بقیع
بَقیع‌، کهن‌ترین‌ و مشهورترین‌ گورستان‌ دوره اسلامی‌ در شهر مدینه‌ که‌ به‌ «بقیع‌ الغَرقَد»، یا به‌ ویژه‌ در زمان‌ متأخر به‌ «جنة البقیع‌» نیز شهرت‌ دا
بَقيع، كهن‌ترين و مشهورترين گورستان دوره اسلامي در شهر مدينه كه به «بقيع الغَرقَد»، يا به ويژه در زمان متأخر به «جنة البقيع» نيز شهرت داشته است. و متبرك به وجود قبورمطهر ائمه عليهم السلام گرديده است. از آن به مناسبت در باب حج سخن رفته است.
وجه تسميه
بقيع راازآنرو «بقيع الغرقد» ناميده اند كه نوعي درخت خاردار در آنجا مي روييده و نامش «غرقد» بوده است. [۱] [۲] سپس آن درخت از ميان رفت، امّا نامش ماندگار شد.برخي نيز گفته اند: بقيع غرقد، نام زميني است كه نوعي درخت بلند توت آن را پوشانده باشد.
پيشينه
با توجه به اقوال لغت شناسان در توضيح «بقيع الغرقد»، چنين به نظر ميرسد كه محل گورستان بقيع، در دوره پيش از اسلام خارستاني در اطراف شهر يثرب يا مدينه بعدي بوده است. [۳] [۴] [۵] [۶] اين بقيع غير از مواضع ديگري در مدينه، چون بقيع زبير و بقيع الخيل [۷] [۸] بوده است.
در روايات‌ِ افسانه مانندِ ايام العرب‌ِ ه م پيش از اسلام، از «يوم البقيع» به عنوان يكي از جنگ‌هاي اوس و خزرج ه م نام برده شده است و در اشعار منسوب به اين روز از آن ياد كرده‌اند [۹] [۱۰] [۱۱] [۱۲] پس از مرگ عثمان بن مظعون در ق/۲۴م، پيامبر اكرم (ص) كه گويا در جست و جوي جاي خاصي براي دفن پيكر اصحاب خويش بودند، ناحيه بقيع را پسنديدند.
پيشينه قبرستان بقيع به دوران قبل از اسلام ميرسد، ليكن در اسناد به روشني مشخص نيست كه قدمت آن به چه تاريخي مربوط است و از چه زمان مردمان مدينه جنازه درگذشتگان خود را در اين گورستان به خاك مي سپرده اند. منابع تاريخي گواهي ميدهد كه پيش از هجرت، مردم مدينه اجساد مردگان خود را در دو گورستانِ« بني حرام »و« بني سالم »و گاهي نيزدر منازل خود دفن ميكردند. [۱۳] ليكن با هجرت مسلمانان به مدينه، بقيع تنها قبرستان مسلمانان گرديد و به مرور زمان و با دفن اجساد تعدادِ زيادي از صحابه و تابعين و نيز همسران و دختران و فرزندان و اهل بيت رسول الله صلوات الله عليه از اهميت ويژه اي برخوردار شد. [۱۴] و گورستانهاي پيشين، رفته رفته به حالت متروكه در آمد و از ميان رفت.
بقيع تا يكصدسال پيش، ديوار و حصاري نداشت،امااكنون باديواري بلند محصور گشته واز گذشته تاكنون مسلمانان از هر فرقه و مذهبي، پس از زيارت پيامبرخدا صلوات الله عليه به اينجا آمده، اهلبيت پيامبر(صلي الله عليه وآله)وديگر آرميدگان دراين گورستان رازيارت مي‌كنند.
موقعيت جغرافيايي
گورستان بقيع در شرق مدينه و به فاصله اندكي از مزار حضرت رسول (ص) واقع شده، و در روزگاران دور، خارج از حصار قديم مدينه كه اكنون تقريباً از ميان رفته، قرار داشته است و مساحت آن در حال حاضر به ۸۰ هزار م ميرسد. [۱۵]
نخستين مدفون
نخستين كسي كه در بقيع دفن شد، عثمان بن مظعون بود [۱۶] [۱۷] [۱۸] گر چه در اين باره ميان مهاجران و انصار اختلاف نظر وجود داشت و به ويژه انصار از اسعد بن زراره ه م به عنوان نخستين مدفون بقيع نام مي‌بردند. [۱۹] [۲۰]
مشهورترين مدفون
مشهورترين مدفون بقيع در عهد رسول اكرم (ص)، ابراهيم فرزند خردسال آن حضرت بود [۲۱] پيامبر(ص) در اواخر عمر شريف نيز چنان‌كه خود به تصريح فرمودند، به امر پروردگار براي طلب غفران و بخشايش الهي براي اموات بقيع، به آنجا رفتند [۲۲] [۲۳] [۲۴] [۲۵] پس از وفات پيامبر (ص)، برخي از اصحاب، به دفن پيكر آن حضرت در گورستان بقيع نظر داشتند. [۲۶] [۲۷]
اين گورستان در طول سال‌هاي بعد مدفن بسياري از نام آوران از اصحاب و ديگر مسلمانان بود، از آن جمله ابن مسعود ه م، صهيب رومي ، مقداد بن اسود و سعد بن ابي وقاص [۲۸] [۲۹] [۳۰] [۳۱] را مي‌توان نام برد.
برخي از همسران رسول خدا (ص) همچون ام سلمه ، صفيه ، حفصه و عايشه نيز در همان‌جا به خاك سپرده شدند [۳۲] [۳۳] [۳۴] حتي بنا بر برخي روايات، پيكر حضرت فاطمه زهرا (سلام الله عليها) در بقيع دفن شد [۳۵] گر چه شماري از علماي شيعه اين احتمال را بعيد دانسته‌اند. [۳۶] [۳۷] [۳۸] [۳۹] [۴۰]
گورستان بقيع همچنين به سبب دفن پيكر ۴تن از ائمه، امام حسن مجتبي [۴۱] [۴۲] [۴۳] امام سجاد [۴۴] [۴۵] امام باقر [۴۶] و امام صادق [۴۷] عليهم السلام، نام‌بردار بوده، و به همين سبب، بر استحباب زيارت بقيع تأكيد بسيار شده است. [۴۸] [۴۹] [۵۰] [۵۱] [۵۲]
گوشه‌هايي از بقيع، به سبب دفن اعضاي مشهور از يك خانواده، اندك اندك صورت مقبره اختصاصي يافت، مانند قطعه‌اي كه مدفن امامان چهارگانه و عباس بن عبدالمطلب عموي پيامبر(ص) بود و ظاهراً مقبره بني‌هاشم شمرده مي‌شد [۵۳] [۵۴] يا مدفن عثمان بن عفان در بستان حَش‌َّ كوكب، در كنار بقيع كه جزو اين گورستان گرديد و بعدها به صورت مقابر بني‌اميه درآمد. [۵۵] [۵۶] [۵۷] [۵۸]
اوصاف
به رغم شهرت سزاوار بقيع، آگاهي‌هاي ما از نشانه‌هاي ظاهري و تحولات اين گورستان در طول تاريخ اندك، و بسي پراكنده است.
يكي از كهن‌ترين توصيفات از اوضاع ظاهري مدفن مشاهير در بقيع از آن مسعودي د ۴۶ق/۵۷م است كه در كتاب خويش خطوط منقور بر سنگ مزار ائمه را ثبت كرده است [۵۹] ابن اثير ضمن وقايع سال ۹۵ق از قتل معماري كه مجدالملك قمي مق ۹۲ق/۰۹۹م وزير بركيارق براي تعمير و ترميم قبه مزار ائمه و عباس بن عبدالمطلب، به مدينه گسيل كرده بود، سخن به ميان آورده است [۶۰] بسيار محتمل است كه اين قبه را خلفاي بني عباس براي بزرگداشت نياي خويش در تاريخي اينك نامعلوم، برپا كرده باشند.
ابن جبير ه م در اوايل سده ق قبه‌هاي موجود در بقيع را وصف كرده است. [۶۱]
وصف اين قبه‌ها در سخن ابن نجار د ۴۳ق/۲۴۵م و پس از او، ابن بطوطه ه م، در سده ق، نيز كمابيش با وضع مشابه آمده است. [۶۲]
اين گورستان به گفته ابن نجار دو در داشته كه يك در براي رفت و آمد زوار همواره باز بوده است. [۶۳]
اوليا چلبي كه در ۰۸۲ق/۶۷۱م به حج رفته، قبه مقبره ائمه و عباس را وصف كرده، و از تجديد بناي مزار همسران حضرت رسول (ص) به دست سلطان سليمان قانوني در ۵۰ق، بنا بر كتيبه موجود در آنجا، سخن به ميان آورده است. [۶۴]
رويدادهاي تاريخي
در ۲۲۱ق/۸۰۶م كه وهابيان بر مدينه دست يافتند، به بقيع هجوم بردند و كليه قبه‌هاي موجود در آنجا را تخريب، و اموال و تزيينات را دستخوش غارت كردند [۶۵] [۶۶] [۶۷] اما پس از آنكه ابراهيم پاشا ه م براي مقابله با وهابيان به حجاز لشكر كشيد و ايشان را به سختي شكست داد، به امر سلطان محمود عثماني، بار ديگر قبه‌هاي بقيع را تجديد بنا كرد [۶۸] [۶۹] [۷۰]
برخي از رجال و دولتمردان ايراني كه در اواخر سده ۳ق به حج رفته‌اند، در سفرنامه‌هاي خود، وصفي از اوضاع آن دوره بقيع به دست داده‌اند. [۷۱] [۷۲] [۷۳]
تسلط مجدد وهابي‌ها در ۳۴۳ق/۹۲۴م بر حجاز، تهاجم ديگري را از سوي آن‌ها بر گورستان بقيع در پي داشت. [۷۴]
خبر اين ويراني و هتك حرمت از مقابر ائمه و ديگر نام آوران تاريخ صدر اسلام ، در ايران و برخي كشورهاي اسلامي موجي از نگراني و نفرت پديد آورد. [۷۵]به ويژه در ايران موضوع مذكور در مجلس شوراي ملى مطرح شد [۷۶] و سپس هيأتي رسمي براي تحقيق در اين موضوع، در ۳۰۴ش به حجاز رفت. [۷۷] [۷۸]
در طول ساليان بعد نيز علما و رجال سياسي ايران از پيگيري موضوع تجديد بناي گورستان بقيع چنان‌كه شايسته آن است، باز نايستاده‌اند. [۷۹] [۸۰] [۸۱]
جنايت وهابيت
پس از تسلّط سعوديان بر حجاز، با توجه به پيوند فكري و مذهبي آنان با محمد بن عبدالوهاب، در هر شهر و منطقه اي كه وارد ميشدند، آثار و ابنيه ساخته شده بر روي قبور بزرگان صدر اسلام را خراب و ويران ميكردند. وهابيان، بار نخست در سال ۱۲۲۱هـ.ق. بخشي از بناهاي قبرستان بقيع را ويران نموده و سپس با تكميل سلطه خود بر حجاز در شوال سال ۱۳۴۴هـ.ق. كليه اين بناها و گنبدها و آثار را ويران و اموال و اشياي گران قيمت موجود در اين اماكن را به تاراج بردند و نه تنها در مدينه، بلكه در هرجا گنبد و بارگاه و زيارتگاهي بود، به ويراني آن اقدام كردند.
وهابيان در هيچ يك از اعمال خود و در ويران كردن گنبدها و ضريح‌ها، حتي گنبد مرقد حضرت رسول صلوات الله عليه منتظر نظر مردم نبودند و اين اعمال،از پايه‌هاي مذهب آنان است. شاهد سخن آنكه، آنان همه گنبدها و زيارتگاه‌ها رادر مدينه و اطراف آن ويران كردند و حتي گنبد مضاجع ائمه اهل بيت(عليهم السلام) را در بقيع، كه قبر عباس عموي پيامبر صلوات الله عليه نيز در كنار آن‌ها بود، خراب نمودند و ديوارها و صندوق ها و ضريح‌هايي كه روي قبرهاي شريف قرار داشت، همه را از بين بردند، در حالي كه براي آن، هزار ريال مجيدي هزينه كرده بودند. در كتاب تاريخ حرم ائمّه بقيع اين چنين نقل شده: ... اين اقدام دقيقاً در هشتم شوال ۱۳۴۴هـ. ق. انجام گرفت و به كارگراني كه اين عمل ننگين را انجام دادند مبلغ هزارريال مجيدي دست مزد پرداخت گرديد.آن‌ها دراين زيارتگاه‌ها، جز تلّي سنگ و خاك ، به عنوان علامت باقي نگذاشتند.
آنان هيچ قبرو ضريحي رااستثنا نكرده اند، بلكه قبر پيامبرصلوات الله عليه از آن جهت كه بيشتر مورد احترام و علاقه مردم است، از ديدگاه آن‌ها و از نظر دلايل وهابيان، جهت تخريب داراي اولويت است واگرازاين نظر خاطرشان جمع بود، حتماً قبر پيامبر صلوات الله عليه را نيز ويران ميكردند! بلكه پيش از مزارهاي ديگر، به تخريب آن اقدام مي كردند. [۸۲]
← عكس العمل مردم ايران
باانتشار خبر تخريب ابنيه بقيع، به خصوص آثار قبور پيشوايان معصومِ مدفون در آن قبرستان، افكار عمومي در ايران به شدت تحت تأثير قرار گرفت و شيعيان از خود واكنش‌هاي شديدي نشان دادند به گونه اي كه رييس الوزراي وقت، مجبور شد روز شانزدهم صفر را عزاي عمومي اعلام كند.
روز شنبه شانزدهم صفر (۱۵ شهريور)، تعطيل عمومي شد واز طرف دسته جات مختلف تهران ، مراسم سوگواري و عزاداري به عمل آمدو عصر همين روز نيز يك اجتماع چندين ده هزار نفري، در خارج دروازه دولت تشكيل گرديد و درآنجا خطبا و ناطقين، نطق‌هاي مهيجي ايراد كرده و نسبت به قضاياي مدينه واهانتي كه از طرف وهابي‌ها به گنبد مطهر حضرت رسول صلوات الله عليه به عمل آمده بود، اظهار انزجار و تنفّر شد. [۸۳]
← ملاقات منتخب الدوله و عبدالعزيز
درآستانه سقوط حكومت هاشمي در حجاز، در تاريخ شانزدهم تيرماه ۱۳۰۳هـ.ق. منتخب الدوله به سِمت سرپرست اتباع و حجاج ايراني منصوب و وارد مكه گرديد، ليكن پس از روي كار آمدن عبدالعزيز و انتشار اخباري مبني بر تخريب اماكن مقدس دو شهر مكه و مدينه و نگراني‌هايي كه در كشورهاي اسلامي به خصوص ايران به وجود آمد و از آنجا كه هنوز حكومت سعوديان استقرار لازم را نداشت، عبدالعزيز اين اخبار را تكذيب وازدولت هاي اسلامي مي خواست تا نمايندگاني را براي پيگيري موضوع به حجاز اعزام دارند.ايران از جمله اولين كشورهايي بود كه هيأتي مركب از غفارخان جلال السلطنه (وزير مختار ايران در مصر ) و حبيب الله خان هويدا به حجاز اعزام كرد و اين هيأت در تاريخ ۲۴/۶/۱۳۰۴هـ.ق. وارد جده گرديد. [۸۴]
تأليفات صورت گرفته
در مجاميع حديثي هم فضايل منسوب به بقيع به تفصيل آمده‌است [۸۵] [۸۶] [۸۷] همچنين درباره بقيع پاره‌اي آثار اختصاصى نگارش يافته كه از آن جمله است: البقيع قصه تدمير آل سعود للا¸ثار الاسلامية، نوشتة يوسف هاجري بيروت، ۴۱۱ق/۹۹۰م؛ قبور ائمة البقيع قبل تهديمها، اثر عبدالحسين حيدري موسوي بيروت، ۴۲۰ق/ ۹۹۹م، و البقيع الغرقد، از محمد حسينى شيرازي بيروت، ۴۲۰ق/۹۹۹م.
فضيلت
زيارت امامان مدفون در بقيع (امام حسن مجتبي، امام زين‌العابدين، امام محمّد باقر و امام جعفر صادق (عليهم السّلام) به طور خاص و نيز ديگر مدفونان در آن، مانند مادر امير المؤمنين عليه السّلام، فرزندان، زنان و صحابۀ گرامي پيامبر اكرم صلّي اللّه عليه و آله مستحب است. [۸۸] [۸۹] [۹۰]
فهرست منابع
(۱) ابن اثير، الكامل.
(۲) ابن براج، عبدالعزيز، المهذب، قم، ۴۰۶ق/۹۸۶م.
(۳) ابن بطوطه، رحله، به كوشش علي منتصر كتاني، بيروت، ۴۰۵ق/۹۸۵م.
(۴) ابن جبير، محمد، رحله، بيروت، ۳۸۴ق/۹۶۴م.
(۵) ابن سعد، محمد، الطبقات الكبري، بيروت، دارصادر.
(۶) ابن شبه، عمر، تاريخ المدينة المنورة، به كوشش فهيم محمد شلتوت، قم، ۴۱۰ق/۹۹۰م.
(۷) ابن قتيبه، محمد، المعارف، به كوشش ثروت عكاشه، قاهره، ۹۶۰م.
(۸) ابن قولويه، جعفر، كامل الزيارات، به كوشش عبدالحسين اميني تبريزي، نجف، ۳۵۶ق/۹۳۷م.
(۹) ابن نجار، محمد، الدرة الثمينة، به كوشش محمد زينهم محمد عزب، قاهره، ۴۱۶ق/۹۹۵م.
(۱۰) ابوعبيد بكري، عبدالله، معجم‌مااستعجم، به كوشش مصطفي سقا، قاهره، ۳۶۴ق/۹۴۵م.
(۱۱) اخبار الدولة العباسية، به كوشش عبدالعزيز دوري و عبدالجبار مطلبي، بيروت، ۹۷۱م.
(۱۲) اسناد روابط ايران و عربستان سعودي ۳۰۴- ۳۵۷ش، به كوشش علي محقق، تهران، ۳۷۹ش.
(۱۳) امين، محسن، كشف الارتياب، تهران، كتابخانه بزرگ اسلامي.
(۱۴) اولياچلبي، الرحله الحجازية، ترجمة احمد مرسي، قاهره، ۴۲۰ق/۹۹۹م.
(۱۵) «البقيع» نك: مل، اماره.
(۱۶) بلاذري، احمد، جمل من انساب الاشراف، به كوشش سهيل زكار و رياض زركلي، بيروت، ۹۹۶م.
(۱۷) حازمي، محمد، الاماكن، به كوشش حمد جاسر، حجاز، ۴۱۵ق.
(۱۸) حسام السلطنه، سلطان مراد، سفرنامه مكه، به كوشش رسول جعفريان، قم، ۳۷۴ش.
(۱۹) حكيم، محسن، دليل الناسك، تهران، ۳۸۹ق.
(۲۰) دينوري، احمد، الاخبار الطوال، به كوشش عبدالمنعم عامر، قاهره، ۹۵۹م.
(۲۱۱) سبحاني، جعفر، الوهابية في الميزان، قم، ۴۰۷ق.
(۲۲) سخاوي، محمد، التحفة اللطيفة، به كوشش اسعد طرابزوني، ۳۹۹ق/۹۷۹م.
(۲۳) سمهودي، علي، وفاء الوفا، به كوشش محمد محيي الدين عبدالحميد، بيروت، ۴۰۴ق/۹۸۴م.
(۲۴) شيخ طوسي، محمد، المبسوط، به كوشش محمد تقي كشفي، بيروت، ۴۱۲ق/۹۹۲م.
(۲۵) شيخ مفيد، محمد، الارشاد، قم، ۴۱۳ق.
(۲۶) شيخ مفيد، المزار، به كوشش محمدباقر ابطحي، قم، ۴۰۹ق.
(۲۷) شيخ مفيد، المقنعة، قم، ۴۱۰ق.
(۲۸) صاحب جواهر، محمد حسن، جواهر الكلام، به كوشش عباس قوچاني، تهران، ۳۹۲ق.
(۲۸) علي بن موسي، «وصف المدينة المنورة»، رسائل في تاريخ المدينة المنورة، به كوشش حمد جاسر، رياض، داراليمامه.
(۳۰) فاسي، محمد، شفاء الغرام، بيروت، دارالكتب العلميه.
(۳۱) فرهاد ميرزا قاجار، سفرنامه، به كوشش اسماعيل نواب صفا، تهران، ۳۶۶ش.
(۳۲) مجلسي، محمدباقر، بحار الانوار، بيروت، ۴۰۳ق/۹۸۳م.
(۳۳) محقق، علي، «بررسي تطبيقي شكل‌گيري دو نظام جديد»، «اسناد روابط ايران» هم.
(۳۴) محقق حلي، جعفر، شرايع الاسلام، به كوشش صادق شيرازي، تهران، ۴۰۹ق.
(۳۵) «مذاكرات مجلس شوراي ملي»، اطلاعات، ۱ شهريور ۳۰۵ش، س، شم ۵.
(۳۶) مراغي، ابوبكر، تحقيق النصرة، به كوشش محمد عبدالجواد اصمعي، بيروت، ۴۰۱ق/ ۹۸۱م.
(۳۷) مسعودي، علي، مروج الذهب، به كوشش شارل پلا، بيروت، ۹۷۳م.
(۳۸) معصوم عليشاه، محمد معصوم، سفرنامه، تهران، ۳۶۲ش.
(۳۹) نجفي، محمدباقر، مدينه شناسي، كلن، ۳۶۴ش.
(۴۰) نجمي، محمد صادق، «تاريخ حرم ائمة بقيع»، ميقات حج، ۳۷۳ش، س، شم.
(۴۱) واقدي، محمد، المغازي، به كوشش مارسدن جونز، لندن، ۹۶۶م.
(۴۲) هاجري، يوسف، البقيع، بيروت، ۴۱۱ق/۹۹۱م.
(۴۳) هدايت، مهديقلي، سفرنامه، تهران، مطبعه مجلس.
(۴۴) ياقوت، بلدان.
(۴۵) يعقوبي، احمد، تاريخ، به كوشش هوتسما، ليدن، ۹۶۹م.
پانويس
۱. ↑ ابن منظور،لسان العرب، دار احياءالتراث العربي ،ج۱، ص۴۶۲.
۲. ↑ القاموس المحيط، ج۳، ص۱۱.
۳. ↑ ابوعبيد بكري، عبدالله، معجم‌مااستعجم، ج۱، ص۶۵، به كوشش مصطفي سقا، قاهره، ۳۶۴ق/۹۴۵م.
۴. ↑ ياقوت، بلدان، ج۱، ص۳۰.
۵. ↑ واقدي، محمد، المغازي، ج۱، ص۹۰و ۶۲، به كوشش مارسدن جونز، لندن، ۹۶۶م.
۶. ↑ ابن سعد، محمد، الطبقات الكبري، ج۱، ص۴۰، بيروت، دارصادر.
۷. ↑ حازمي، محمد، الاماكن، ج۱، ص۳۳، به كوشش حمد جاسر، حجاز، ۴۱۵ق.
۸. ↑ ياقوت، بلدان، ج۱، ص۴۰.
۹. ↑ ياقوت، بلدان، ج۱، ص۳۰.
۱۰. ↑ ابن اثير، الكامل، ج۱، ص۷۳.
۱۱. ↑ نجفي، محمدباقر، مدينه شناسي، ج۱، ص۲۰، كلن، ۳۶۴ش.
۱۲. ↑ هاجري، يوسف، ج۱، ص۳، البقيع، بيروت، ۴۱۱ق/۹۹۱م.
۱۳. ↑ نجمي، محمد صادق، تاريخ حرم ائمّه بقيع، مشعر،ص۶۱.
۱۴. ↑ نجفي، سيد محمد باقر، مدينه شناسي، ج۱، ص۳۲۱، مشعر، ۱۳۸۶،
۱۵. ↑ هاجري، يوسف، البقيع، ص۶-۷، بيروت، ۴۱۱ق/۹۹۱م.
۱۶. ↑ ابن سعد، محمد، الطبقات الكبري، ج۱، ص۴۱، بيروت، دارصادر.
۱۷. ↑ ابن سعد، محمد، ج۱، ص۹۷، الطبقات الكبري، بيروت، دارصادر.
۱۸. ↑ ابن قتيبه، محمد، المعارف، ج۱، ص۲۲، به كوشش ثروت عكاشه، قاهره، ۹۶۰م.
۱۹. ↑ ابن سعد، محمد، الطبقات الكبري، ج۱، ص۱۲، بيروت، دارصادر.
۲۰. ↑ ابن شبه، عمر، تاريخ المدينة المنورة، ج۱، ص۶، به كوشش فهيم محمد شلتوت، قم، ۴۱۰ق/۹۹۰م.
۲۱. ↑ ابن سعد، محمد، الطبقات الكبري، ج۱، ص۴۱، بيروت، دارصادر.
۲۲. ↑ ابن سعد، محمد، الطبقات الكبري، ج۱، ص۳۰- ۵۰، بيروت، دارصادر.
۲۳. ↑ بلاذري، احمد، جمل من انساب الاشراف، ج۱، ص۱۳-۱۴، به كوشش سهيل زكار و رياض زركلي، بيروت، ۹۹۶م.
۲۴. ↑ ابن شبه، عمر، تاريخ المدينة المنورة، ج۱، ص۶ -۱، به كوشش فهيم محمد شلتوت، قم، ۴۱۰ق/۹۹۰م.
۲۵. ↑ شيخ مفيد، محمد، الارشاد، ج۱، ص۸۱، قم، ۴۱۳ق.
۲۶. ↑ ابن سعد، محمد، الطبقات الكبري، ج۱، ص۹۲، بيروت، دارصادر.
۲۷. ↑ شيخ مفيد، محمد،المقنعة، ص۵۷، قم، ۴۱۰ق.
۲۸. ↑ ابن سعد، محمد، الطبقات الكبري، ج۱، ص۶۰، بيروت، دارصادر.
۲۹. ↑ ابن سعد، محمد، الطبقات الكبري، ج۱، ص۶۳، بيروت، دارصادر.
۳۰. ↑ ابن سعد، محمد، الطبقات الكبري، ج۱، ص۳۰، بيروت، دارصادر.
۳۱. ↑ ابن سعد، محمد، الطبقات الكبري، ج۱، ص۳، بيروت، دارصادر.
۳۲. ↑ ابن سعد، محمد، الطبقات الكبري، ج۱، ص۷، بيروت، دارصادر.
۳۳. ↑ ابن سعد، محمد، الطبقات الكبري، ج۱، ص۶، بيروت، دارصادر.
۳۴. ↑ ابن سعد، محمد، الطبقات الكبري، ج۱، ص۲۹، بيروت، دارصادر.
۳۵. ↑ ابن سعد، محمد، الطبقات الكبري، ج۱، ص۳۸، بيروت، دارصادر.
۳۶. ↑ شيخ طوسي، محمد، المبسوط، ص۸۶، به كوشش محمد تقي كشفي، بيروت، ۴۱۲ق/۹۹۲م.
۳۷. ↑ صاحب جواهر، محمد حسن، جواهر الكلام، ج۱، ص۶۰، به كوشش عباس قوچاني، تهران، ۳۹۲ق.
۳۸. ↑ مجلسي، محمدباقر، ج۳، ص۷۱، ج۱، ص۸۶، بحار الانوار، بيروت، ۴۰۳ق/۹۸۳م.
۳۹. ↑ شيخ مفيد، محمد، المزار، ج۱، ص۷۸، به كوشش محمدباقر ابطحي، قم، ۴۰۹ق.
۴۰. ↑ نجمي، محمد صادق، ج۱، ص۲، «تاريخ حرم ائمة بقيع»، ميقات حج، ۳۷۳ش، س، شم.
۴۱. ↑ دينوري، احمد، الاخبار الطوال، ج۱، ص۲۱، به كوشش عبدالمنعم عامر، قاهره، ۹۵۹م.
۴۲. ↑ يعقوبي، احمد، تاريخ، ج۱، ص۶۷، به كوشش هوتسما، ليدن، ۹۶۹م.
۴۳. ↑ شيخ مفيد، محمد، الارشاد، ج۱، ص۹، قم، ۴۱۳ق.
۴۴. ↑ ابن سعد، محمد، الطبقات الكبري، ج۱، ص۲۱، بيروت، دارصادر.
۴۵. ↑ ابن قتيبه، محمد، المعارف، ج۱، ص۱۵، به كوشش ثروت عكاشه، قاهره، ۹۶۰م.
۴۶. ↑ شيخ مفيد، محمد، الارشاد، ج۱، ص۵۸، قم، ۴۱۳ق.
۴۷. ↑ شيخ مفيد، محمد، الارشاد، ج۱، ص۸۰، قم، ۴۱۳ق.
۴۸. ↑ ابن براج، عبدالعزيز، المهذب،ج۱، ص۷۹-۸۰، قم، ۴۰۶ق/۹۸۶م.
۴۹. ↑ ابن قولويه، جعفر، ج۱، ص۳ - ۵، كامل الزيارات، به كوشش عبدالحسين اميني تبريزي، نجف، ۳۵۶ق/۹۳۷م.
۵۰. ↑ محقق حلي، جعفر، شرايع الاسلام، ج۱، ص۱۰، به كوشش صادق شيرازي، تهران، ۴۰۹ق.
۵۱. ↑ حكيم، محسن، دليل الناسك، ج۱، ص۶۲، تهران، ۳۸۹ق.
۵۲. ↑ هاجري، يوسف، البقيع، ج۱، ص۵، بيروت، ۴۱۱ق/۹۹۱م.
۵۳. ↑ ابن سعد، محمد، الطبقات الكبري، ج۱، ص۱، بيروت، دارصادر.
۵۴. ↑ اخبار الدولة العباسية، ج۱، ص۴، به كوشش عبدالعزيز دوري و عبدالجبار مطلبي، بيروت، ۹۷۱م.
۵۵. ↑ ابن سعد، محمد، الطبقات الكبري، ج۱، ص۷، بيروت، دارصادر.
۵۶. ↑ بلاذري، احمد، جمل من انساب الاشراف، ج۱، ص۵۰، به كوشش سهيل زكار و رياض زركلي، بيروت، ۹۹۶م.
۵۷. ↑ سخاوي، محمد، التحفة اللطيفة، ج۱، ص۱-۳، به كوشش اسعد طرابزوني، ۳۹۹ق/۹۷۹م.
۵۸. ↑ هاجري، يوسف، البقيع، ص۳، بيروت، ۴۱۱ق/۹۹۱م.
۵۹. ↑ مسعودي، علي، ج۱، ص۳۲-۳۳، مروج الذهب، به كوشش شارل پلا، بيروت، ۹۷۳م.
۶۰. ↑ ابن اثير، الكامل، ج۹، ص۵۲.
۶۱. ↑ ابن جبير، محمد، رحله، ج۱، ص۷۳-۷۴، بيروت، ۳۸۴ق/۹۶۴م.
۶۲. ↑ ابن جبير، محمد، رحله، ج۱، ص۴۳، بيروت، ۳۸۴ق/۹۶۴م.
۶۳. ↑ ابن نجار، محمد، الدرة الثمينة، ص۳۱-۳۴، به كوشش محمد زينهم محمد عزب، قاهره، ۴۱۶ق/۹۹۵م.
۶۴. ↑ اولياچلبي، الرحله الحجازية، ترجمة احمد مرسي، ص۴۹-۵۰، قاهره، ۴۲۰ق/۹۹۹م.
۶۵. ↑ علي بن موسي، «وصف المدينة المنورة»، رسائل في تاريخ المدينة المنورة، ص۵-۶، به كوشش حمد جاسر، رياض، داراليمامه.
۶۶. ↑ امين، محسن، كشف الارتياب، ص۵-۴، تهران، كتابخانه بزرگ اسلامي.
۶۷. ↑ هاجري، يوسف، البقيع، ص۹، بيروت، ۴۱۱ق/۹۹۱م.
۶۸. ↑ علي بن موسي، «وصف المدينة المنورة»، رسائل في تاريخ المدينة المنورة، ص۵-۶، به كوشش حمد جاسر، رياض، داراليمامه.
۶۹. ↑ امين، محسن، كشف الارتياب، ص۵، تهران، كتابخانه بزرگ اسلامي.
۷۰. ↑ معصوم عليشاه، محمد معصوم، سفرنامه، ص۲۷، تهران، ۳۶۲ش.
۷۱. ↑ فرهاد ميرزا قاجار، سفرنامه، ص۷۰، به كوشش اسماعيل نواب صفا، تهران، ۳۶۶ش.
۷۲. ↑ حسام السلطنه، سلطان مراد، سفرنامه مكه، ص۵۱-۵۲، به كوشش رسول جعفريان، قم، ۳۷۴ش.
۷۳. ↑ هدايت، مهديقلي، سفرنامه، تهران، مطبعه مجلس.
۷۴. ↑ هاجري، يوسف، البقيع، ص۷۰، بيروت، ۴۱۱ق/۹۹۱م.
۷۵. ↑ امين، محسن، كشف الارتياب، ص۵، تهران، كتابخانه بزرگ اسلامي.
۷۶. ↑ هاجري، يوسف، البقيع، ص۴۷، بيروت، ۴۱۱ق/۹۹۱م.
۷۷. ↑ محقق، علي، «بررسي تطبيقي شكل‌گيري دو نظام جديد»،ص۶-۷، «اسناد روابط ايران» هم.
۷۸. ↑ اسناد روابط ايران و عربستان سعودي ۳۰۴- ۳۵۷ش، ۶، صبه كوشش علي محقق، تهران، ۳۷۹ش.
۷۹. ↑ اسناد روابط ايران و عربستان سعودي ۳۰۴- ۳۵۷ش، ص۴۹، به كوشش علي محقق، تهران، ۳۷۹ش.
۸۰. ↑ امين، محسن، كشف الارتياب، ص۵۷، تهران، كتابخانه بزرگ اسلامي.
۸۱. ↑ سبحاني، جعفر، الوهابية في الميزان، ص۳، قم، ۴۰۷ق.
۸۲. ↑ امين، سيد محسن، كشف الارتياب في اتباع محمد بن عبدالوهاب، كشف الارتياب، ص ۵۵، دارالكتاب اسلامي.
۸۳. ↑ مكي، حسين، مدرس قهرمان آزادي، ج۲، ص۶۸۲، بنگاه ترجمه و نشر كتاب،
۸۴. ↑ محقق، علي، اسناد روابط ايران و عربستان سعودي، ص۲۶، تهران، مركز اسنادو خدمات ديپلماسي.
۸۵. ↑ مراغي، ابوبكر، تحقيق النصرة، ج۱، ص۲۵، به كوشش محمد عبدالجواد اصمعي، بيروت، ۴۰۱ق/ ۹۸۱م.
۸۶. ↑ فاسي، محمد، شفاء الغرام، ج۱، ص۱۰، بيروت، دارالكتب العلميه.
۸۷. ↑ سمهودي، علي، وفاء الوفا، ج۱، ص۸۸-۸۹، به كوشش محمد محيي الدين عبدالحميد، بيروت، ۴۰۴ق/۹۸۴م.
۸۸. ↑ جواهر الكلام ج۲۰، ص۸۷-۸۸.
۸۹. ↑ جواهر الكلام ج۲۰، ص۱۱۰.
۹۰. ↑ مهذب الاحكام ج۱۵، ص۵۸-۶۱.