آثار و اماکن از بین رفته در محدوده آستان مقدس امام حسین (علیه السلام)
در محدوده آستان حضرت سیدالشهداء(علیه السلام) و متصل به آن، بناهای مختلفی شامل مدارس، مقابر و غیره وجود داشت که بیانگر شکوه و عظمت این آستان مقدس و اهمیت تاریخی و جایگاه برجسته علمی و فرهنگی آن بود. متأسفانه بیشتر این بناها در یک‌صد سال اخیر، به
در محدوده آستان حضرت سيدالشهداء(عليه السلام) و متصل به آن، بناهاي مختلفي شامل مدارس، مقابر و غيره وجود داشت كه بيانگر شكوه و عظمت اين آستان مقدس و اهميت تاريخي و جايگاه برجسته علمي و فرهنگي آن بود. متأسفانه بيشتر اين بناها در يك‌صد سال اخير، به دست برخي از مقامات عراق و شهرداران مغرض كربلا، به بهانه‌هايي چون توسعه شهري و احداث خيابان در گرداگرد آستان مقدس، از بين رفت. در اينجا، به تعدادي از اين بناها، اشاره مي‌كنيم:
صحن كوچك
در ضلع شرقي صحن بزرگ و اصلي آستان سيدالشهدا(عليه السلام)، صحن كوچكي وجود داشت كه راهرويي مسقف به طاق‌هاي مقرنس و كاشي‌كاري شده، به آن متصل مي‌شد. مساحت اين صحن، 48 مترمربع بود كه ديوارهاي بلندي داشت و از آثار تاريخي و هنري نفيس و ارزشمند به شمار مي‌آمد. نماي صحن مزين به كاشي‌كاري‌هاي ممتاز با نقش‌هاي گياهي زيبا بود. همچنين در اين صحن، دو مناره كوچك مزين به آيات قرآن وجود داشت كه در سال 1262ه .ق به دستور نجيب پاشا، والي عثماني، ساخته شده بود. متأسفانه شهرداري كربلا، اين اثر تاريخي بي‌نظير را در سال 1368ه .ق برابر با 1948 م. به بهانه احداث خيابان در گرداگرد آستان امام حسين(عليه السلام)، به‌طور كامل، ويران كرد. روحانيان شيعه نيز در اعتراض به اين اقدام، از برگزاري نماز جماعت در صحن حرم امام حسين(عليه السلام) خودداري كردند.[1]
مناره عبد
در گذشته، افزون‌بر دو گلدسته موجود در دو طرف ايوان اصلي حرم امام حسين(عليه السلام)، مناره سومي نيز در ضلع شرقي آستان مقدس وجود داشته كه از نظر هنر و معماري اسلامي، بسيار ارزشمند و بااهميت بوده است. اين گلدسته كه به نام «مناره عبد» شناخته مي‌شد، در سال 767ه .ق، به دست مرجان بن عبدالله، حاكم عراق، در دوره سلطان اويس جلايري، ساخته شد. قطر قاعده آن، حدود بيست متر و ارتفاع آن، چهل متر بود و نماي آن با كاشي‌هاي زيبا، تزيين يافته بود.[2]
اين مناره نفيس و ارزشمند كه به مدت شش قرن، صحيح و سالم پابرجا مانده بود، متأسفانه در سال 1354ه .ق ـ 1935م، به دستور ياسين الهاشمي، نخست وزير وقت عراق، خراب گرديد. بهانه دولت عراق براي تخريب مناره، فرسودگي و كج شدن آن بود. اما گويا هدف اصلي آنها از اين كار، دست گذاشتن بر اوقاف فراواني بود كه باني مناره براي آن، تعيين كرده بود. به هر حال اين اقدام، موجب ناراحتي و تأسف اهالي كربلا شد و شعراي شيعه عراق نيز در اشعاري كه بدين مناسبت سرودند، نارضايتي خود را ابراز كردند.[3]
مقبره آل بويه
در گذشته، در مجاورت حرم امام حسين(عليه السلام)، مقبره‌اي مخصوص آل‌بويه وجود داشت كه پادشاهان و حاكمان اين خاندان را كه وصيت مي‌كردند در كربلا دفن شوند، در اين مقبره به خاك مي‌سپردند. محل اين مقبره، به مرور زمان فراموش شد و در دل خاك، پنهان شد؛ تا اينكه در سال 1292ه .ق، يكي از سادات خاندان آل صافي، يكي از خانه‌هاي مجاور صحن كوچك آستان امام حسين(عليه السلام) را خريداري كرد تا در آن، مقبره خانوادگي براي خود ايجاد كند. در زمان شروع ساخت مقبره، روزنه و دريچه‌اي پيدا شد كه به مقبره‌اي متصل مي‌گشت و در آن قبوري وجود داشت و از كتيبه‌هاي روي آنها مشخص شد كه مدافن آل‌بويه است.[4] اين مقبره به‌طور كامل در روز چهارشنبه 22 محرم‌الحرام سال 1368ه .ق (24/11/1948 م)، به دست عبدالرسول خالصي، شهردار كربلا، ويران گرديد و از بين رفت.[5]
مسجد جامع و مقام رأس الحسين(عليه السلام)
ابتداي خيابان سدره، نزديك آستان امام حسين(عليه السلام)، مسجدي تاريخي به نام رأس‌الحسين(عليه السلام) قرار داشت و ميان آن، مقامي وجود داشت كه محل قرار گرفتن سر بريده امام(عليه السلام)، پيش از انتقال آن به كوفه، به شمار مي‌آمد. متأسفانه اين مسجد و مقام، به بهانه احداث خيابان پيرامون آستان حسيني، به دستور طاهر القيسي، شهردار كربلا، خراب گرديد و از بين رفت.[6]
مدرسه سردار حسن خان
اين مدرسه، بزرگ‌ترين مدرسه علمي كربلا بود كه در شمال آستانه حسيني قرار داشت. بسياري از علماي برجسته، در آن تحصيلات ديني خود را تكميل كرده‌اند. اين مدرسه و موقوفات آن، در روز پنج‌شنبه شانزدهم محرم‌الحرام سال 1368ه .ق (18/11/1948م)، به دستور عبدالرسول خالصي، ويران گرديد.[7]
مدرسه زينبيه
از مدارس ديني مهم كربلا و واقع در غرب آستانه حسيني بود كه ورودي آن، از داخل صحن آستان، قرار داشت. اين مدرسه به همراه موقوفات آن، در روز دوشنبه سيزدهم محرم‌الحرام سال 1368ه .ق (15/11/1948م)، به دستور عبدالرسول خالصي، خراب شد.[8]
مدرسه صدراعظم نوري
از مدارس علمي مهم كربلا و واقع در غرب آستانه حسيني بود كه به دستور طاهر القيسي، ويران گرديد.[9] اين مدرسه را ميرزا آقاخان نوري (متوفاي 1243ه .ق)، دومين صدراعظم ناصرالدين‌شاه قاجار، ساخته بود.
مسجد بزرگ ناصري
از مساجد باشكوه كربلا و واقع در غرب آستان مقدس بود كه به دستور عبدالرسول خالصي، در ماه ربيع‌الاول سال 1368ه .ق، ويران گرديد.[10] اين مسجد، از آثار دوره ناصرالدين‌شاه قاجار در كربلا، به شمار مي‌آمد.
تكيه بكتاشيه
اين بنا در گذشته، از مشهورترين بناهاي وابسته به آستان امام حسين(عليه السلام) بود كه داخل صحن، از سمت شرق باب القبله، قرار داشت. تكيه بكتاشيه، محل گردهمايي صوفيان شيعه ترك، در روزگار حكومت عثماني بود كه به دست يكي از همين صوفيان، به نام «عبدالمؤمن دده» ساخته شد. از برجسته‌ترين صوفياني كه در جمع صوفيان اين تكيه، حاضر مي‌شدند، مي‌توان از فضولي بغدادي (متوفاي 963ه .ق، 1483 - 1556م)، شاعر بزرگ ترك زبان، و دو فرزندش، فضلي و روحي بغدادي، ياد كرد. در اواخر دوره عثماني كه سلطان عبدالحميد دوم، با صوفيان طريقت بكتاشيه مبارزه مي‌كرد، نام اين تكيه را به تكيه نقشبنديه، تغيير داد. اين تكيه در جريان توسعه صحن آستان در دوره اخير، از بين رفت.[11]