قبرستان وادیالسلام و زیارتگاههای آن
قبرستان وادی‌السلام، بزرگ‌ترین قبرستان جهان است که افزون‌بر وسعت، از قدمت بسیار بالایی نیز برخوردار است. در فضیلت این قبرستان، روایات متعددی نقل شده است که در اینجا به برخی از آنها اشاره می‌کنیم: (تصویر شماره 69 و 70) الف) در روایتی
قبرستان واديالسلام، بزرگترين قبرستان جهان است كه افزونبر وسعت، از قدمت بسيار بالايي نيز برخوردار است. در فضيلت اين قبرستان، روايات متعددي نقل شده است كه در اينجا به برخي از آنها اشاره ميكنيم: (تصوير شماره 69 و 70)
الف) در روايتي، از اميرمؤمنان(عليه السلام) نقل شده است كه هر مؤمني، در هر نقطهاي از زمين بميرد، به روح او گفته ميشود، به واديالسلام ملحق شو كه آنجا، قطعهاي از بهشت عدن است.[1]
ب) از مروان بن مسلم نيز چنين نقل شده است:
به امام جعفر صادق(عليه السلام) عرض كردم: «برادرم در بغداد زندگي ميكند و ميترسم كه اجلش در آنجا فرا رسد». امام(عليه السلام) فرمود: «ما تبالي حيثما مات، أما إنه لا يبقى مؤمن في شرق الارض وغربها الا حشر الله روحه الي وادي السلام»؛ «اهميت نده كه كجا بميرد. هيچ مؤمني در مشرق يا مغرب زمين نميميرد؛ مگر آنكه خداوند روحش را به واديالسلام ميفرستد». راوي پرسيد: «واديالسلام كجاست؟» حضرت(عليه السلام) فرمود: «ظهر الكوفة، اما اني كأني بهم حلق حلق قعود يتحدثون»؛
«پشت كوفه. گويي من با چشم خود ميبينم كه حلقه حلقه نشستهاند و با يكديگر سخن ميگويند».[2]
«پشت كوفه. گويي من با چشم خود ميبينم كه حلقه حلقه نشستهاند و با يكديگر سخن ميگويند».[2]
ج) ديلمي، نظير اين حديث را از امام صادق(عليه السلام)، چنين روايت كرده است:
حضرت فرمود: «ما من مؤمن يموت في شرق الارض وغربها الا حشر الله جلّ و علا روحه الى وادي السلام»؛ «هيچ مؤمني در شرق يا غرب دنيا نميميرد؛ مگر اينكه روحش را خداوند متعال به سوي واديالسلام گسيل ميدارد». راوي پرسيد: «واديالسلام كجاست؟» حضرت فرمود: «بين وادي النجف والكوفة كأني بهم خلق كبير قعود يتحدثون على منابر من نور»؛ «ميان صحراي كوفه و نجف. گويي با چشم خود ميبينم كه خلق بسياري، بر فراز منبرهايي از نور، نشستهاند و با يكديگر سخن ميگويند».[3]
د) «زيد نرسي»، از اصحاب امام صادق(عليه السلام)، از آن حضرت، روايت ميكند كه فرمود:
چون روز جمعه و عيدين (فطر و قربان) فرا رسد، خداوند منان به رضوان، خازن بهشت، دستور ميدهد كه ميان ارواح مؤمنان كه در عرصههاي بهشت قرار دارند، فرياد برآورد كه خداوند به شما رخصت داده است كه به خويشان و دوستان خود در دنيا، سر بزنيد.
در ادامه روايت، امام(عليه السلام) توضيح ميدهد كه چگونه، خداوند آنها را به روي زمين ميآورد.
فينزلون بوادي السلام وهو واد بظهر الكوفة ثم يتفرقون في البلدان والامصار حتى يزورون اهاليهم الذين كانوا معهم في دار الدنيا... .
پس آنها در واديالسلام فرو ميآيند و آن، منطقهاي پشت كوفه است و از آنجا، به شهرها و كشورها، پراكنده ميشوند. سپس به خويشان و آشنايان خود كه در دنيا با آنها بودهاند، سر ميزنند... سپس به جايگاه خود در بهشت بازميگردند.[4]
ه ) ابن عساكر، مورخ بزرگ اهلسنت، به سند خود از امام صادق(عليه السلام) نقل كرده است كه حضرت به نجف ميآمد و ميفرمود: «وادي السلام، محل گردآمدن ارواح مؤمنان است و اينجا چه خاكجاي خوبي است براي مؤمنان و دعا ميكرد كه خدايا! قبر مرا در اين مكان قرار بده».[5]
ديلمي در كتاب ارشاد، ويژگيهاي واديالسلام را چنين نقل كرده است:
از ويژگيهاي تربت اميرمؤمنان(عليه السلام) آن است كه از كساني كه در اين سرزمين دفن شوند، عذاب قبر و سؤال نكير و منكر برداشته ميشود؛ چنانكه در روايات صحيح، به آن تصريح شده است.[6]
سيد نعمتالله جزائري نيز در همين رابطه ميگويد:
بهشت روي زمين، واديالسلام است كه محل آن، بيرون كوفه، بين نجف و كربلا ميباشد و ارواح مؤمنان در پيكرهاي مثالي در آنجا، از نعمتهاي الهي برخوردار ميشوند تا روزي كه به جايگاه اصلي خود در بهشت برين راه يابند.[7]
با توجه به روايات و ويژگيهاي بيان شده، بسياري از بزرگان و شيعيان، از گذشته تا به امروز، وصيت ميكردهاند كه جنازهشان را به نجف اشرف منتقل نمايند و در قبرستان واديالسلام به خاك بسپارند. در نتيجه، اين قبرستان، به مرور زمان گسترش يافته و به پهناورترين قبرستان جهان، تبديل شده است.
در قبرستان واديالسلام، زيارتگاهها و مقامهاي منسوب به برخي پيامبران و امامان: و نيز آرامگاههاي برخي از علما و مشاهير شيعه وجود دارد كه مهمترين آنها، عبارتاند از:
26. مرقد حضرت هود و صالح(عليهما السلام)
ميان قبرستان واديالسلام، قبري منسوب به دو پيامبر بزرگ الهي: حضرت هود و حضرت صالح(عليهما السلام) وجود دارد كه از زيارتگاههاي مشهور و شناخته شده شيعيان ميباشد. البته گفتني است، بيشتر مورخان و جغرافيدانان مسلمان، مدفن اين دو پيامبر را در يمن، تعيين كردهاند. اما در منابع حديثي شيعه، روايات ديگري وارد شده است كه بر وجود قبر هود و صالح(عليهما السلام) در واديالسلام، دلالت دارد؛ از جمله در روايتي، از امام حسن(عليه السلام) نقل شده است كه اميرمؤمنان(عليه السلام) به ايشان فرمود:
«مرا پشت كوفه، در قبر دو برادرم هود و صالح، به خاك بسپاريد».[8] در روايت ديگري آمده است كه اميرمؤمنان(عليه السلام) به امام حسن(عليه السلام) فرمود: «مرا در قبر برادرم هود، دفن كنيد».[9]
«مرا پشت كوفه، در قبر دو برادرم هود و صالح، به خاك بسپاريد».[8] در روايت ديگري آمده است كه اميرمؤمنان(عليه السلام) به امام حسن(عليه السلام) فرمود: «مرا در قبر برادرم هود، دفن كنيد».[9]
علامه سيد مهدي بحرالعلوم، مزار كنوني هود و صالح(عليهما السلام) را در اين نقطه از واديالسلام آشكار كرد.[10] گويا پيش از آن، مزار هود و صالح در قسمت ديگري از واديالسلام قرار داشت.
اما سيد بحرالعلوم، محل فعلي را شناسايي كرد و گنبدي نيز از سنگ و گچ بر فراز آن ساخت. سپس يك ايراني، آن را خراب نمود و بهجاي آن، ساختمان جديدي با گنبد كاشيكاري بنا كرد. اين ساختمان در سال 1337ه .ق، يعني در دوره اشغال عراق از سوي بريتانيا بازسازي گرديد.[11] (تصوير شماره 71 و 72)
اما سيد بحرالعلوم، محل فعلي را شناسايي كرد و گنبدي نيز از سنگ و گچ بر فراز آن ساخت. سپس يك ايراني، آن را خراب نمود و بهجاي آن، ساختمان جديدي با گنبد كاشيكاري بنا كرد. اين ساختمان در سال 1337ه .ق، يعني در دوره اشغال عراق از سوي بريتانيا بازسازي گرديد.[11] (تصوير شماره 71 و 72)
27. مقام حضرت مهدي(عج) و امام جعفر صادق(عليه السلام)
به فاصله چندصد متر از سمت شمال غربي مرقد هود و صالح(عليهما السلام)، مقامي منسوب به حضرت مهدي[ وجود دارد كه ساختمان آن گويا براي نخستين بار، به دست علامه سيد مهدي بحرالعلوم، ساخته شده است. شيخ جعفر آل محبوبه، به وجود كتيبهاي به تاريخ 1200ه .ق، در زيارتگاه اشاره كرده كه گويا مربوط به زمان ساختن زيارتگاه به دست سيد بحرالعلوم است. در سال 1310ه .ق، نيز يك شيعه هندي، به نام سيد محمد خان، ساختمان مقام را بازسازي و براي آن گنبدي با كاشيهاي آبي رنگ بنا نمود.[12]
زيارتگاه، داراي صحني است كه با يك ورودي در زاويه جنوب غربي آن به فضاي قبرستان متصل ميشود. در سمت راست ورودي، چاه آبي منسوب به امام زمان[ به چشم ميخورد. ساختمان مقام، در جنوب شرقي صحن قرار دارد و داراي دو اتاق است. در اتاق اول (غربي)، محراب كاشيكاري وجود دارد كه همان مقام حضرت مهدي[ است. در اتاق دوم نيز مقامي منسوب به امام جعفر صادق(عليه السلام)، بهصورت محراب كاشيكاري وجود دارد. (تصوير شماره 73)
پيشتر، روايتي از شيخ كليني و ابنقولويه از ابان بن تغلب نقل شد كه براساس آن، امام صادق(عليه السلام) در سه موضع از نجف، نماز خواند كه يكي از آنها، محل منبر قائم[ بود. بر اين اساس، مقام حضرت مهدي(عج) در واديالسلام، منطبق بر اين مكان و مقام امام صادق(عليه السلام) نيز محل نماز خواندن آن حضرت دانسته شده است.
28. مقبره سيد علي آقا قاضي طباطبايي
حاج سيد ميرزا علي، فرزند سيد حسين قاضي طباطبايي، در ذيحجه 1285ه .ق، در تبريز به دنيا آمد. نخست در حوزه علميه تبريز به تحصيل علوم ديني پرداخت، سپس براي ادامه تحصيل، راهي نجف اشرف شد و از محضر استاداني، چون آخوند خراساني، شريعت اصفهاني، شيخ محمدحسن مامقاني و سيد محمدكاظم يزدي طباطبايي بهره برد و در سن 27 سالگي به درجه اجتهاد رسيد. او بيشتر سالهاي عمر پربركت خود را به مجاهدت و تهذيب نفس و كسب مقامات عرفاني سپري كرد و شاگردان بزرگي، همچون علامه سيد محمدحسين طباطبايي صاحب تفسير الميزان، محمدتقي بهجت، سيد عبدالحسين دستغيب، سيد عبدالاعلي سبزواري، به دست وي تربيت شدند. سيد علي آقا قاضي در سال 1366ه .ق، درگذشت و پيكرش در واديالسلام، به خاك سپرده شد. قبر وي، ابتداي ورودي اصلي قبرستان واديالسلام، روبهروي خيابان متصل به مرقد هود و صالح(عليهما السلام)، قرار دارد.[13] (تصوير شماره 74)
29. قبر رئيسعلي دلواري تنگستاني
رئيسعلي دلواري، از شخصيتهاي ملي و رهبران نهضت مبارزه با استعمار انگليس در سواحل شمالي خليج فارس، به شمار ميآيد. او در خانوادهاي مذهبي در روستاي «دلوار»، از توابع تنگستان (در استان بوشهر)، متولد شد و در دامان پدر و مادري متدين و مسلمان پرورش يافت. پدرش، زاير محمد، فرزند زاير غلامحسين، فرزند عالي، فرزند عيوض، كدخداي دلوار و از طايفه احمدي بود و مادرش، «شهين»، دختر علي، فرزند زاير محمد از طايفه فولادي ساكن باغك تنگستان بود. تاريخ تولد وي در هيچ منبعي، ثبت نشده است.
در سال ١٣٢۶ه .ق، در دوره استبداد صغير كه محمدعلي شاه قاجار، مجلس شوراي ملي را منحل كرد و آزاديخواهان را به زندان انداخت و مردم ايران در شهرهاي مختلف از جمله تبريز، رشت، اصفهان و نقاط ديگر مبارزه را آغاز كردند، رئيسعلي دلواري با همكاري روحانيان و ديگر آزاديخواهان، اين شهر را از تصرف نيروهاي وابسته به محمدعلي شاه خارج كردند. رئيسعلي دلواري، كنار تدارك حمله به بوشهر، تقريباً هر شب به پادگان انگليسيها حمله ميكرد و ضرباتي بر آنها وارد ميآورد؛ تا اينكه سرانجام در جريان يكي از اين حملات در سال 1333ه .ق، به شهادت رسيد.[14]
جنازه رئيسعلي، مدتي پس از شهادت، به نجف اشرف انتقال يافت و در قبرستان واديالسلام به خاك سپرده شد و قبر وي تا به امروز در اين قبرستان، باقي مانده است و مردم و علاقهمندان، بر آن فاتحه ميخوانند. (تصوير شماره 75)