در مدینه و مکه

[1] . (قَالُوا حَرِّقُوهُ وَانصُرُوا آلِهَتَكُمْ إِنْ كُنتُمْ فَاعِلِينَ). انبيا : 68

[2] . (قُلْنَا يَا نَارُ كُونِي‌ بَرْداً وَسَلاَماً عَلَي‌ إِبْرَاهِيمَ). انبيا : 69

[3] . ر.ك. به: صافات، آيات 139 به بعد.

[4] . خوشگذران.

[5] . هر قبيله‌اي دركعبه بتي داشتند. شمار اين بت­ها از سيصد بيش بود. بعضي از آن­ها شكل انسان، بعضي شكل حيوان و پاره‌اي شكل گياه داشتند. جرجي زيدان، تاريخ تمدن اسلام. ج1، صص18 و 19

[6] . روگردان.

[7] . تاريك.

[8] . عكس و تصوير.

[9] . بوي خوش.

[10] . به سوي.

[11] . لباس، تنپوش.

[12] . يك راهبر.

[13] . چون چهار ديوار مسجدالحرام داراي اضلاع مساوي و مستقيم نيست، به نظر چنين مي‌رسد. ر.ك. به: «نخبة الدهر» دمشقي.

[14] . مادر فداكار، از جان گذشته و خدا پرست اسماعيل?

[15] . در مورد اين دو واژه، به تعبيرات دكتر شريعتي در كتاب «حج» رجوع شود.

[16] . همان.

[17] . (إِنَّ أَوَّلَ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ...) آل عمران : 96

[18] . صافّات: 93 ـ 90

[19] . (جَعَلْنَا الْبَيْتَ مَثَابَةً لِلنَّاسِ وَأَمْناً... ) بقره : 125 ؛ (وَمَنْ دَخَلَهُ كَانَ آمِناً ). آل عمران : 97 (مثابه يعني مرجع).

[20] . سنگ آسماني يا بهشتي كه عموم مؤلفان فارسي نويس، آن­را حجرالاسود مي‌‌نويسند كه نادرست است. در اين بيت، ميان سنگ آسماني و چشمة زميني صنعت لفّ و نشر مراعات شده است.

[21] . چشمة آبي كه پس از هروله‌هاي هاجر، به روي او گشوده شد. دربارة فوران چشمه‌هاي آب در خشكزارهاي عربستان براي ساره [همسر ابراهيم و مادر اسحاق] رجوع شود به كتاب: سقوط قسطنطنيه، ترجمة مصطفي مقربي، ص38

[22] . راه خماخم ترجمه‌اي است از فجّ عميق كه به شرح زير در قرآن آمده است:

( وَأَذِّنْ فِي‌ النَّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ رِجَالاً وَعَلَي‌ كُلِّ ضَامِرٍ يَأْتِينَ مِنْ كُلِّ فَجٍّ عَمِيقٍ). حج : 27

[23] . مَعْلَم يعني نشاني، راهنما. علي? در خطبة اوّل ذكر حجّ (نهج‌البلاغه) مي‌فرمايد: «جَعَلَهُ سُبْحانَهُ وَ تَعَالي لِلاسْلامِ عَلَماً». همچنين مراجعه شود به سورة بقره: 125 و سورة آل عمران: 96

[24] . دربارة ميقات و پنج موضع آن، مراجعه شود به: احكام القرآن برقعي، ص400

[25] . سوگند به هستي‌ام كه شيفتگي من به ديدارت روز افزون است. (مصراع عربي از سراينده است)

[26] . (فَإِذَا أَفَضْتُمْ مِنْ عَرَفَاتٍ فَاذْكُرُوا اللهَ...) بقره: 198، شريعتي مي‌گويد: عرفات، آخرين منبر پيامبر اسلام بود. ابن اثير، بيانات حضرتش را با عنوان «بيان حج و وداع» آورده است. رجوع شود به: الكامل في التاريخ، ج1. ص372.

عرفات، موقف حجاج در روز نهم ذي‌الحجه و در واقع شهر يك روزه است. اين منطقه در چند كيلومتري مكه قرار دارد و از طريق تنگه‌اي كه به سوي منا كشيده شده به زيارتگاه ختم مي‌شود. حاجيان نماز ظهر و شب را در آن صحراي فراخ مي‌گزارند و به ادعيه مي‌پردازند. شريعتي مي‌گويد: مفرد و جمع اين واژه [عرفه ، عرفات] به يك معني است.

[27] . در مورد هبوط آدم? در فراخناي عرفات و آشنايي او با حوّا در آن محل، به منابع فراوان مي‌توان مراجعه كرد.

[28] . تصوير و تجسمّي است از انبوه سفركردگان حج در وادي با پوشش احرام، بنابر: (فَاذْكُرُوا اللهَ عِنْدَ الْمَشْعَرِ الْحَرَامِ...) (دنبالة آيه مذكور ذيل شمارة 20)

[29] . من و منا به صورت جناس ناقص آمده است. در بارة منا، خاصه توقف حضرت ختمي مرتبت در شب حجةالوداع به منابع مختلف قديم و جديد مي‌توان مراجعه كرد؛ از جمله: التّفهيم ابو ريحان بيروني. ص253. سفرنامة ناصر خسرو. مواضع متعدد. تاريخ انبيا. سيد نبي الدّين اوليايي. صص707 و 708

[30] . جمرات سه جمره است و يكي از اعمال سه گانة منا است. پس از مراجعت از عرفات و مشعر به منا، در روز عيد اضحي، نخستين كاري كه بايد به جاي آورد، اين است كه حاجي نزديك عقبه ـ كه نام يكي از آن سه محل است ـ بايد از صبح تا غروب روز عيد سنگ به آن پرتاب كند سپس از منا به مكه نرود.

[31] . اشاره است به عبارت: «يَدُ اللهِ مَعَ آلجماعَةِِ».

[32] . (إِنَّ الصَّفَا وَالْمَرْوَةَ مِنْ شَعَائِرِ اللهِ) بقره : 158. دربارة سعي ميان صفا و مروه و هيبت و عظمت آن، به نوشتة جلال آل احمد و تجسّم رعب انگيز او از اين مراسم، مراجعه شود به: خسي در ميقات: صص 198 ـ 94

[33] . اسم جمع «الناس» كه در قرآن كريم 241 بار آمده، فاقد مفرد است.

[34] . «گم شدن فرد در جمع» به تعبير آل احمد (همانجا) و «همديگر شدن همه» به تعبير شريعتي، كتاب حج. ص42

[35] . درنگي استحبابي، پس از انجام آخرين و اجبات حج. بقره : 203 ( تشريق در لغت به معناي طلوع آفتاب براي قرباني است).

[36] . صّفّ : 13 ، (نَصْرٌ مِنَ اللهِ وَفَتْحٌ قَرِيبٌ وَبَشِّرْ الْمُؤْمِنِينَ).

[37] . جاودانه.

[38] . استوار.

[39] . آل عمران :59

[40] . آماده.

[41] . هميشگي.