پرده‌بافی، کارگاه

كارگاه پرده‌بافي كعبه كه به آن «مَصنَع كِسوَة الكعبة» گفته مي‌شود، در نوشته‌هاي مربوط به اوايل راه‌اندازي كارگاه مكه گويا به سبب محدود بودن مساحت و فعاليت، با عنوان‌هايي مانند «دار الكسوه» و «مَعمَل الكسوه» ياد شده است.

منابع از جزئيات كارگاه مصر در سده‌هاي پيشين آگاهي اندكي به دست مي‌دهند.

برخي از اين گزارش‌ها كارگاه خرنفش را مجهز به جديدترين ابزارها و داراي بخشي ويژه تعمير ابزارهاي آسيب ديده و شامل200 چرخ ريسندگي شمرده‌اند كه 10 چرخ آن داراي 180 دوك براي بافت درشت و باقيمانده آن داراي 216 دوك براي بافت ريز بوده است. برخي نيز از اهتمام بافندگان به آدابي همچون وضو، قرائت دسته‌جمعي فاتحه، سوزاندن كندر و تكرار آيه (إِنَّ اللهَ وَ مَلائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَى النَّبِيِّ يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَ سَلِّمُوا تَسْليماً) (احزاب/33، 56) در آغاز كار روزانه ياد كرده‌اند.

همچنين درباره انتقال پارچه‌هاي بافته شده در كارگاه به سفيدشويي ساحل رود نيل نزديك روض الفرج و از آن جا به انبارهاي خرنفش سخن گفته‌اند. بر پايه گزارش‌هاي موجود، پس از پايان يافتن بافت پرده، سرشناس‌ترين استاد خطاط مصر آيات قرآن را روي پرده مي‌نوشت و پيرامون آن را تزيين مي‌نمود و آن‌گاه جامه كعبه را با نخ‌هاي طلايي، نقره‌اي و ابريشمي حاشيه‌دوزي مي‌كردند. به گفته برخي منابع، ساخت پرده در كارگاه خرنفش به سال 1318ق. معادل 4143 ليره هزينه داشت كه به سال 1340ق. به 10322 ليره رسيد.

به گفته ابراهيم رفعت پاشا، بر پايه رسمي قديمي، مدير كارگاه پرده را با آداب ويژه به ميدان صلاح الدين منتقل مي‌كرد و سپس پرده به خديو مصر، قاضي‌القضاة و آن گاه مأمور محمل مصري تحويل مي‌شد. سپس پرده را به مسجد الحسين مي‌بردند تا خياطان آن را بدوزند. بعد درون صندوق‌هاي ويژه به مكان كارگاه در خرنفش منتقل و در روز حركت محمل مصري ديگر بار به ميدان صلاح الدين آورده مي‌شد. مدير كارگاه آن را به خديو و او نيز به امير حج تحويل مي‌داد تا همراه محمل به مكه برده شود. بر پايه همين گزارش از سال 1318ق. مراسم ياد شده در فاصله روزهاي 26 شوال تا 13 ذي‌قعده برگزار شده است.

دوخت پرده در مسجدالحرام تكميل مي‌شد. قطعه‌هاي پرده را روي زمين مي‌چيدند و سپس به هم مي‌دوختند؛ به گونه‌اي كه هشت قطعه به دست آيد. آن گاه قطعه‌ها را با طناب به يكديگر مي‌پيوستند و بالاي خانه كعبه رفته، طناب‌ها را مي‌كشيدند وآن‌ها را به آهن‌هايي مي‌بستند كه بر بام كعبه به صورت ثابت و محكم نصب شده بود. در هر ديوار دو قطعه پارچه قرار مي‌گرفت. آن‌گاه خياط‌ها قطعه‌هاي پرده را روي كعبه به هم مي‌دوختند.

افزون بر پرده، قطعه‌هايي ديگر مانند جامه مقام ابراهيم، پرده درگاه مقام ابراهيم، پرده باب التوبه (درِ پله دروني كعبه)، پرده دروازه منبر مسجدالحرام، كيسه جايگاه كليد كعبه، طناب‌هاي ضخيم و نازك براي پيوستن پرده به كعبه، و قطعه پارچه‌هايي براي شستن كعبه نيز در كارگاه مصر توليد مي‌شده است كه بيشتر با نخ‌هاي ابريشمي سياه، پارچه اطلسي سياه و ساده، ابريشم قرمز و سبز، و تارهاي نقره‌اي سفيد و طلايي بافته مي‌شدند. افزون بر اين، حلقه‌ها و طناب‌هايي نيز براي بستن قطعات پرده به يكديگر در اين كارگاه‌ ساخته مي‌شد.

گفته‌اند اين كارگاه از آن پس كه مسؤوليت توليد پرده به دولت سعودي واگذار شد، به همان شكل باقي مانده و واپسين پرده توليدي مصر در آن نگهداري مي‌شود.

به سال 1346ق. در پي خودداري مصر از ارسال پرده كعبه، پادشاه عربستان به وزير دارايي خود «شيخ عبدالله سليمان حمدان» دستور داد كه كارگاهي براي بافت پرده در منطقه اجياد در جنوب شرقي مكه روبه‌روي وزارت دارايي بسازد. نخستين كارگاه در اواسط همان سال از محرم تا رجب به مدت شش ماه در مكه و در زميني به مساحت 1500 متر مربع ساخته شد.

با بهبود روابط دوجانبه، مصر به سال 1357ق. بار ديگر بر بافت پرده در آن كشور پاي فشرد و دولت سعودي نيز آن را پذيرفت؛ ولي بعدها به سال 1382ق. حكومت سعودي به سبب پيدايش اختلاف سياسي اجازه نداد پرده مصر را به مكه آورند و دستور داد كارگاهي در منطقه «جروَل» راه‌اندازي شود.

بر پايه گزارشي، به سال 1392ق. كارگاهي به مساحت 100 هزار متر مربع احداث گشت و ساختمان آن به دستگاه‌هاي مدرن و اتوماتيك توليد پارچه تجهيز يافت و به سال 1397ق. در امّ الجود مكه، جاده قديم جده و نزديك موزه حرم، راه‌اندازي شد.

با اين حال، بخش صنعت دستي به سبب ارزش بالاي هنري آن همچنان به كار ادامه داد. كارگاه مكه از سال 1414ق. به «الرئاسة العامة لشؤون المسجدالحرام و المسجد النبوي» پيوست و اكنون زير نظر آن كار مي‌كند.

نخستين مدير كارگاه در سال آغازين (1346ق.) شيخ عبدالرحمن مظهر بود. در سال‌هاي 1347 و 1352ق. به ترتيب محمد خان و شيخ احمد سالم جوهري مديريت كارگاه را بر عهده گرفتند. از هفتم جمادي الثاني 1433ق. مديريت كارگاه به محمد بن عبدالله باجوده واگذار شد. نخستين كارگران به سال 1346ق. به درخواست پادشاه وقت سعودي از عالم هندي شيخ اسماعيل غزنوي، همراه با حرير و ديگر وسايل مورد نياز، از هند به مكه آورده شدند. شمار كاركنان كارگاه را در نخستين سال تأسيس شصت تن برشمرده‌اند. به سال 1352ق. سعودي‌ها براي بافت پرده خودكفا شدند. شمار كاركنان كارگاه به سال 1382ق. را 16 تن نوشته‌اند كه به سال 1419ق. به 240 تن افزايش يافت. هفت تن از اين افراد تكنيسين‌هاي خارجي بودند. مجموع هزينه‌هاي بافتن پرده را سالانه 17 ميليون ريال سعودي برآورد كرده‌اند.

كارخانه از بخش‌هاي گوناگون تشكيل شده كه هر يك به توليد بخشي از پرده اختصاص دارد. در آغاز، سه بخش توليد كمربند پرده (حِزام) و بافت دستي و رنگرزي فعال بود و بعدها بخش‌هاي بافت ماشيني و چاپ و پرچم بدان افزوده شدند.

ابريشم خالص به صورت كلاف و ماده خام از ايتاليا وارد مي‌شود و سپس در كارخانه رنگ‌آميزي مي‌گردد. ابريشم بايد به صورت دوك درآيد. روش پيشين تبديل به دوك چنين بود كه يك چرخ با موتور مرتبط مي‌شد و كارگران آن را به كار مي‌انداختند. اين روش به سفت شدن دوك‌ها و كندي سرعت فرايند چرخش و هدر رفتن مقداري بسيار از ابريشم‌ها مي‌انجاميد. به سال 1410ق. دستگاهي براي تابيدن دوك‌ها خريداري شد كه دوك‌هايي كاملاً همانند توليد مي‌كند. در همان سال، ماشين نخ‌ريسي خودكار براي تنيدن نخ‌ها به صورت ماسوره مورد استفاده در فراهم پود، خريده شد. از آن جا كه پودهاي توليد شده تنها براي چهار تا شش ماسوره كفايت مي‌كرد، دستگاهي ديگر فراهم شد تا اين كار را به طور خودكار و هم‌زمان انجام دهد. در گذشته، هر ماشين به طور جداگانه و نخست تنها با دو و سپس سه و بعد چهار ماسوره كار مي‌كرد. اين فرايند مدتي بسيار به طول مي‌انجاميد.

 ماشيني ديگر نيز براي متراكم كردن تارهاي نخ فراهم شد كه مي‌تواند در هر دقيقه 600 ماسوره توليد كند. سرانجام از نخ‌هاي متراكم 9900 ماسوره پديد مي‌آيد كه اگر قرار بود اين كار به صورت دستي انجام گيرد، حدود يك ماه به طول مي‌انجاميد. در تاريخ 30/10/1417ق. طي قراردادي با يك كمپاني معروف سوييسي، سه دستگاه بافندگي براي كارخانه فراهم شد. يكي از اين دستگاه‌ها به واحد الكترونيكي انفورماتيك مجهز است كه 2688 اسب بخار انرژي دارد. هر يك از قسمت‌ها به بخش الكترونيك مجهز شده‌اند تا روند توليد و عملكرد دستگاه‌ها و هر‌گونه نقص فني را گزارش كنند. افزون بر اين، سه دستگاه ديگر هر يك با قدرت 6200 اسب بخار با هدف تلفيق فن‌آوري نوين و سنتي، براي طراحي و توليد سه‌گونه پارچه خريداري شد: الف) طراحي رايانه‌اي و بافت پارچه مشكي پرده خانه كعبه. ب) بافت پارچه‌هاي ساده مورد نياز در بخش تزئينات حِزام، پرده درِ، و ديگر بخش‌ها. ج) بافت آستر پارچه، حزام و ديگر قسمت‌ها. دستگاه‌هاي ياد شده به ترتيب 140، 220 و 260 سانتي‌متر عرض دارند.

آزمايشگاه مراقبت كيفيت با هدف افزايش كيفيت توليد ساخته شده و شامل دستگاه‌هايي براي اندازه‌گيري اين موارد است: پايداري رنگ در برابر تعرّق، ضخامت پارچه، دوام و مقاومت نخ‌ها به صورت مكانيزه، مقاومت پارچه در برابر آتش‌سوزي، ميزان سايش، اندازه پايداري رنگ در برابر شست‌وشو، و محاسبه مقاومت پارچه در برابر نور.

در مرحله رنگ‌آميزي، ابريشم ناب طبيعي را كه به شكل كلاف‌هاي نخ خام و پوشانده با يك لايه صمغ و به وزن حدود 100 گرم، 3000 متر طول و 76 سانتي‌متر ارتفاع هستند، در دو مرحله رنگ مي‌كنند:الف) در حوضچه‌هاي رنگرزي با دماي بالا و داراي صابون، روغن زيتون و بعضي مواد شيميايي با تركيبات قليايي متوسط، صمغ روي ابريشم را برمي‌دارند. كلاف‌ها دو ساعت در دماي 90 درجه سانتي‌گراد در مواد ياد شده غوطه‌ور مي‌مانند و سپس چندين بار با آب شست‌وشو مي‌شوند. ابريشم طبيعي رنگ سفيد نخست خود را بازمي‌يابد و براي رنگ­آميزي آماده مي‌شود. ب) درحوضچه‌هايي با دماي 90 درجه سانتي‌گراد، رنگ‌هاي از پيش تعيين شده، با هم مخلوط مي‌شوند تا رنگ سياه براي سطح بيروني پرده خانه كعبه و رنگ سبز براي سطح داخلي آن به دست آيد. در اين مرحله، ابريشم‌ها را وزن مي‌كنند و سپس مقدار رنگ متناسب با آن‌ها را آماده مي‌نمايند. سپس برخي تركيبات شيميايي تثبيت كننده رنگ را به آن مي‌افزايند تا رنگ پارچه را در برابر تابش نور خورشيد، باران شديد، شست‌وشو و سايش تثبيت كنند. ابريشم به طور خودكار دو ساعت پياپي در دستگاه مي‌چرخد. سپس كلاف‌ها چندين بار شست‌وشو مي‌شوند تا رنگ اضافه آن بيرون شود. آن‌گاه خشك مي‌گردند و به حوزه مكانيزه توليد فرستاده مي‌شوند.

در اين بخش، زمينه نقوش پرده و كتيبه‌هاي آن طراحي مي‌شود. هر سال ممكن است در طرح‌ها اندكي تغيير داده شود.

الف)

بافت مقدماتي: نخست نخ‌هاي ابريشمي كه در مراحل پيشين به رنگ سياه درآمده بودند، به شكل كلاف‌هايي درمي‌آيند تا در دستگاه‌هاي بافندگي قابل استفاده باشند. سپس براي تبديل كلاف به دوك نخ، آن را به حالت طولي، كنار هم بر يك استوانه در دستگاهي مخصوص پهن كرده، «تار» پارچه را توليد مي‌كنند. در مرحله بعد كه به آن «مرحله اتصال» گفته مي‌شود، انتهاي نخ‌ها از شانه‌هاي دستگاه عبور مي‌يابند. نخ‌هاي عرضي (پود) گرداگرد چرخ‌هاي ويژه به نام ماسوره پيچيده و درون ماكو ثابت مي‌شود. ماكو ميان نخ‌هاي طولي (تار) به حركت درآمده، از سويي به سوي ديگر مي‌رود تا پارچه توليد شود. در گذشته، مرحله ياد شده به صورت دستي انجام مي‌گرفت. ولي پس از پيشرفت پياپي در روش‌هاي توليد، بافت دستي جاي خود را به بافت ماشيني داده است.

ب)

 بافت دستي: به سبب اهميت هنري پارچه‌هاي دستبافت، ميان بخش‌هاي دستبافت و ماشيني براي توليد پارچه مزين سبز يا مشكي، ارتباطي نزديك برقرار است. اين كار با دقت فراوان و زحمت و صبر بسيار انجام مي‌گيرد كه نتيجه آن، شاهكاري در هنر نساجي و مورد ستايش همگان است.

ج)

بافت خودكار: پارچه نقش‌دار در يك دستگاه الكترونيك و پارچه ساده اوليه در ماشيني ديگر توليد مي‌شود. پرده‌هاي ساده در قطعات حزام، قنديل‌ها و پرده درِ كعبه به كار مي‌روند. آستر كه پرده به آن دوخته و سبب استحكام آن مي‌شود، از جنس پنبه و با رنگ سفيد در همين مرحله توليد مي‌گردد. براي بالابردن سرعت كار، مسؤولان كارخانه دستگاه‌هاي خودكار و پيشرفته بافندگي را فراهم كرده‌اند.

در اين مرحله، حزام، پرده مجاور درِ كعبه و ديگر تزئينات با كليشه‌هاي ويژه بر ابريشم سياه چاپ مي‌شوند. دستگاه‌هاي چاپ كارخانه در آغاز به سال 1399ق. به صورت دستي و بومي ساخته شده بودند. اما به سبب كُندي روند توليد و همگام با گسترش برنامه‌ها، برخي تجهيزات به كارگاه افزوده شدند:

الف) دستگاه عكاسي خودكار. ظهور فيلم‌هاي گرفته شده با دستگاه و انتقال آن روي ابريشم در چند دقيقه صورت مي‌گيرد. اين دستگاه با مكيدن هوا به صورت خودكار و مراقبت شده، سبب مي‌شود كه اسلايدها روي ابريشم چاپ شوند. نيز زمان عكاسي را كنترل مي‌كند تا چراغ‌ها به طور خودكار در پايان فرايند خاموش شوند. سرعت و راحتي عملكرد اين دستگاه در مقايسه با دستگاه دستي، قابل توجه است.

ب) كوره خشك‌كننده شاپلون. اين بخش جعبه نفوذناپذير بزرگي است همراه با يك رسّام كه شاپلون را آماده مي‌كند و نيز شامل سيستم كنترل‌گر دما است كه دماي مورد نياز را در طول مدت فرايند خشك كردن فراهم مي‌كند و در نهايت، بهترين نتيجه پس از پوشاندن شاپلون با رنگ حاصل مي‌شود.

ج)‌كوره خشك‌كننده نقش‌هاي برجسته. اين بخش گونه‌اي لايه ضخيم حصير مانند است كه حركات مكانيكي پيوسته دارد. در فاصله معيني از وسط لايه ضخيم، هواي گرم با دماي مراقبت شده به درون پمپاژ مي‌شود. نقش‌هايي كه به خشك شدن نياز دارند، در بخش راست قرار مي‌گيرند؛ به گونه‌اي كه با جريان هواي گرم كه از راست به چپ در حركت است، در تماس باشند و سرانجام به صورت كاملاً خشك از بخش چپ بيرون مي‌آيند.

پس از چاپ آيات و نقش‌ها، كلاف‌هاي نخ را بر پرده نهاده، كوك مي‌زنند. كلاف‌هاي زرد براي بخش‌هايي از كتيبه به كار مي‌روند كه طلادوزي مي‌شود و كلاف‌هاي سفيد براي بخش‌هايي به كار مي‌آيند كه نقره‌دوزي مي‌شود. در ادامه، روي كتيبه‌ها را با مفتول‌هايي از طلا يا نقره به دقت كوك مي‌زنند.

قطعه‌هاي پرده و كتيبه‌هاي آن را در كارخانه با چرخي ويژه به هم مي‌دوزند. در مراسم سالانه موسم حج در مكان كارخانه، مسؤول سازمان «الرئاسة العامة لشؤون المسجدالحرام والمسجد النبوي» با حضور گروهي از مسؤولان حكومتي، پرده را براي نصب به بزرگ خاندان پرده‌دار كعبه (شيبيان) تسليم مي‌كند. مرحله نهايي توليد پرده پس از انتقال در صبحگاه روز عرفه به مسجدالحرام، با پوشاندن آن بر كعبه و وصل كردن قطعه‌هاي بزرگ‌تر به يكديگر انجام مي‌پذيرد.

افزون بر بخش بافت پرده بيروني كعبه، بخش‌هايي ديگر نيز فعال هستند و در آن‌ها محصولاتي مانند پرده درون كعبه و ضريح پيامبرصلي الله عليه و آله و سلم، قطعه‌هاي اهدايي به مهمانان بلندپايه عربستان و شخصيت‌هاي كشورهاي اسلامي، و قالي‌ها و فرش‌هاي مساجد عربستان را مي‌بافند. همچنين سالني به اصلاح و مرمت ماشين‌هاي بافت اختصاص يافته است.