جعرانه

يكى از ميقات‏هاى عمره مفرده، منطقه جِعْرانه (يا جِعرّانه) است. منطقه جعرانه از حدود حرم است كه تقريبا 24 كيلومترى مكه است. حدّ حرم در جِعرانه، شعب «آل عبدالله بن خالد بن اسيد» است كه در اين مكان مسجدى به نام‏ جعرانه وجود دارد. رسول الله صلى الله عليه و آله هنگام برگشت از غزوه حُنَين، در اين مكان مُحرم شدند.

واژه شناسان آن را با كسر جيم ضبط كرده ‏اند، ليكن امروزه مكيان آن را با ضم جيم «جُعْرانه» تلفّظ مى‏كنند.

امروزه جعرانه، روستاى كوچكى است در شمال شرقي مكه مكرمه در كناره وادى سرف و در آن مسجدى است كه مكيان از آنجا عمره مى ‏بندند و مركز بخش است. راههاى شوسه آنجا را به مكه وصل مى ‏كند و داراى اندك زراعتى است.

در فضيلت جعرانه روايت بسيار است. گويند سى پيامبر در اين مكان مُحرم شده ‏اند. فاكهى روايات بسيارى از احرام پيامبر صلى الله عليه و آله در اين مكان نقل كرده است؛ از جمله اين‏كه نزديك صبح از جِعرانه با احرام خارج شد و پس از انجام حج، نزديك شب برگشته و تا صبح در جعرانه بيتوته داشتند؛ آنگاه پس از طلوع خورشيد از جعرانه خارج شدند و به‏ سرزمين سَرِف و سپس به مدينه بازگشتند. همچنين پيامبر صلى الله عليه و آله هنگام بازگشت از جنگ حُنين در جِعرانه محرم شدند و عمره انجام دادند. از اينرو جعرانه از بهترين اماكني است كه مي­توان از آنجا جهت عمره مجدد محرم شد. گفتني است در حال حاضر برخي زائران ايراني جهت انجام عمره مجدد از اين مكان محرم مي­شوند.

اين مكان به نام زنى خوانده شده كه جِعْرانه لقب داشته ‏است. نام آن‏زن «رَيْطَه» دختر سعدبن زيد منات ‏بن تميم بوده ‏و گفته شده كه از قريش است. از ابن‏ عباس نقل شده كه آيه: وَلاتَكُونُوا كَالَّتِى نَقَضَتْ غَزْلَها مِنْ بَعْدِ قُوَّةٍ ... (نحل: 92)درباره «زنى از قريش از خاندان تَيْم‏بن مُرَّه نازل شده است كه به او رَيْطه بنت كعب مى‏ گفتند. لقب او جِعرانه‏ و مادر اسد بن عبدالعُزّى بوده كه چنين كارى از وى سر زد و زن احمقى بود».

فاكهى در تفسير اين آيه گفته: زنى در مكه به نام «حرفا» ريسندگى مى‏ كرد و پس از رشته كردن، رشته ‏هاى خود را باز مى ‏كرد (پنبه مى‏ كرد)

روايت شده است كه رسول خداصلي الله عليه و آله و سلم پس از بازگشت از جنگ حُنَين، نزديك به پانزده روز در جعرانه توقف نمود و غنايم جنگ با هوازن را ميان مردم تقسيم كرد.

در جعرانه مسجدى به نام «مسجد الرسول» معروف است. در اينكه آيا رسول خداصلي الله عليه و آله و سلم در محل فعلى اين مسجد نماز گزارده است يا نه، روايت تاريخى خاصى در دست نيست، جز آنكه آن حضرت چندين روز در اين منطقه بوده است. مسجد الرسول صلي الله عليه و آله و سلم در سمت چپ وادى جعرانه واقع است.

مسجدى كه در مكان احرام پيامبر صلى الله عليه و آله ساختند، بسيار ساده بود و ابن زبير در تكميل بناى آن كوشيد. در دوران‏هاى بعد نيز ترميم و توسعه يافت. اين مسجد در سال 1263 قمرى توسط همسر يكى از شاهان حيدرآباد هند بازسازى شد كه از وى كتيبه ‏اى نيز در مسجد به يادگار مانده است. مسجد جعرانه بار ديگر در سال 1370 و سپس در سال 1384 قمرى، در مساحت بيشترى بازسازى شد. مساحت فعلى مسجد 1600 متر مربع و معمارى آن شبيه مسجد تنعيم است.

در حال حاضر مسجد مزبور در شهركى به همين نام جعرانه واقع است كه در فاصله 24 كيلومترى شمال شرق مكه بوده و دو مسير، يكى از طريق وادى سَرِف، از راه دُوَيْده و ديگرى از راه شرائع است.

غزوه هوازن يا حنين جنگي است كه در تاريخ هشت شوال سال هشتم هجري روي داد. در اين سال قبيله ­هاي ثقيف و هوازن وقتي شنيدند پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم به سمت مكه در حركت است لشگري آماده كرده به سمت پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم حركت كردند تا با ايشان بجنگند و حال آنكه مقصد پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم مكه بود و نه قبيله ­هاي ثقيف و هوازن به پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم صلي الله عليه و آله و سلم خبر رسيد دشمن با اموال وخاندان در حنين گرد هم آمده اند حضرت فرمودند : إن شاء الله اينها غنيمت مسلمانان خواهد بود  با گذشت زمان نيروهاي تقويتي بيشتري براي مشركين مي­ رسيد

بافتح مكه قبائل عرب تسليم پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم اكرم صلي الله عليه و آله و سلم شدند . اما قبيله «هوازن» و «ثقيف»  بر مخالفت خويش با مسلمين اصرار مي ورزيدند. ايشان به منظور جنگ با پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم خود را آماده كرده و به ياري يكديگر پرداختند. و به دستور فرمانده ­شان همه افراد همراه اموال و زنان و فرزندان به منطقه اوطاس در وادي حنين رفتند.

بعد از فتح مكه و اقامت پانزده روز در مكه ، و در هفتم ماه شوال با ده هزارنيرو كه براي فتح مكه از مدينه آمده بودند و دو هزار نيرو از تازه مسلمانان مكه، به قصد سرزمين حنين حركت كردند. وقتي چشم ابابكر به اين لشكر انبوه افتاد گفت : "لانغلب اليوم من قله"، كه پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم از اين سخن خوششان نيامد.

- فرماندهي :

بعد از فتح مكه قبيله «هوازن» و «ثقيف» تصميم گرفتند قبل از اينكه ارتش اسلام سراغ آنها بيايد ، خود آماده حمله به مسلمين شوند براي انسجام در اين حمله ، ازميان خود  جوان سي ساله اي به نام «مالك بن عوف نصري» را كه مردي جسور بود به فرماندهي انتخاب كردند .

آرايش نظامي :

مالك ، براي اينكه بتواند با نيروي كم خويش بيشترين ضربه را به مسلمين بزند ، قرار بر اين گذاشت، لشكريانش در گذر گاه منطقه حنين به كمين بنشينند وصبحگاه درحالي كه هنوز هوا روشن نشده است،  ناگهان با باراني از تير وسنگ ، جنگ را شروع كرده  ودر پرتو آن ، ديگرنيروها از مخفيگاه بيرون آمده وحمله شديدي را  آغاز كنند.

قبيله «بني سليم» به فرماندهي خالد در جلو حركت مي كردند ، لشكر اسلام در حالي كه هنوز هوا روشن نشده بود وارد گذرگاه حنين شد  . بخش عمده نيروها وارد درّه شده بودند ، كه ناگهان پرتاب تيرها آغاز شد وفرياد جنگجويان مالك بن عوف ، به هوا برخاست  ، حمله از كمينگاه ها آغاز شد ، هراس و وحشت در دل مسلمانان افتاد وسراسيمه پا به فرار گذاشتند

وقتي قبيله بني سليم كه در پيشاپيش لشگر حركت مي كردند پا به فرار گذاشتند مكيان تازه مسلمان نيز گريختند در اين هنگام برخي از منافقان همچون ابوسفيان بن حرب نيز با نفاق خويش بر اين آشفتگي بيشتر دامن زدند و برخي مي گفتند سحر پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم باطل شده است .

هرج ومرج پيش آمده پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم را متأثر كرد ، اگر لحظه اي تأخير مي شد مسير عزت مسلمين تغيير مي كرد براين اساس بود كه پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم باصداي بلند فرمودند : "يا انصار الله وانصار رسوله أنا عبدالله ورسوله"  وسپس به طرف جولانگاه سربازان مالك بن عوف حركت كرد. تنها افراد معدودي همچون امير المؤمنين ، عباس ، فضل بن عباس واسامه در كنار حضرت مي جنگيدند.

دشمن تعقيب شد وبرخي از دژه اي آنان  نابود گشت ، اما گروهي به سركردگي مالك بن عوف به دژ طائف گريختند  . هنوز دژ به محاصره در نيآمده بود كه دشمن با تير اندازي ، جلوي پيشروي نيروهاي اسلام را گرفت به پيشنهاد سلمان ، منجنيق نصب كردند و دژ را سنگ باران نمودند .

نزديك بودن موسم حج ، طول كشيدن محاصره وقطعي بودن زمين­گيري دشمن ، باعث گشت تا حضرت صلي الله عليه و آله و سلم فكر خويش را به امور مهمتر موجود  منصرف نموده وبه محل جمع غنائم درجعرانه برگردد  .

پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم پيش از حركت به سوي طائف دستور داده بودند هركسي هر آنچه از غنائم نزدش مي­ باشد آورده و آنگاه تمام غنائم درجعرانه جمع آوري گردد، كه عبارت بودند از 6000 هزار نفر اسير ،  24000  نفر شتر ، 40000 رأس گوسفند ، وحدود  852  كيلو نقره ومقدار زيادي از تجهيزات جنگي.

پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم پس از بازگشت از طائف و اقامت سيزده روزه در جعرانه شخصا نسبت به تقسيم غنائم اقدام نمودند و به جهت تأليف قلوب تازه مسلماناني هم چون ابوسفيان، صفوان بن اميه، سهيل بن عمرو و حكيم بن حزام و ... از خمس غنائم كه متعلق به خودشان بود ميزان بيشتري اختصاص دادند. بعد از آنكه پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم به ابوسفيان 40 اوقيه و 100شتر دادند خطاب به پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم گفت: پسرم يزيد، حضرت فرمودند به او هم 40 اوقيه و 100 شتر بدهيد دوباره ابوسفيان گفت: پسرم معاويه! پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم مجدداً فرمودند: به او هم 40 اوقيه و 100 شتر بدهيد.

برخي هم چون سعدبن عباده، ابن مرداس و ذوالخويصره به نحوه تقسيم غنائم اعتراض كردند. نوع اعتراض و شيوه بيان آن آنقدر بي ادبانه و دور از ادب بود كه باعث ناراحتي پيامبر صلي الله عليه و آله و سلم اكرم گرديد.

در پايان ، حضرت صلي الله عليه و آله و سلم بعد از توقفي سيزده روزه درجعرانه محرم شده و با انجام عمره مفرده ، آماده حركت به طرف مدينه مي شوند.

طبق آنچه در كتابهاي تاريخي و روايي آمده است حضرت چهار عمره انجام داده­ اند كه (به استثناي عمره حجه الوداع) همه آنها در ماه ذيقعده واقع شده بود:

ـ عمره حديبيه در سال ششم

ـ عمره القضاء در سال هفتم

ـ عمره جعرانه در سال هشتم

ـ عمره حجه الوداع در سال نهم

در روايتي از امام صادق عليه السلام  سوال شده كه اگر بخواهيم در مكه عمره بجا آوريم از كجا بايد محرم شويم؟ حضرت در جواب مي فرمايند: "من حيث احرم رسول الله من الجعرانه الا في ذالك المكان فتوح فتح الطائف و فتح خيبر"