بدر
بدر، محل وقوع و نام نخستین غزوه مهم پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه وآله وسلّم و نیز نام دو غزوه دیگر است. محل بدربدر در ۱۳۰ کیلومتری جنوب غربی مدینه، به فاصله یک شب راه از بندر الجار، در دشتی به طول نه و عرض هفت کیلومتر یا طول هشت و عرض چهار
بدر، محل وقوع و نام نخستين غزوه مهم پيامبر اسلام صلّي اللّه عليه وآله وسلّم و نيز نام دو غزوه ديگر است.
محل بدر
بدر در ۱۳۰ كيلومتري جنوب غربي مدينه، به فاصله يك شب راه از بندر الجار، در دشتي به طول نه و عرض هفت كيلومتر يا طول هشت و عرض چهار كيلومتر، در بخش سفلاي وادي صفراء (منابع جديد آن را جزو وادي فَرْعه مي دانند) به ارتفاع ۱۸۷ متر از سطح دريا واقع است.
منشأ نام‌گذاري بدر
درباره منشأ نام‌گذاري اين محل در منابع اختلاف است.
← نام صاحب چاه‌هاي بدر
بنابر يك نظر، بدر نام شخصي است كه چاه‌هاي اين محل به او منسوب بوده‌اند. نَسَب و طايفه اين شخص نيز به چند صورت گزارش شده است. [۱] [۲] [۳] [۴]
← نام شخص نبودن بدر
نظر ديگر اين است كه بدر نام شخص نيست و چاه‌هاي بدر، بي‌آنكه ملك فرد معيني باشد، تأمين كننده آب بنوغِفار بوده است. [۵] [۶] [۷]
موقعيت جغرافيايي بدر
جز قسمت جنوب غربي بدر كه نرم و سست است و اكنون به صورت نخلستاني سرسبز درآمده ديگر قسمت‌هاي آن ريگزار است، و اطراف آن را تپه‌هاي پرشيب و تَلماسه محصور كرده است.
دو دهانه اين دشت (شمال غربي و جنوب شرقي) به نسبت نزديكي و دوري به مدينه، به اقتباس از قرآن، [۸] «العُدوَة الدّنيا» و «العُدوة القُصوي» نام دارند. [۹]
ميان اين دو دهانه، در جنوب غربي دشت، كوهي بلند به نام «جبل اسفل» وجود دارد كه از آنجا مي‌توان دريا را به خوبي ديد. بدر در محلّ پيوستن راه مدينه به راه كاروان‌رو مكه به شام قرار داشته و به سبب وجود آب، استراحت‌گاه كاروان‌ها بوده است.
پيش از اسلام، هر سال از اول تا هشتم ذيقعده، در آنجا بازاري بر پا مي‌شده كه در آن در عين حال برنامه‌هاي تفريحي و مراسم عبادي (در برابر بت‌ها) اجرا مي‌شده است. [۱۰] [۱۱]
زيست‌گاه قبيله بنو ضمره
در آغاز اسلام، قبيله بنو ضَمره در اين نقطه مي‌زيستند. بنو غفار يكي از طايفه‌هاي آن قبيله بودند [۱۲] و ابوذر غِفاري كه در سال‌هاي نخستين بعثت مأمور ارشاد آنان شد از اين طايفه بوده است.
جايگاه بدر در بين مسلمانان
وقوع غزوه بدر كبري و به خاك‌سپاري شهداي آن غزوه در اين دشت، وضع ويژه‌اي بدان بخشيد و آنجا را به زيارت‌گاه تبديل كرد. [۱۳]
دواتي در بازديدِ خود از اين محل سردابه‌اي مشاهده كرده كه مدفن شهداي نخستين غزوه حضرت محمد صلي اللّه عليه وآله وسلّم بوده است.
شهر شدن بدر
به مرور زمان، بدر روستا و سپس شهر كوچكي شد كه ساكنان آن را در ۱۳۴۹ش از ۰۰۰، ۲ تا ۰۰۰، ۱۰ تن گزارش كرده‌اند. [۱۴]
مسجد غمامه در بدر
يكي از دو مسجد موجود در اين روستا غَمامه يا عَريش نام دارد و محلّ اقامه نماز جمعه است. اين مسجد در جاي سايه‌بان (عريش) حضرت محمد صلّي اللّه عليه وآله وسلّم در غزوه بدر ساخته شده است، و وضع سايه‌بان را، كه بر تلّي مشرف بر ميدان نبرد قرار داشته و اكنون باغ‌هاي ميوه مانع ديده شدن آن است، نشان مي‌دهد.
در اين مسجد سه كتيبه مشاهده شده (۱۳۱۸ش)، يكي شكسته در كنار محراب و ديگري بالاي محراب به خط طغرا و سومي بالاي منبر با اغلاط املايي و به تاريخ ۲۱ ربيع الاول ۹۰۶. [۱۵]
شريف عبدالمطلب، والي حجاز در دوران عثماني‌ها، قلعه‌اي در اين محل ساخته بوده كه اينك ويران شده است و از حصار گِلي آن نيز اثري نيست.
فعاليت اقتصادي مردم بدر
بدر، سرزميني حاصل‌خيز و خرماي آن مشهور است. [۱۶] [۱۷]
فعاليت اقتصادي عمده مردم آن كشاورزي و دام‌داري است. روزهاي جمعه، در آنجا اجتماعي از فروشندگان روغن، پوست، احشام، پوستين، روغن بلسان و كالاهاي ديگر برپا مي‌شود. جاده اصلي و پيشين مكه به مدينه و نيز جدّه به مدينه از كنار بدر مي‌گذرد.
در برخي از منابع جديد غربي و عربي آن را «بدر حُنين » گفته‌اند، (در فرهنگ جغرافيايي عربستان، ذيل «بدر»، كاربرد اين نام به داتي نسبت داده شده است). [۱۸]
در حالي كه جغرافي نويسان قديم آن را فقط با عنوان بدر ذكر كرده‌اند. دليل و زمانِ اين تغيير نام روشن نيست؛ شايد براي تفكيك اين بدر و بدرِ ديگري واقع در نزديكي نجران باشد.
منابع براي مطالعه بيشتر
• علاوه بر قرآن.
• محمدابراهيم آيتي، تاريخ پيامبراسلام، چاپ ابوالقاسم گرجي، تهران ۱۳۶۶ش، ص۲۵۳-۲۹۳؛
• ابن اسحاق، سيره ابن اسحاق، چاپ محمد حميدالله، قونيه ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
• ابن بطوطه، سفرنامه ابن بطوطه، ترجمه محمدعلي موحّد، تهران ۱۳۶۱ ش.
• ابن حزم، جمهره أنساب العرب، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قاهره (تاريخ مقدمه ۱۳۸۲/۱۹۶۲).
• ابن حنبل، مسند احمدبن حنبل، استانبول ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
• ابن خلدون، العبر: تاريخ ابن خلدون، ترجمه عبدالمحمد آيتي، ج۱، تهران ۱۳۶۳ش.
• ابن سعد، الطبقات الكبري، چاپ احسان عباس، بيروت.
• ابن هشام، سيرت رسول الله، ترجمه و انشاي رفيع الدين اسحاق بن محمد همداني، چاپ اصغر مهدوي، تهران ۱۳۶۱ش.
• اردو دائرة معارفِ اسلاميّه، ج۴، لاهور ۱۳۸۹/۱۹۶۹، ذيل «بدر» (از محمد حميدالله).
• عبدالله بن عبدالعزيز بكري، معجم ما استعجم من اسماءالبلاد والمواضع، چاپ مصطفي سقّا، بيروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
• علي بن ابراهيم حَلَبي، السيرة الحلبيّة، بيروت، ج۲، ص۱۴۳-۲۰۵.
• عبدالكريم بن محمد سمعاني، الانساب، ج۲، چاپ عبدالرحمن بن يحيي معلمي يماني، حيدرآباد دكن ۱۳۸۳/۱۹۶۳.
• جعفر مرتضي عاملي، الصحيح من سيرة النبي الاعظم صلّي اللّه عليه وآله وسلّم، قم ۱۴۰۳، ج۲، جزء۳، ص۱۶۵-۲۶۹ (در چهار فصل به تحليل واقعه بدر و نقد برخي روايت‌هاي تاريخي پرداخته است).
• محمد ابراهيم عرجون، محمد رسول الله، دمشق ۱۴۰۵، ج.۳، ص۱۷۰ـ۱۸۵، ۲۸۴ـ۵۳۹ (دو كتاب اخير، منقولات تاريخي مربوط به غزوه بدر كبري را نقادي و تحليل كرده اند).
• جواد علي، المفصل في تاريخ العرب قبل الاسلام.
• بيروت ۱۹۷۶-۱۹۷۸.
• علي بن ابي طالب (ع )، امام اول، نهج البلاغه، چاپ صبحي صالح، قاهره ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
• محمدبن محمد مرتضي زبيدي، تاج العروس من جواهر القاموس، چاپ عبدالستار احمد فراج... (و ديگران)، كويت ۱۳۸۵-۱۴۰۶/۱۹۶۵-۱۹۸۶.
• محمدبن احمد مقدسي، كتاب احسن التقاسيم في معرفة الاقاليم، چاپ دخويه، ليدن ۱۹۶۷.
• محمدبن عمر واقدي، كتاب المغازي للواقدي، چاپ مارسدن جونس، لندن ۱۹۶۶، ج۱، ص۱۹-۱۷۲.
• ياقوت حموي، معجم البلدان، چاپ فرديناند ووستنفلد، لايپزيگ ۱۸۶۶-۱۸۷۳، چاپ افست تهران ۱۹۶۵.
• EI، s.v. "Badr" (by W.Montgomery Watt).
• Gazetteer of Arabia: a geographical and tribal history of the Arabian Peninsula، vol. â، ed. Sheila A.Scoville، Graz ۱۹۷۹.
پانويس
۱. ↑ جواد علي، المفصّل في تاريخ العرب قبل الاسلام، ج۷، ص۳۲۳.
۲. ↑ جواد علي، المفصّل في تاريخ العرب قبل الاسلام، ج۷، ص۳۵۵.
۳. ↑ جواد علي، المفصّل في تاريخ العرب قبل الاسلام، ج۷، ص۳۷۶.
۴. ↑ ابن حزم، جمهره أنساب العرب، چاپ عبدالسلام محمد هارون، قاهره (تاريخ مقدمه ۱۳۸۲/۱۹۶۲)، ص۱۱ـ۱۲.
۵. ↑ محمدبن محمد مرتضي زبيدي، تاج العروس من جواهرالقاموس، چاپ عبدالستار احمد فراج (و ديگران)، كويت ۱۳۸۵-۱۴۰۶/۱۹۶۵-۱۹۸۶، ذيلِ «بدر».
۶. ↑ ياقوت حموي، معجم البلدان، چاپ فرديناند ووستنفلد، لايپزيگ ۱۸۶۶-۱۸۷۳، چاپ افست تهران ۱۹۶۵، ج۱، ص۵۲۴.
۷. ↑ معجم ما استعجم من اسماءالبلاد والمواضع، ج۱، ص۲۳۱.
۸. ↑ انفال/سوره۸، آيه۴۲.
۹. ↑ معجم ما استعجم من اسماءالبلاد والمواضع، ج۱، ص۲۳۱۲۳۲.
۱۰. ↑ جواد علي، المفصّل في تاريخ العرب قبل الاسلام، ج۷، ص۳۷۱.
۱۱. ↑ جواد علي، المفصّل في تاريخ العرب قبل الاسلام، ج۷، ص۳۷۶ـ۳۷۷.
۱۲. ↑ معجم ما استعجم من اسماءالبلاد والمواضع، ج۱، ص۲۳۱.
۱۳. ↑ ابن بطوطه، سفرنامه ابن بطوطه، ترجمه محمدعلي موحّد، تهران ۱۳۶۱ ش، ج۱، ص۱۳۲.
۱۴. ↑ فرهنگ جغرافيايي عربستان، ذيل «بدر».
۱۵. ↑ اردو دائرة معارفِ اسلاميّه، لاهور ۱۳۸۹/۱۹۶۹، ج۴، ذيل «بدر» (از محمد حميدالله).
۱۶. ↑ محمدبن احمد مقدسي، كتاب احسن التقاسيم في معرفة الاقاليم، چاپ دخويه، ليدن ۱۹۶۷، ص۸۲ـ۸۳.
۱۷. ↑ ابن بطوطه، سفرنامه ابن بطوطه، ترجمه محمدعلي موحّد، تهران ۱۳۶۱ ش، ج۱، ص۱۳۲.
۱۸. ↑ فرهنگ جغرافيايي عربستان، ذيل «بدر».