليون ريال هزينه داشته است.

3. منا

منطقه­اي است كه حاجيان 4 روز در آن مي‌مانند و وقوف مي­كنند. [iv] در اين منطقه بزرگترين خدمات انجام شده و امكانات مادي زيادي هزينه گرديده است؛ زيرا كه حاجيان در آن ساكن شده و هر روز به سوي جمرات سه‌گانه آمد و شد دارند، افزون بر اين­كه جمعيت زيادي براي طواف (به مكه) و براي بيتوته (به منا) در حركت­اند.

امكانات رفاهي و فني كه در اين منطقه انجام گرديده، عبارت­اند ‌از:

الف: ايجاد شبكة كاملي از راه‌ها و ساخت پل­ها، تونل­ها، پياده­روها و سايه­بان براي آن، به طول 67 كيلومتر تنها براي راه‌هاي اصلي و 17 كيلومتر براي تونل­ها كه تعداد آن­ها به 25 باب مي‌رسد. هميچنين تعداد پل­ها به 41 مي‌رسد كه راه‌هاي اصلي را به فرعي ربط مي‌دهد و منا را به مشاعر و مكة مكرمه وصل مي‌كند. براي تسهيل حركت در آن­ها، در حجم زياد در هر روز، اين شبكه حدود 3242 ميليون ريال هزينه در برداشته كه حداكثر جز چند هفته در سال مورد استفاده قرار نمي‌گيرد و درطول سال همواره خالي از حركت است.

ب: اتمام سامانة مؤسسات قابل سكونت در منا، (در جاهايي كه مجوز ساخت و ساز براي سكونت به­وسيلة خيمه داده شده و اين) به خاطر تنگي مساحت منا و به خاطر اين­كه در ميان كو‌ه‌ها واقع است.

عمليات تسطيح و گسترش منطقه به اتمام رسيد و مساحت قابل سكونت آن، از 5/1 ميليون نفر به بيش از 5/4 ميليون نفر افزايش يافت. متوسط اين افزايش مساحت در سال، به 700 هزار نفر رسيده و اين افزايش با پاكسازي صخره‌هاي جدا شده و محكم كردن آن تكميل گرديده است.

ج: در آنجا توسعة خدماتي؛ مانند روشنايي و مجموعه‌اي براي حفاظت و نگهداري ازآن، كه داراي مركز فرمان، ايستگاه مراقبت تلوزيوني براي كنترل شبكه‌هاي راه‌ها، پل­ها و تونل­ها، به همين­گونه توسعه پل جمرات[v] نيز به اتمام رسيد و از مهمترين كارهايي كه براي بهينه سازي پل و منطقة اطراف آن در سال 1415ق. انجام شده، عبارت­اند از:

1. از بين بردن سراشيبي سابق سمت شرقي منا و ايجاد سراشيبي جديد براي بالا رفتن به عرض 45 متر، پس از كوتاه كردن مسير و قرار دادن سراشيبي در مقابل راه پياده رويي كه از منا به سوي جمرة صغري مي‌رود.

2. از بين بردن سراشيبي­هاي دوطرف كه به جمرة صغري از سمت شمال و جنوب ختم مي‌شود.

3. تعويض قسمتي از موزاييك پل، با سيمان و بتون، متناسب با قسمت­هاي اطراف پل.

4. انجام سراشيبي به عرض 15 متر براي هر طرف، براي پايين آمدن از پل بين جمرة كبري و جمرة وسطي با افزايش منطقة اتصال پل با سراشيبي.

5 . توسعة سراشيبي پايين غربي مقابل حرم از 20 متر به 40 متر و بهبود مكان اتصال اين سراشيبي به راه پياده رو با از بين بردن سايه­بان­ها به طول 60 متر.

6 . ايجاد 5 پايگاه براي مراكز خدمات اضطراري در طول پل، كه داراي نردبان­هاي لازم براي ارائة خدمات اوليه در حالات اضطراري است.

7. ايجاد برج نگهباني كه با بناي 3 دايرة اضافي به بخشي از مساحت سطح مركز خدمات، واقع در شمال جمرة وسطي ساخته شد.

8 . ايجاد 4 مركز امنيت در مداخل سراشيبي­هاي اصلي و فرعي.

9. قرار دادن تابلوهايي براي راهنمايي حجاج و روشن كردن آن­ها.

10. قرار دادن تكيه­گاه‌هايي بر بالاي پل، براي حفظ افرادي كه پياده در حال حركت در مسير جمرة كبري هستند.

11. اجراي سيستم خنك سازي آب­ها؛ بگونه‌اي كه 150 آبسردكن ميان جمرة صغري و جمرة كبري بر بالاي پل قرار داده شده است.

12. بهينه سازي و تجديد شبكة روشنايي كه در اين مورد تعداد نورافكن­ها چند برابر شده و رنگ آن نيز به جاي زرد، سفيد قرار داده شده است.

13. بهينه سازي و افزايش سيستم تهويه بر زير پل، با افزايش پنكه‌هاي سقفي براي تمامي نقاط پل و قرار دادن 18 پنكه كه در هر جمره 6 عدد نصب شده است.

14. بهبود سازي و ساماندهي منطقة اطراف پل، كه اين امر با تسطيح بلندي­هاي اطراف و جداسازي حركت ماشين­ها از حركت پياده‌ها، با قرار دادن موانع سيماني فراوان انجام گرفته و مانع ورود ماشين­ها و راحتي عبور پياده‌ها مي‌گردد.

15. ارسال خدمات براي پل و اين امر به­وسيلة اجراي شبكة تغذية آب، تلفن، برق، تسويه آب­هاي سطحي براي پايگاه‌ها و مراكز امنيتي و ميدان­هاي اطراف پل بوده است.

16. قرار دادن سيستم كنترل تلويزيوني در پايين و بالاي پل و ارتباط آن با پايگاه امنيت عمومي منا.

17. نصب نردبان آهني اضطراري، در سمت شمال، روبه­روي جمرة صغري.

18. اجراي راه شماليِ پل، از خيابان سوق العرب تا خيابان مجمر الكبش، به عرض 20 متر كه 6 مسير را در بر مي‌گيرد.

19. هموارسازي جاهايي كه به­واسطة خراب كردن‌هاي اضافي در سمت شمال و جنوب پل ناهموار شده بود.

20. ساختن پلكاني به طول حدود 80 متر در سمت جنوبي پل كه خيابان ملك فيصل و ميدان جنوبي پل را به هم وصل مي‌كند.

د : ايجاد مخازن آب كه با تلاش فراوان به حدود2 ميليون متر مكعب و تعداد آن به 18 مخزن رسيده است. براي اين آب­ها تمامي وسائلي كه نظافت آن را تأمين كند فراهم شده است و حدود466 ميليون ريال هزينه در برداشته است.

ه‍ : تعداد دستشويي­هاي عمومي به 14200 دستگاه افزايش يافته كه مجموعاً بالغ بر 104 ميليون ريال هزينه در برداشته است.

و: احداث سردخانة نمونه، با هزينه‌اي حدود 150 ميليون ريال براي استفاده از گوشت­هاي قرباني و سرد كردن و توزيع آن بعد از حج به جهان اسلام كه ظرفيت آن بيش از 500 هزار قرباني است. البته سردخانه مخصوص نيز به ظرفيت روزانه ده هزار شتر و گاو وجود دارد.

4ـ مسجد الخيف و انجمن خيريه

از مهمترين مساجد منطقه مشاعر است كه بر معماري اسلامي بنا شده و مساحت آن به 34 هزار متر مربع مي‌رسد، مسجد به طور كامل تجديد بنا شده است.

دستگاه‌هاي تهويه كه تعداد آن به 410 مي­رسد و همينطور تعداد 1100 پنكه سقفي و شبكة صوتي از جديدترين دستگاه‌ها، 4 مناره، مجموعه دستشويي­ها كه به هزار عدد مي‌باشد و 300 شير براي وضو گرفتن، امكانات برقي براي پوشش خبري از مراسم به وسيلة ماهواره به سوي سرزمين­هاي مختلف اسلامي، از خدماتي است كه انجام شده است.

تجديد بناي مسجد كه اكنون 35000 نماز گزار را در خود جاي مي‌دهد، 90 ميليون ريال هزينه در بر داشته است. بيش از هزاران نسخة قرآن كريم در آن قرار داده شده و غذا ميان حاجيان فقير در روز عيد و ايام تشرف به مسجد الحاق شده است.

تجديد مساجد و ميقات­ها

تجديد بنا و تجهيز تمام مساجد و خدمات ميقات­هاي حج و عمره، در راه‌هاي مختلف حج به اتمام رسيده و خدمات زير براي هر يك از آن­ها انجام گرفته است.

1. ميقات السيل الكبير

اين ميقات در تاريخ به «قرن المنازل» معروف است كه بين طائف و مكة مكرمه قرار دارد. مسجد آن، براي بيش از 3000 نمازگزار توسعه يافته و تجهيزات بسياري؛ از جمله دستشويي زنانه و مردانه، مكان­هاي مُحرم شدن كه شامل دوش­هاي آب، به ويژه 16 مكان براي سكونت به آن اضافه شده است كه هر يك از آن­ها 6 غرفه دارد. در پيرامون مسجد ديواري ساخته شده كه آن را احاطه كرده و علاوه برآن، باغ و فضاي سبز و مخازن زميني و مرتفع كه در كل مساحت (اين مسجد و اطراف) را به 2600 متر مربع رسانيده و براي ساختن آن 76 ميليون ريال هزينه شده است.

2. ميقات وادي محرم

اين ميقات در راه طائف و مكه واقع شده و مسجدي به سبك معماري جديد در آن ساخته‌اند. در بناي آن، باغ­ها و ميادين بزرگي كه بتواند آسايش حجاج و معتمرين را فراهم كند احداث و پاركينگ ماشين­هايي هم براي آن اختصاص داده شده است.

مساحت كلي آن براي نماز، حدود 1460 متر مربع بوده كه مي‌تواند تقريباً تا 2000 نمازگزار را در خود جاي دهد. همچنين دستشويي­هايي و سه مكان براي سكونت به اضافه تعدادي غرفة مخصوص راهنمايي احداث شده كه جمعاً بيش از 55 ميليون ريال هزينه در برداشته است.

3. ميقات جحفه در رابغ

مساحتي به ميزان 400/14 متر مربع را اشغال كرده و شامل چندين غرفة ويژه براي احرام مردان و زنان، همراه با تجهيزات پزشكي متعدد است كه گنجايش حدود 1500 نماز گزار را داشته و مبلغ 10 ميليون ريال هزينة آن شده است.

4. ميقات يلملم

اين ميقات در خدمت حاجيان و معتمراني است كه از جنوب كشور براي حج مي‌آيند و آن، داراي تجهيزات و امكانات خدماتي فراوان؛ مانند ساير ميقات­ها است.

5 . ميقات تنعيم

ميقات مردم مكه است و اكنون داخل مكه مكرمه قرار گرفته بگونه‌اي كه محله‌هاي مسكوني تا بعد و پيرامون آن نيز امتداد يافته است. بنا و توسعه مسجد سيده عايشه بر مساحت 84 هزار متر مربع اعاده كشته كه داراي تجهيزات و خدمات مربوطه است. اما مساحت مسجد 6000 متر مربع بوده و ظرفيت آن به 6500 نفر افزايش يافته است. اين ميقات تمامي خدمات لازم را داراست و مبلغ يكصد ميليون ريال هزينه برداشته است.

6 . ميقات جِعرانه

از ميقات­هاي مردم مكه و ساكنان آن، جِعرانه است كه هنگام انجام مناسك عمره از آنجا محرم مي­شوند. اين بنا حدود 2 ميليون ريال هزينه برداشته است.

7. ميقات ذو‌ الحليفه

مسجد و ميقات ذو الحليفه در آبار علي واقع شده و مساحت كلّي آن، به 6180 متر مربع مي‌رسد. اين مسجد داراي دو مناره به ارتفاع 64 متر مربع و گنبدي به ارتفاع 28 متر است كه قطر آن به 17 متر مي‌رسد. ارتفاع ديواره‌هاي مسجد 12 متر مي­باشد.

بيت عتيق

كعبة مشرفه نخستين خانه‌اي است كه براي مردم بنا شده؛ چنانكه در قرآن كريم آمده است: {إِنَّ أَوَّلَ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِي بِبَكَّةَ مُبارَكاً وَ هُديً لِلْعالَمِينَ}.

توصيف كعبه

كعبه بناي مكعبي است كه داخل آن خالي است و ابراهيم خليل عليه السلام طول آن را 9 ذرع قرار داد. براي آن دو ورودي چسبيده به زمين قرار داد كه يكي در سوي شرق بود و دومي در ضلع غرب. براي آن دو ورودي دري قرار نداد كه باز و بسته شوند. براي كعبه سقفي نساخت و در داخل آن چاهي حفر كرد كه مخزني براي هدايا بود. [vi]

اما وصف داخل كعبه در كتاب «تاريخ الكعبه المعظمه»2 آمده است. سقف پايين آن ترميم شده و برداشتن سقف بالا پايان يافته و نيز سقف جديد با تغيير ستون­ها و چوب­هاي آن انجام گرفته است.

بر ديوار بين دو سقف كناره‌اي ساخته اند كه بالاي تمام ديوارها با آن احاطه شده است؛ بگونه‌اي كه از اين كنارة چتر افزوده­اي پيدا نباشد. گفتني است ديواره‌هاي داخل، پوشش مرمرين دارد.[vii]

كعبه از داخل بر سه ستون بزرگ استوار است. در سمت شمالي، باب التوبه واقع شده كه از آن به سوي سطح كعبه مي‌روند. سقف كعبه از داخل پوشيده و اطراف ديواره‌ها را با حرير قرمز به صورت مربع كه بر آن «الله جلّ و جلاله» نوشته شده، تزيين كرده­اند. در ناحيه روبه­روي باب الدخول، محراب و بقيه ديوارها با سنگ مرمر پوشيده شده است.

در كعبه صندوق بزرگي است كه چيزهايي در آن نگهداري مي‌شود و از سقف نيز قناديل و چراغ­هاي بزرگي از طلا و تزيين شده با جواهر آويزان گشته است. [viii]

ويژگي هاي كعبه

از مهمترين ويژگي­هاي بيت الله الحرام آن است كه خداوند تعالي آن را از حيلة خيانت كاران و تخريب كنندگان مصون داشته است و اين خانه، چهار هزار سال است كه مقامي شامخ دارد؛ از زماني كه ابراهيم عليه السلام آن را بنا نهاد تا هر زمان كه خدا بخواهد و تا آنگاه كه زمين و هر آنچه در آن است را صاحب شود. آري، اين خانه همچنان براي طواف گزاران و ركوع و سجده كنندگان پابرجا خواهد ماند.

در گذشته براي از بين بردن كعبه تلاش­هاي بسيار انجام گرفته كه مهمترين آن، حملة ابرهة اشرم، پادشاه يمن، دست نشاندة پادشاه حبشه بود. وي با لشگري عظيم از يمن و حبشه همراه با فيلي بزرگ حركت كرد. وقتي به وادي محسّر، ميان مزدلفه و منا رسيد و تنها ميان او و مكه جز 10 كيلومتر فاصله نبود، لشگر خود را آراست و فيل را مقدم داشت. وقتي آن را به جانب حرم مي‌راند، در جاي خود مي‌ايستاد و حركت نمي‌كرد و سپس وقتي روي او را به سمت يمن مي‌كرد با شتاب به حركت در مي‌آمد. سپس درآن هنگام خداوند بر آنان پرندگان سياه رنگي فرستاد كه آن را در سورة فيل بيان كرده است.

خدمت به كعبه

خدمت به كعبه را حجابت يا پرده داري خوانند و خادمان كعبه را پرده داران كعبه گويند. آنان افراد ويژه وخاصي هستند كه اين امر را به فرمان پيامبرخدا صلي الله عليه و آله و سلم تا امروز بر اساس اين گفته به ارث برده‌اند.

«اين امر را بر عهده گيريد براي هميشه و كسي جز ظالم آن را از شما نخواهد گرفت» ايشان معروف خاندان بني شيبه هستند.» [ix]

پيامبر خدا صلي الله عليه و آله و سلم پس از فتح مكه، كليد كعبه را به عثمان بن طلحه و شيبة بن عثمان بن طلحه واگذار و به آنان فرمود:

«امر حجابت از ميان نسل شيبة بن عثمان تا امروز خارج نشده است.» [x]

نخستين كسي كه به خدمت كعبه پرداخت ابراهيم خليل عليه السلام بود و اين منصب از او به فرزندش اسماعيل عليه السلام رسيد و پس از او براي فرزندان او تا اينكه آن منصب را دايي­هاي آنان از جرهم غصب كردند. سپس خزاعه به زور آن را متصرف شدند و تا چند قرن آن را در اختيار خود داشتند تا اينكه امر مكه و كعبه به قصي‌ّبن كلاب از قريش رسيد و او جد چهارم پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم بود. سپس قصي‌امور كعبه را به فرزند بزرگترش عبدالله واگذاشت تا اينكه اين امر به همينگونه در عصر جاهليت و اسلام ادامه يافت و اين منصب نزد شيبة بن عثمان بن طلحه و فرزندان او پس از وي قرار گرفت. [xi]

اندازه‌هاي كعبه

مورّخان در اندازه‌هاي كعبه نظريات گوناگون دارند و اين اختلاف، طبيعي و برخاسته از تفاوت در (مقياس) ذرع (ذرعِ دست و ذرعِ آهن) است. در تاريخ كعبة معظمه آمده است:

«ذرع دست، 46 تا 50 سانتي‌متر است و ذرع آهني 5/56 سانتي‌متر مي­باشد.» [xii]

در عصر و دوران ما نيز گفته­اند: ذرع دست 48 سانتي‌متر است. [xiii]

ابراهيم رفعت پاشا در كتاب خويش «مرآة الحرمين» آورده است كه: ذرع كعبه، بر اساس واحد متر، در ارتفاع 15متر، طول ضلع شمالي 92/9 متر، ضلع غربي 25/12 متر و ضلع شرقي 88/11 متر است.

اين اندازه ها، با گفتة مورخ «تاريخ الكعبة المعظمه» در ارتفاع سازگار نيست زيرا وي تأكيد مي‌كند: در ظاهر ابراهيم رفعت پاشا ارتفاع كعبه را به طور علمي اندازه نگرفته بلكه نظرية تخميني داده است.»[xiv]

مركز تحقيقات حج در دانشگاه امّ­ ‌القراي مكة مكرمه، به بحث حركت در مطاف پرداخته و از آن ميان، نقشه‌اي تفصيلي از كعبه مشرفه و حجر اسماعيل داده و اندازه­هاي كعبه را اينگونه مشخص كرده است.

1. از ركن اسود تا ركن شامي 68/11 متر، كه درِ كعبه در آن است. (ضلع شرقي)

2. از ركن يماني تاركن غربي 04/12 متر. (ضلع غربي)

3. از ركن اسود تا ركن يماني 18/10 متر. (ضلع جنوبي)

4. از ركن شامي تا ركن غربي 90/9 متر. (ضلع شمالي)

اما ارتفاع؛ در بناي حضرت ابراهيم عليه السلام 32/4 متر مي­باشد.

قريش آن را 64/8 متر بنا كرد و در بناي عبدالله بن زبير 95/12 متر بوده كه عبدالملك مروان آن را در همين اندازه حفظ كرد.

در بناي حَجّاج، اندازة ارتفاع را كه ابراهيم رفعت پاشا آورده، دقيق نيست. اين ارتفاع را 15 متر گفته­اند كه معلوم است آن را از «مرآة الحرمين» نقل كرده‌اند.

بناي كعبه

بناي كعبة معظمه در دوازده مرحله انجام شده است:[xv]

1. بناي فرشتگان 2. بناي آدم عليه السلام 3. بناي حضرت شيث 4. بناي حضرت ابراهيم عليه السلام 5 . بناي عمالقه 6 . بناي جُرهم 7. بناي قصي 8 . بناي عبدالمطّلب 9. بناي قريش 10. بناي عبدالله ابن زبير 11. بناي حَجاج 12. بناي سلطان مراد خان عثماني. [xvi]

مورّخان در تعيين بناي كعبه نضريات گوناگون دارند، جز در يك سخن، كه به سبب محكم بودن دليل آن، اختلافي در آن وجود ندارد و اين نظريه آن است كه اين خانه در سه مرحله ساخته شده است.

1. بناي ابراهيم خليل عليه السلام 2. بناي قريش 3. بناي ابن زبير و حَجاج

بناي ابراهيم عليه السلام با دليل قرآني ثابت است. بناي قريش با حديث صحيحي كه بخاري روايت كرده تأييد مي شود و بر بناي ابن زبير و حَجاج، مفسّران و مورّخان اتفاق دارند.

بنابراين، مي‌توان گفت: اين 11 مرتبه،[xvii] همگي تعرض به كعبه است با دست؛ چه براي اصلاح يا تجديد بنا و يا بازسازي كه اين امر براي آنان مقامي عظيم بوده و گروهي چه كم و چه زياد، به اين جايگاه يعني تقديم خدمات به بيت الله دست يافته‌اند.

علاوه بر اين، اينها (سه مورد) كساني هستند كه آن را بناي حقيقي و از پايه ساخته‌اند؛ مثلاً حجاج، آنچه را كه ابن زبير افزوده بود خراب كرد و آن را به بناي قريش رسانيد و از اساس بنا نكرد.

مراحل بناي تاريخي

براساس صحيح‌ترين منابع، بيت الله الحرام 11 مرتبه بنا شده است و اختلاف در مورد كساني است كه آن­را به طور كامل از اساس بنا نهاده­اند و عبدالمطّلب بن هاشم، جد پيامبر به عنوان دوازدهمين باني، كه نام او كه در تاريخ كعبه معظمة آمده، ثابت نشده است. كعبه چندين مرتبه بازسازي شده كه آخرين مورد آن، در دوران بوده سعودي است.

بناي ابراهيم و اسماعيل

در اينجا مطالب خود را با بناي ابراهيم و اسماعيل عليها السلام آغاز مي‌كنيم كه به طور قطع از طريق قرآن كريم ثابت شده است. ابراهيم عليه السلام با سنگهايي كه آنها را روي هم قرار مي‌‌داد و بعضي از آنها غير از گل و آجر بود بنا كرد و در داخل آن ـ سمت راست كسي كه داخل مي‌شود ـ گودالي عميق همانند چاهي حفر كرد و در آن هدايايي را كه به كعبه تقديم مي‌شد به عنوان يك خزانه و انبار قرار مي‌داد.

عمق اين گودال براساس گفته ارزقي(5/1متر) بود. وي براي كعبه سقفي و دري از چوب و غيره قرار نداد و در ديوار شرقي كعبه، مكان درب را بازگذاشت تا نشاني براي روي كعبه باشد.

مواد بناي ابراهيم براي كعبه از 5 كوه (سينا، زيتا، لبنان، جودي، حرا) تامين شد كه فرشتگان سنگهايي را از اين كوه‌ها آورده و ابراهيم در حاليكه كعبه را بنا مي‌كرد، اسماعيل سنگها را در آن قرار مي‌داد، پس آنرا براساس بناي آدم عليه السلام بنا كرد و آن اساس با سنگهاي كوه حراء بنا نهاده شده بود. ابراهيم عليه السلام آآنگاه براي كعبه دو ركن (گوشه) قرار داد، ركن اسود و ركن يماني و از سمت حجر ركني قرار نداد بلكه آنرا همانند نيم دايره‌اي مثل ديوار حجر كرد كردو دري چسبيده به زمين، بدون آنكه دري بر جاي آن قرار دهد باز كرد و ارتفاع آن را از زمين به آسمان9 ذرع، عرض ديوار روي كعبه را 33 ذرع، عرض ديوار پشت كعبه را 31 ذرع و عرض ديواري كه ناودان در آن قرار داشت 22 ذرع و عرض ديوار پشت آن را 20 ذرع قرار داد. [xviii]

بناي قصي بن كلاب

ابن اسحاق مي‌گويد:

قصي، نخستين فرزند كلاب بود كه به پادشاهي رسيد و قومش از او اطاعت كردند. وي پرده داري، سقايت، رفادت، ندوه و لواء را در اختيار داشت و بزرگ شهر مكه بود. قصي جد چهارم پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم بوده و بناي او هفتمين بنا است. او در بناي كعبه كوشيد و مخارجش را تأمين و سپس آن را خراب كرد و چنان بنياد نهاد كه هيچكس مانند او بدينگونه بنا نكرده بود.

آنگاه كعبه را با چوب‌ تر و شاخه‌هاي نخل پوشانيد و سقف كرد و آن را بر 25 ذرع بنا نهاد. [xix]

بناي قريش

براساس آنچه «تاريخ الكعبة المعظمه» آورده، اين نهمين بناي كعبة مشرفه است. نويسندة كتاب ياد شده، بناي هشتم را به وسيلة جدّ پيامبر خدا صلي الله عليه و آله و سلم ، عبدالمطّلب ذكر كرده و آن را به روايت فاسي در «شفاء الغرام» مستند ساخته كه اين موضوع ثابت نشده و در منابع و مراجع تاريخي هيچ اشاره‌ و تصريحي به بناي كعبه معظمه به وسيلة عبدالمطلب نشده است.[xx]

اما بناي قريش قطعي و ثابت شده است. در بخاري و مسلم از عايشه نقل شده كه گفت:

از پيامبرخدا صلي الله عليه و آله و سلم در مورد ديوار حجر پرسيدم كه آيا متعلّق به خانه است؟ گفت: آري. گفتم: چرا آن را داخل بيت نكرده‌اند؟ گفت: آيا نمي‌بيني كه قوم تو مخارج و هزينة بنا را به اين وسيله كم كرده‌اند؟ پرسيدم: چرا درِ آن را از زمين بلند‌تر قرار داده‌اند؟ گفت: شايد قوم تو مي‌خواستند هركسي را كه مايل باشند اجازة ورود دهند و هر كسي را كه نخواهند مانع شوند. دل افراد قبيلة تو به دوران جاهليت نزديك است، پس اگر از رنجش آنان نمي‌ترسيدم، به يقين ديوار را در بيت داخل مي‌كردم و درِ آن را به زمين مي‌چسباندم. [xxi]

در سيرة ابن هشام، به نقل از ابن اسحاق آمده است: وقتي پيامبر به 35 سالگي رسيد، قريش براي بناي كعبه گرد هم آمدند. آنان به دنبال آن بودند كه كعبه را مسقف سازند ولي از خراب كردن آن مي‌ترسيدند، هر چند سنگ­هايي بلند‌تر از قامت انسان در آن به كار رفته بود، اما تصميم گرفتند بر ارتفاع آن بيفزايند و آن را مسقف كنند. اين به خاطر آن بود كه گروهي از دزدان، گنجينه را كه در چاهِ داخل كعبه قرار داشت، ربوده بودند. [xxii]

ابن هشام آنگاه كه از كشتي شكسته و به گل نشسته در ساحل جده سخن مي‌گويد، مي‌افزايد: قريش از چوب­هاي آن براي مسقف كردن كعبه استفاده كردند و وقتي از خروج ماري از چاه كعبه كه پرنده‌اي را بلعيده بود سخن گفته، نوشته است: بزرگان قريش براي تخريب كعبه و بناي آن، گرد آمدند؛ ابو وهب بن عمرو بن عائذ مخزومي ايستاد و از كعبه سنگي را بر گرفت و آن را از دست خود رها كرد تا به جاي خود برگشت و گفت: اي گروه قريش، در بناي كعبه جز آنان­كه كسب پاك و طاهر دارند، ستم پيشه نبوده و معامله را ربا نمي‌كنند و وحقوق هيچ­يك از مردم را پايمال ننموده‌اند، شركت نكنند. در اين هنگام قريش كار بناي كعبه را تقسيم كردند؛ يعني شكافتن در را به بني عبدمناف و بني زهره، بين ركن اسود و ركن يماني را به بني مخروم و قبائل قريش، پشت كعبه را براي بني جمح و فرزندان عمروبن هصيص بن كعب بن ئوي و شكافتن ديوار را براي بني عبدالدار بني قصي و بني اسد بن العزّي بن قصي و بني عدي بن كعب بن لؤي واگذاشتند.

ابن اسحاق ‌گويد: آنگاه قبايلي از قريش سنگ­هايي براي ساختن آن جمع كردند و هر قبيله به اندازة خود، آن­ها را جمع مي‌كرد. آنگاه شروع به بنا كردند تا به اساس آن و ركن (حجرالأسود) رسيدند. آنان در اين امر اختلاف و نزاع به حدي زياد شد كه همه آمادة جنگ گرديدند. سپس قريش به همين­گونه چهار يا پنج شب صبر كردند، سپس در مسجد جمع شده و به مشورت پرداختند. بعضي از كساني كه اين موضوع را روايت كرده­اند، پنداشته­اند كه «ابا امية بن مغيره بن عبدالله بن عمرو بن مخزوم» كه درآن سال مسن‌ترينِ قريش بود گفت: اي گروه قريش در مورد آنچه كه بين شما اختلاف است اولين كسي را كه از درِ مسجد وارد شد حكم و قاضي خود قرار دهيد. آنان چنين كردند و نخستين كسي كه داخل شد محمد امين بود.

آنان وقتي محمد صلي الله عليه و آله و سلم را ديدند، گفتند: اين مرد امين است به­آن خشنوديم. اين محمد است. وقتي محمد به سوي آنان آمد و از اين امر آگاه شد، گفت: «پارچه‌اي بياوريد» وقتي آوردند ركن (حجر الاسود) را با دست خويش داخل پارچه گذاشت. سپس گفت: هر قبيله گوشه‌اي از آن را بگيرد، پس همگي بالا ببريد. آنان چنين كردند تا اين­كه به مكان و جاي اصلي حجرالأسود رسيد. آنگاه آن حضرت با دستان مباركش آن را بر جاي خود قرار دادند و سپس بنا را برآن ساختند. [xxiii]

بنا را تا ارتفاع چهار ذرع و نيم بنا كرده، آنگاه آن­را با خاك پركردند و در را بر بالاي اين اندازه قرار دادند و آن را با قطعه‌اي از چوب و قطعه‌اي از سنگ بالا بردند. طول ديوار 9 ذرع بود كه آن را كم پنداشتند و مي‌خواسند به آن بيفزايند، از اين رو، 9 ذرع ديگر بر آن افزودند و نپسنديدند كه بدون سقف بماند، پس وقتي به سقف رسيدند «باقوم» رومي ازآنان پرسيد: دوست داريد كه سقف برآمده باشد يا صاف تا من همان كنم؟ گفتند: خانة خداي ما را صاف بنا كن. پس آن را صاف كردند و در آن 6 ستون در دو رديف قرار دادند. هر رديف سه ستون از گوشة (ركن) شامي كه كنار حجرالأسود بود تا طرف يماني را شامل مي‌شد.

ارتفاع آن را از كف زمين تا بالا18 ذرع قرار دادند كه پيش از آن 9 ذرع بود. آن را از بالا تا پايين 15 رديف از چوب و 16 رديف از سنگ بنا كردند و ناودان آن را جايي قرار دادند كه آب باران در داخل حجر اسماعيل بريزد و پله‌هايي از چوب داخل ركن شامي قرار دادند و يك در نيز براي آن گذاشتند كه باز و بسته مي‌شد. [xxiv]

بناي ابن زبير

صاحب كتاب «تاريخ الكعبه المعظمه» روايتي را نقل مي كندكه واضح‌ترين و جامع­ترين روايات نقل شده از حافظ نجم الدين بن فهد، در «اتحاف الوري» در مورد عمارت و بناي ابن زبير است و در همان زمان با روايت ديگري مخالفت و ناسازگاري نداشته است. ما بخشي از آن را بيان خواهيم داشت. اين بخش مي‌تواند براي روشن ساختن بناي عبدالله بن زبير كفايت كند. بي آنكه به جزئيات مربوط به اختلافات و نيز علل هجوم به كعبه با منجنيق كه منجر به سوزانيدن آن شد، بپردازيم.

پس ما به اين روايت در آن بخشي خواهيم پرداخت كه مخصوص بناي كعبه است. در روايت حافظ آمده است: «ابن زبير بزرگان و اشراف را فراخواند و با آنان درخراب كردن كعبه مشورت كرد. سپس مردم بسياري از جمله جابر بن عبدالله كه براي انجام عمره به مكه آمده بودند، براي خراب كردن آن نظر دادند ولي بسياري ديگر از مردم نيز نظر به خراب كردن آن نداشتند؛ از جمله عبدالله بن عباس.