رقّه، دیرالزور و حَسَکه

رود فرات، از مهم‌ترين رودهاي خاورميانه است كه مسافت قابل توجهي از مسير خود را در خاك سوريه مي‌پيمايد. در گذشته، مناطق واقع در ميان دو رود فرات و دجله در مناطق شمال عراق سرزمين جزيره ناميده مي‌شده است. اين سرزمين امروزه در خاك سه كشور عراق، تركيه و سوريه تقسيم شده است. بخشي از اين سرزمين كه در سوريه واقع است، مناطق شمال شرقي اين كشور يعني سه استان حَسَكه، ديرالزور و رقّه را شامل مي‌شود و رود فرات در خاك دو استان رقّه و ديرالزور جريان دارد. اين مناطق از نظر جغرافياي طبيعي و بشري، با ساير مناطق سوريه تفاوت‌هاي چشمگير و قابل ملاحظه‌اي دارد. بيشتر ساكنان اين مناطق، عشاير و داراي لهجة خاصي از زبان عربي ـ تقريباً مشابه لهجة عراقي ـ هستند كه اين ويژگي‌ها، آنها را به مردم عراق نزديك‌تر مي‌سازد. البته بخشي از ساكنان استان حسكه نيز ـ كه در مجاورت خاك تركيه واقع است ـ كٌرد زبانند.

شهر رقّه، مركز استان رقّه، واقع در 180 كيلومتري شرق حلب و 550 كيلومتري دمشق، از شهرهاي باستاني سوريه با پيشينه‌اي طولاني است. حضرت امام علي (ع) در مسير خود براي مقابله با معاويه در جنگ صِفّين، وارد شهر رقه شدند و در اين شهر با نصب پلي از قايق‌ها از رود فرات گذشتند.[1]

در دورة هارون‌الرشيد، شهري به نام «رافقه» در مجاورت شهر كهن رقّه ساخته شد كه برخي از آثار آن، از قبيل مسجد جامع و برج‌ها و باروهاي تاريخي شهر، تا كنون باقي مانده است. بيشتر اين بناها از آجر ساخته شده و از نظر معماري با بناهاي حوزة عراق و بين‌النهرين قابل مقايسه‌اند.

امروزه اهالي رقّه تقريباً به طور كامل از اهل سنّت هستند. اما زيارتگاه عظيم و باشكوهي در اين شهر وجود دارد كه در چند سال اخير، توجه شيعيان و كاروان‌هاي زيارتي را به خود جلب كرده است. اين زيارتگاه، قبور چند تن از شهداي صِفّين، شامل عمار ياسر، اويس قرني[2] و اُبَيّ بن قيس است.

بناي زيارتگاه تا پيش از سه دهة اخير تنها شامل دو اتاق محقّر و كوچك برروي قبر هر يك از عمار ياسر و اويس قَرَني بود،[3] اما پس از پيروزي انقلاب اسلامي ايران، به توصية امام خميني (ره) و با موافقت آقاي حافظ اسد، رئيس جمهور پيشين سوريه، زمين زيارتگاه خريداري و در آن اسكلت و چارچوب بناي فعلي زيارتگاه ساخته شد، اما بنا چندين سال به همين صورت رها گرديد، تا اينكه با پشتيباني ايران و اجراي وزارت مسكن و شهرسازي دولت وقت جمهوري اسلامي، ساختمان بنا و كاشي‌كاري‌ها و ساير تزئينات آن تكميل، و در سال 1382 / 2004 رسماً افتتاح شد.

بناي زيارتگاه، داراي صحن مستطيل وسيعي است كه در گرداگرد آن، رواق‌ها، اتاق‌ها و سالن‌هايي با كاربري اداري و مذهبي در دو طبقه قرار دارد. تمام نماهاي خارجي بنا و صحن، با سنگ‌هاي سفيد رنگ و نيز تزئينات كاشي‌كاري پوشيده شده و زيبايي خيره‌كننده‌اي به آن بخشيده است. زيارتگاه عمار ياسر در غرب صحن و زيارتگاه اويس قرني در شرق صحن واقع است و بناي هر دو به يك شكل و داراي گنبد با كاشي‌هاي آبي رنگ و منارة مرتفع است. در بيرون از ضلع شرقي صحن، زيارتگاه ابيّ بن قيس قرار دارد كه داراي گنبدي كوچك‌تر از زيارتگاه‌هاي عمار و اويس است.

در منابع تاريخي به وجود قبور شهداي صفّين در اين مكان اشاره شده است[4]، اما دربارة اينكه چگونه اجساد شهدا از محل جنگ صفّين به اينجا منتقل شده، در منابع تاريخي به وضوح سخن به ميان نيامده است و تنها در برخي منابع، اشاراتي مبهم مبني بر اينكه اجساد شهدا را با قايق از طريق رود فرات به رقّه منتقل كرده‌اند، ملاحظه شده است.[5]

دربارة محل جنگ صفّين، بايد گفت كه اهالي منطقه، امروزه نقطه‌اي در شرق رقّه را به عنوان صفين مي‌شناسند. اما در تمام منابع جغرافيايي اسلامي معتبر، منطقه صفّين در نقطه‌اي در حد فاصل ميان دو شهر رقّه و بالس و روبه‌روي قلعة جعبر مشخص شده است؛ كه بر اساس تحقيقات برخي پژوهشگران، تقريباً منطبق بر روستاي موسوم به «ابوهُرَيره» يا «جبل بنات ابوهُرَيره» (= كوه دختران ابوهريره) در غرب شهر الثوره ـ واقع در حدود 40 كيلومتري غرب رقه ـ است.[6]

امروزه بيشتر زمين‌هاي محل جنگ صفّين به زير آب درياچة سد فرات فرو رفته است؛ اما در منتهي‌اليه شمال غربي كوه بنات ابوهريره، كه به صورت جزيره‌اي در ميان درياچه قرار گرفته است[7]، بقاياي سه بناي آرامگاهي بسيار كهن اسلامي وجود دارد كه به احتمال نزديك به يقين، زيارتگاه‌هاي صِفّين، شامل مشهد يا خيمه‌گاه امام علي (ع) و آرامگاه‌هاي چند تن از شهداي صفين است كه در برخي منابع جغرافيايي اسلامي، به وجود آن در منطقة صفّين اشاره شده است.[8] اين بناها از آجر ساخته شده و گنبد آن فرو ريخته است و قدمت آنها، با توجه به سبك معماري و تزئينات به كار رفته، از قرون چهارم تا ششم هجري برآورد مي‌شود.

در منابع تاريخي، به وجود زيارتگاه‌هايي منتسب به امام علي (ع) در رقه اشاره شده است[9] كه قاعدتاً مرتبط با حضور ايشان در منطقه بوده است. امروزه در فاصلة حدود چند صد متر از زيارتگاه شهداي صفّين، در خارج از باروي شهر اسلامي رافقه ـ كه به دست هارون‌الرشيد در كنار رقّة باستان ساخته شد ـ بقاياي يك بناي تاريخي آجري وجود دارد كه امروزه به «باب بغداد» (= دروازة بغداد) شهرت دارد و اهالي رقّه آن را يكي از دروازه‌هاي تاريخي شهر رافقه مي‌دانند. اما در سال‌هاي اخير، تعدادي از پژوهشگران تاريخ رقّه، كاربري آن را به عنوان دروازة شهر رد كرده و دلايل منطقي و قابل قبولي مبني بر اينكه اين بنا، مشهد يا زيارتگاهي منتسب به امام علي (ع) بوده است، ارائه كرده‌اند.[10]

اين بنا از مهم‌ترين آثار معماري قرون اولية اسلامي در سوريه به شمار مي‌آيد و باستان‌شناسان به توصيف بنا و بررسي تفصيلي معماري آن پرداخته‌اند.[11] بخش باقي‌مانده از نماي بنا داراي هشت پنجرة آجري تزئيني است كه به عقيدة برخي پژوهشگران، تعداد آنها در اصل 12 پنجره ـ به عنوان نمادي براي تعداد ائمة شيعه (ع) ـ بوده است.

از ديگر مزارات منتسب به شخصيت‌هاي اهل بيت (ع) در استان رقّه مي‌توان به مزار منسوب به جعفر طيّار بر قلة كوه آتشفشاني كم‌ارتفاعي به نام «جبل المنخر الغربي» در حدود 20 كيلومتري شمال شرقي رقّه اشاره كرد كه دربارة آن باورهاي افسانه‌اي فراواني در ميان اهالي منطقه رواج دارد. همچنين در اين زمينه مي‌توان از قبر يحيي بن عبدالله محض[12] در شهر رقّه ياد كرد كه آخرين ويرانه‌هاي باقي‌مانده از قبر وي، چندي پيش توسط اداره اوقاف رقّه به طور كامل از بين رفت.

در مركز شهر ديرالزور نيز مزار امامزاده‌اي به نام «سيد محمد ابوعابد» وجود دارد كه در نسب وي اختلاف نظر وجود دارد. صاحب مزار در برخي كتاب‌هاي انساب، محمد بن ابراهيم مجاب بن محمد عابد بن امام موسي كاظم (ع)[13]، و در منابع ديگري، محمد بن عبدالله بن محمد بن احمد بن محمد بن محمد بن امام علي نقي (ع)[14] دانسته شده است. بر روي قبر گنبدي وجود دارد و در جوار آن دو قبر ديگر از آنِ فرزندان يا نوادگان وي به چشم مي‌خورد.

در برخي روستاها و مناطق واقع در طرفين رود فرات در دو استان رقّه و ديرالزور، زيارتگاه‌هايي منتسب به امام علي (ع) وجود دارد كه با بررسي جغرافياي تاريخي مسير امام علي (ع) به صفّين، مي‌توان اين مزارات را منزل‌گاه‌ها و نقاط توقف اميرالمؤمنين (ع) در مسير ايشان به صفّين و يا در مسير بازگشت ايشان از صفّين دانست.[15]

مشهورترين اين مزارات، چشمة معروف به «عين علي» (= چشمه علي) است كه در حدود 15 كيلومتري جنوب شهر ميادين[16] ـ واقع در 45 كيلومتري جنوب شرقي شهر ديرالزور ـ قرار دارد. اهالي منطقه بر اين باورند كه اين چشمه با ضربة سم اسب امام علي (ع) بر زمين، و يا در محل نشستن شتر ايشان به وجود آمده است؛ و آن را بسيار مقدس مي‌دانند. بر روي تپه‌اي نزديك چشمه، بقاياي مسجد و مناره‌اي تاريخي به چشم مي‌خورد كه بنا بر شواهد تاريخي، ظاهراً زيارتگاهي منتسب به اميرالمؤمنين (ع) بوده است[17] و در برخي منابع شيعه، از وقوع يكي از معجزات امام (ع) در اين مكان سخن به ميان آمده است.[18]

از ديگر مزارات امام علي (ع) در اين منطقه، دو مزار معروف به «قبة علي» (= گنبد علي) است كه يكي از آنها در ساحل راست فرات، در روستاي «سُوَيعيه» در جنوب شهر «بوكمال»[19] در استان ديرالزور؛ و مزار ديگر در ساحل چپ فرات، در ميان مزارع پنبه در جنوب روستاي «خس دعكور»، در حدود 50 كيلومتري شرق رقّه قرار دارد. هر يك از اين دو مزار شامل اتاق كوچكي داراي گنبد است كه در ميان آن، قبري نمادين به نشانة محل حضور امام علي (ع) ايجاد شده است. همچنين در جنوب روستاي «مَرّاط»، واقع در ساحل چپ فرات و در فاصله حدود 10 كيلومتري جنوب شرقي ديرالزور، تپه‌اي تاريخي وجود دارد كه اهالي روستا آن را مزاري از آنِ امام علي (ع) مي‌دانند.

علاوه بر مزارات فوق، نقاط ديگري منتسب به اميرالمؤمنين (ع) در استان حَسَكه وجود دارد كه وقوع آن در مسير امام علي (ع) به صفّين قابل اثبات نيست و حضور امام (ع) در اين مناطق و انتساب اين نقاط به ايشان محل ترديد است. از جمله اين نقاط مي‌توان به مزار معروف به «علي شير» در 15 كيلومتري شهر كُردنشين «مالكيه» در منتهي‌اليه شمال شرقي سوريه (در فاصله حدود 800 كيلومتري دمشق)، و نيز مزار معروف به «مَرقَب علي» در قلة «جبل عبدالعزيز» در غرب شهر حَسَكه (مركز استان) اشاره كرد.

 

---