مسجد فضیخ

یکی از مساجد مدینه، «مسجد فضیخ» نامیده می‌شود.  موقعیت جغرافیایی مسجدی که در نزدیکی مشربه ام ابراهیم در شارع عوالی یا علی بن ابی طالب وجود دارد، به خطا «مسجد فضیخ» نامیده شده است. این مسجد، در اصل، مسجد بنی قریظ

يكي از مساجد مدينه، «مسجد فضيخ» ناميده مي‌شود. 

موقعيت جغرافيايي

مسجدي كه در نزديكي مشربه ام ابراهيم در شارع عوالي يا علي بن ابي طالب وجود دارد، به خطا «مسجد فضيخ» ناميده شده است. اين مسجد، در اصل، مسجد بني قريظه است. 

مسجد فضيخ يا مسجد ردّ شمس، بنا به نوشته مورخان و سفرنامه‌نويسان كهن، در فاصله يك كيلومتري تا هفتصد متري جنوبِ شرق مسجد قبا، در كنار وادي قرار داشته است. اين منطقه كه بخشي از محله قربان است، پيش از آن كه به تصرّف مسلمانان درآيد، در اختيار طايفه بني نضير بود. بنا به آن‌چه در كتب سيره آمده است، در جريان غزوه بني نضير، كه پس از جنگ بدر رخ داد، رسول خدا(صلي الله عليه وآله) براي محاصره دشمن در آن‌جا مستقر گرديد و در محلي كه بعدها مسجد فضيخ بنا شد، خيمه‌اي براي آن حضرت برپا شد. 

علت نام‌گذاري

طبق روايتي از امام صادق(عليه السلام) نام‌گذاري اين مسجد بدان جهت بوده كه در آن‌جا درخت فضيخ قرار داشت. فضيخ به نوعي شيره خرما ـ يا نبيذ خرما ـ نيز اطلاق شده است. 

توصيه به نماز خواندن در مسجد فضيخ

بر اساس نقل‌هاي موجود، رسول خدا(صلي الله عليه وآله) در اين مسجد نماز فراوان خوانده و در برخي از روايات امامانِ معصوم نيز توصيه به خواندن نماز در آن‌جا شده است. [۱] [۲] [۳] امام صادق(عليه السلام) خطاب به زائران شيعه در مدينه فرمودند: «هَلْ أَتَيْتُمْ مَسْجِدَ قُبَاءَ أَوْ مَسْجِدَ الْفَضِيخِ أَوْ مَشْرَبَةَ أُمِّ إِبْرَاهِيمَ.» [۴] آيا به مسجد قبا، مسجد فضيخ و مشربه امّ ابراهيم رفتيد؟ گفتند: آري. حضرت فرمود: «أَمَا إِنَّهُ لَمْ يَبْقَ مِنْ آثَارِ رَسُولِ اللَّهِ(صلي الله عليه وآله) شَيْءٌ إِلاّ وَ قَدْ غُيِّرَ غَيْرَ هَذَا.» [۵] از آثار رسول خدا(صلي الله عليه وآله) چيزي باقي نمانده مگر آن‌كه دگرگون شده، مگر اين چند مورد. 

در روايت ديگري، امام صادق فرمودند: از رفتن به مشاهد خودداري نكنيد. مسجد قبا، مشربه امّ ابراهيم، مسجد فضيخ، قبور شهداء و مسجد احزاب كه همان مسجد فتح است. [۶] 

با توجه به آن‌چه كه در تواريخ مدينه آمده، اين مسجد يكي از پر زائرترين مساجد مدينه در گذر تاريخ بوده و بيشتر مورّخان و جغرافي‌دانان اين شهر، در قرون مختلف، از آن ياد كرده اند. [۷] 

نام‌هاي ديگر مسجد

← مسجد رد شمس 

بر اساس تواريخ موجود، نام ديگر اين مسجد، مسجد رد شمس است. درباره نام‌گذاري آن به ردّ شمس يا شمس گفته‌اند كه در جريان محاصره قلعه بني نضير، رسول خدا(صلي الله عليه وآله) هنگام عصر، در حالي كه سرش روي زانوي اميرمؤمنان، علي(عليه السلام) بود، به خواب رفت، نزديك غروب خورشيد بيدار شد و وقتي متوجه گرديد كه علي(عليه السلام) هنوز نماز عصر را نخوانده، از خداوند خواست خورشيد را بازگرداند تا او نماز بگزارد. اين روايت را به نام حديث ردّ شمس ميشناسند و جمعي از راويان اهل سنّت نيز آن را نقل كرده‌اند. برخي از منابع، به عمد يا غفلت، نوشته‌اند كه وجه نام‌گذاري آن به شمس به اين خاطر است كه بر بلندي بوده و پيش از نقاط ديگر، ابتدا نور خورشيد بر آن مي‌تابيده است! [۸] به هر روي، در زمان سخاوي (م ۹۰۲) اين مسجد، به مسجد شمس شهرت داشته است. [۹] 

← مسجد بني نضير 

نام ديگر اين مسجد، مسجد بني نضير است كه به مناسبت نزديكي آن به محل استقرار يهوديان بني نضير، بعدها اين نام هم بر آن اطلاق شده است.[[روايت| 

روايتي]] هم كه در كتاب كافي نقل شده [۱۰] نشان مي‌دهد كه محل رد شمس همان مسجد فضيخ است. جايي كه اكنون در كنار وادي به نام مسجد شمس شهرت دارد و آثار مسجد بودن آن محو گشته و يك چهار ديواري بدون درِ ورودي است؛ جايي كه به نظر محمد الياس عبدالغني، مسجد فضيخ يا شمس مي‌باشد و در عوض، مسجد فضيخ فعلي، مسجد بني قريظه است. [۱۱] 

خيّاري نويسنده كتاب معالم المدينة المنوره نيز مسجد شمس را در جاي ديگري ـ جز جايي كه فعلا مسجد فضيخ خوانده مي شود ـ دانسته و از اهالي قربان كه همه شيعه هستند، اين مطلب را نقل كرده كه مسجد شمس در قربان است. او مي‌افزايد: اين مسجد در شرق مسجد قبا بر تلّ مرتفعي بر كناره وادي قرار دارد و به همين جهت مسجد شمس ناميده مي‌شود؛ زيرا كه خورشيد در وقت طلوع بر آن طلوع مي‌كند؛ اما اكنون خراب شده است. وي مي‌افزايد: با پرس و جو از اهل محل، بر من ثابت شد كه مسجد شمس جداي از مسجد فضيخ است؛ چون مسجد شمس در قربان است و فاصله آن تا عوالي كه مسجد فضيخ در آن قرار دارد و در كنار حرّه شرقي است، زياد است. 

در پاورقي همان‌جا آمده است كه اكنون اين مسجد از بين رفته و فقط يك چهار ديواري بر آن باقي مانده است. 

در واقع، اگر سخن عبدالغني درست باشد، بخشي از سخن خيّاري كه مسجد شمس را هماني دانسته است كه شيعيان در شرق مسجد قبا به او نشان داده‌اند، درست است؛ اما بايد افزود كه مسجد شمس ياد شده، همان مسجد فضيخ است و بنابراين، آن‌چه اكنون به نام مسجد فضيخ شهرت دارد، جايي جز مسجد بني قريظه نيست. 

پانويس 

۱.    ↑ بحار الانوار، ج۸۱، ص۸۲.    

۲.    ↑ بحار الانوار، ج۹۶، ص۳۳۵.    

۳.    ↑ بحار الانوار، ج۹۷، ص۲۱۴.    

۴.    ↑ كافي، ج۴، ص۵۶۱.    

۵.    ↑ كافي، ج۴، ص۵۶۱.    

۶.    ↑ كافي، ج۴، ص۵۶۰.    

۷.    ↑ المساجد الأثريه، ص۱۶۸ـ۱۶۴.

۸.    ↑ المساجد الاثرية، صص۱۶۲ و ۱۶۳.

۹.    ↑ التحفة اللطيفه، ج۱، ص۷۰.

۱۰.    ↑ كافي، ج۴، ص۵۶۲.    

۱۱.    ↑ المساجد الأثريه، ص۱۷۹.

​