قبور علما در آستان مقدس حسینی

محمد بن اسماعيل بغدادي، متخلص به فضولي، از شاعران شيعه در سده دهم هجري است كه به سه زبان تركي، فارسي و عربي، شعر مي‌سروده است. فضولي، اصالتاً آذربايجاني، اما به دليل اقامت زياد در بغداد، به بغدادي مشهور است. او در عراق، در زمان سلطنت آق‌قويونلوها، به دنيا آمد. سال تولد وي، مشخص نيست و مكان تولد وي را نيز به اختلاف، حله، كربلا، بغداد يا نجف گفته‌اند. فضولي، تمام عمرش را در عراق به‌سر برد و مدتي، خادم حرم امام علي(عليه السلام) بود. او اشعار فراواني در مدح ائمه:، به‌ويژه امام علي(عليه السلام) دارد و مثنوي «حديقة السُعَداء» را به زبان تركي، در بيان مقتل امام حسين(عليه السلام) و حوادث عاشورا سروده است. همچنين او تعدادي از پادشاهان و وزيران، از جمله شاه اسماعيل صفوي، سلطان سليمان قانوني و وزيرش، ابراهيم پاشا را مدح گفته است.

فضولي از بنيان‌گذاران ادب منظوم تركي آذربايجان است و وزن‌ها، قالب‌ها، تركيب‌ها، مضمون‌ها و معاني شعر فارسي را از راه ترجمه يا عين عبارت را در تركي، به كار برده و با ادب فارسي، ادبيات تركي را حيات بخشيده است. غزليات وي، عيناً تقليد از غزليات فارسي است. در تاريخ شعر عثماني، فضولي را نخستين شاعر از چهار شاعر بزرگ مي‌دانند كه در ادبيات قديم عثماني، داراي جايگاه ادبي‌اند. از وي بيش از سي اثر به سه زبان فارسي، تركي و عربي باقي مانده است كه مهم‌ترين آنها، عبارت‌اند از:

آثار فارسي: ديوان شعر، ساقي‌نامه (در چهارصد بيت)، انيس‌القلب (در 134 بيت)، رساله مُعَمّيات، رند و زاهد (در 850 بيت)، حُسن و عشق، صحت و مرض، روح و بدن و قصه‌اي عرفاني.

آثار تركي: ديوان شعر، بنگ و باده (به نام شاه‌اسماعيل صفوي)، ليلي و مجنون، ترجمه چهل حديث جامي، شاه و گدا، حديقة السعداء، لطائف المعارف، شرفنامه روح، ساقي‌نامه يا هفت جام (در سيصد بيت)، جمجمه‌نامه (فرهنگ لغت تركي ـ فارسي).

آثار عربي: مطلع الاعتقاد (در علم كلام اماميه)، عقل و عشق، شكايت‌نامه و ديوان شعر.[1]

قبر فضولي، در مقبره عبدالمؤمن دده، شيخ طريقه بكتاشيه، در مجاورت تكيه بكتاشيه در باب القبله آستان امام حسين(عليه السلام)، قرار داشته است. اين مقبره، به همراه تكيه بكتاشيه، در جريان احداث خيابان گرداگرد آستانه حسيني در سال 1366ه‍ .ق خراب گرديد. به دنبال آن، دولت تركيه براساس يك توافق‌نامه فرهنگي ميان عراق و تركيه، در ماه فوريه 1967م، براي عبدالمؤمن دده و فضولي، مقبره‌اي نمادين بنا كرد كه شامل اتاق كوچكي در نبش بازار سوق‌القبله و خيابان ابن‌فهد بود.[2]

ابواحمد حسين بن موسي بن محمد بن موسي بن ابراهيم مرتضي بن امام موسي كاظم(عليه السلام)، پدر سيد رضي و سيد مرتضي و از سادات بزرگ و جليل‌القدر زمان خود بوده است. او در سال 304ه‍ .ق به دنيا آمد و به «طاهر ذوالمناقب» ملقب گشت. او نزد خلفاي بني‌عباس و امراي آل بويه، منزلت بالايي داشت و از سوي آنان، پنج بار به عنوان نقيب سادات، تعيين شد. با توجه به جايگاه و موقعيتش، نقش سفير و ميانجي را ميان خلفاي عباسي و پادشاهان آل‌بويه و اميران حمداني حلب، ايفا مي‌كرد. زماني كه عضدالدوله به بغداد آمد، او را دستگير كرد و با خود به قلعه‌اي در فارس برد. اما پس از مرگ عضدالدوله، فرزندش شرف‌الدوله، او را آزاد كرد و با خود، به بغداد برگرداند. سرانجام در سن 97 سالگي، در سال 400ه‍ .ق، از دنيا رفت و ابتدا در خانه‌اش (در بغداد) به خاك سپرده شد و سپس بدنش را به حرم امام حسين(عليه السلام) منتقل كردند.[3]

ابن‌عنبه نوشته است كه در زمان وي، قبر سيد ابواحمد آشكار و معروف بوده است.[4] سپس اشاره كرده است كه دو فرزند وي، يعني سيد رضي و سيد مرتضي، در آغاز در بغداد به خاك سپرده شدند و سپس به كربلا منتقل شدند و نزد پدر خود، نزديك قبر ابراهيم مجاب دفن شدند.[5] نويسندگان متأخر شيعه نيز همگي به پيروي از ابن‌عنبه، اين قول را پذيرفته‌اند.[6] با اين حال، در منابع متقدم و تواريخ معتبر، به اين مسئله و اينكه در چه زماني تابوت سيد رضي و سيد مرتضي به كربلا انتقال يافته، اشاره‌اي نشده است و ما در بخش كاظمين از همين كتاب، به تفصيل بيشتري در اين‌باره سخن گفته‌ايم.

قبر ابواحمد حسين و دو قبر منسوب به سيد رضي و سيد مرتضي، در سردابي در انتهاي رواق ابراهيم مجاب، قرار داشته كه امروزه از بين رفته است.

آخوند ملا حسينقلي فرزند رمضانعلي همداني، از علماي عارف و وارسته بزرگ شيعه در سده سيزدهم هجري است. نسب وي به جابر بن عبدالله انصاري، صحابي بزرگ پيامبر(صلي الله عليه و آله) مي‌رسد. او در سال 1239ه‍ .ق در روستاي «شوند» درگزين، از توابع همدان به دنيا آمد. دروس ابتدايي خود را نزد استادان منطقه خود فراگرفت. سپس براي ادامه تحصيلات به تهران رفت و دروس مقدماتي حوزه را نزد شيخ عبدالحسين طهراني (شيخ العراقين) آموخت.

پس از چندي، به سبزوار رفت و با حضور در مكتب فيلسوف بزرگ ملاهادي سبزواري، نزد ايشان تعليم حكمت را آغاز كرد. سپس به نجف مهاجرت كرد و به حلقه دروس فقه و اصول شيخ مرتضي انصاري پيوست. او افزون‌بر تحصيل فقه و اصول و ساير علوم ديني، به تهذيب نفس و كسب كمالات معنوي پرداخت و در درس آقا سيد علي شوشتري كه از بزرگ‌ترين اساتيد اخلاق و عرفان در زمان خود بود، شركت نمود.

سپس به توصيه ايشان، به برگزاري دروس اخلاق و عرفان و معارف توحيدي و الهي و تربيت شاگردان مستعد پرداخت. در حوزه درس آخوند همداني كه حدود سي سال دوام يافت، بسياري از علماي عارف و وارسته، پرورش يافتند كه از آن جمله، مي‌توان از شخصيت‌هاي زير ياد كرد: آقا شيخ محمد بهاري همداني (متوفاي 1325ه‍ .ق)، ميرزا جواد آقا ملكي تبريزي (متوفاي 1343ه‍ .ق)، سيد احمد كربلايي طهراني (متوفاي 1332ه‍ .ق)، سيد محمد سعيد حبوبي و سيد جمال‌الدين اسدآبادي.[7]

سرانجام آخوند ملا حسينقلي همداني، در تاريخ 28 شعبان 1311ه‍ .ق در كربلا از دنيا رفت و پيكرش را در يكي از حجره‌هاي صحن آستان حسيني به خاك سپردند.[8] قبر ايشان، امروزه نزديك باب‌الزينبيه، در ضلع غربي صحن قرار دارد و محل آن، با يك لوح از سنگ مرمر كه بر ديوار حد فاصل ميان دو حجره صحن، نصب شده، مشخص گرديده است.

ميرزا محمدتقي، فرزند ميرزا محب‌علي، فرزند ميرزا محمدعلي شيرازي، معروف به ميرزاي دوم و ميرزاي كوچك، از علماي مجاهد شيعه و رهبر قيام مردم عراق عليه اشغالگري انگليس بود. او در سال 1258ه‍ .ق در شيراز به دنيا آمد. پس از گذران دوران كودكي در زادگاهش، پدرش او را براي تحصيل علوم ديني به كربلا برد. مقدمات علوم ديني را نزد مدرسان بزرگ كربلا فراگرفت و سپس به همراه رفيق درس و بحث خود، آيت‌الله فشاركي اصفهاني، به سامرا رفت و در درس ميرزاي شيرازي شركت كرد و در زمره برجسته‌ترين شاگردانش قرار گرفت.

پس از چندي، خود نيز به تدريس پرداخت و پس از درگذشت ميرزاي شيرازي، بسياري از طلاب علوم ديني، به حوزه درسي وي پيوستند. پس از وفات آيت‌الله سيد محمدكاظم يزدي، او عهده‌دار مرجعيت تقليد شيعيان گرديد و در سال 1337ه‍ .ق، از سامرا به كربلا نقل مكان كرد.

مهم‌ترين فعاليت سياسي ميرزا محمدتقي شيرازي، رهبري قيام انقلاب بزرگ عراق در سال 1920م بود. پس از اينكه انگلستان در 29 تشرين الاول (اكتبر) 1914م ـ 1332ه‍ .ق، عليه دولت عثماني اعلام جنگ كرد و در ششم تشرين الثاني (نوامبر)، شهر بصره را به تصرف خود درآورد، علماي شيعه، مردم عراق را به پيكار عليه انگليس، تحريك و تشويق كردند و رهبري اين نهضت را ميرزا محمدتقي شيرازي برعهده گرفت.

او در سال 1919م، شيخ مهدي خالصي را براي مشاوره، از كاظمين به نزد خود در كربلا فراخواند و در سال 1920م، فتواي تاريخي و مشهور خويش در لزوم جهاد و مبارزه با انگليس را صادر كرد. در پي صدور اين فتوا، انقلابي ملي و اسلامي در عراق شكل گرفت كه سرانجام به رهايي عراق از تسلط انگليس منجر شد. اين انقلاب در تاريخ معاصر عراق به نام «ثورة العشرين» (انقلاب سال بيست)، شناخته مي‌شود.

آيت‌الله شيرازي، نابه‌هنگام در بحبوحه انقلاب، بيمار شد و طولي نكشيد كه در روز چهارشنبه سيزدهم ذي‌حجه سال 1338ه‍ .ق از دنيا رفت. در آن زمان، شايع شده بود كه وي با دسيسه يكي از مزدوران انگليس كه در داروهاي ايشان سم ريخته بود، مسموم گرديد و در واقع، به شهادت رسيد. پيكر ايشان را در صحن مطهر امام حسين(عليه السلام)، به خاك سپردند.[9]

در سابق، قبر ميرزا محمدتقي شيرازي، در مقبره‌اي درون يك ايوان بزرگ در زاويه جنوب شرقي صحن آستان حسيني، قرار داشته است. در جريان كارهاي توسعه صحن از سمت جنوب شرقي، اين مقبره خراب گرديد و قبر وي، درون صحن قرار گرفت و محل آن با يك پنجره، مشخص شد كه آن نيز بعداً برداشته شد.[10] در حال حاضر، محل قبر با لوحي از سنگ مرمر كه بر ديوار ضلع جنوبي حرم نصب گرديده، مشخص شده است.

در رواق علما، واقع در ضلع غربي حرم مطهر امام حسين(عليه السلام)، تعدادي از علماي شيعه به خاك سپرده شده‌اند كه مشهورترين آنها عبارت‌اند از:

سيد محمدباقر وحيد بهبهاني: آقا محمدباقر، فرزند محمد اكمل، ملقب به «وحيد بهبهاني»، از فقهاي اصولي بزرگ شيعه در سده دوازدهم هجري است. او حدود سال 1118ه‍ .ق، در اصفهان به دنيا آمد. پدرش از علما و مجتهدان بود كه نسبش به شيخ مفيد مي‌رسيد. مادرش نيز از نوادگان ملاصالح مازندراني، داماد شيخ محمدتقي مجلسي بود. وحيد بهبهاني در كودكي، پدرش را از دست داد.

وي در نوجواني، حدود سال 1135ه‍ .ق، به نجف اشرف مهاجرت كرد. در آنجا از محضر علمايي، چون سيد محمد طباطبايي بروجردي و سيد صدرالدين قمي، بهره برد و با دختر استاد خود، سيد محمد طباطبايي، ازدواج كرد و داماد وي گرديد. پس از چندي، به بهبهان مهاجرت كرد و در آنجا اقامت گزيد و حضور طولاني مدت وي در اين شهر، باعث افول اخباري‌گري در آنجا و از بين رفتن اختلافات ميان مردم شهر گرديد.

سپس به نجف بازگشت و طولي نكشيد كه كربلا را براي سكونت خود، اختيار كرد. او در اين شهر با شيخ يوسف بحراني، بزرگِ علماي اخباريان، مناظره كرد و سرانجام تلاش‌هاي وي، به از بين رفتن اخباري‌گري در كربلا منجر شد. علماي بزرگي نزد وي شاگردي نمودند كه از آن جمله، مي‌توان از علامه سيد مهدي بحرالعلوم، شيخ جعفر كاشف‌الغطاء، سيد علي صاحب رياض، ميرزا محمدمهدي شهرستاني، ميرزاي قمي، ملامهدي نراقي و سيد محمدباقر شفتي نام برد.

وحيد بهبهاني در روزگار كهنسالي، دروس حوزه كربلا را به داماد خود، سيد علي طباطبايي، صاحب رياض و ديگر شاگردانش واگذار كرد و سيد مهدي بحرالعلوم را براي اداره حوزه نجف، به آنجا فرستاد و خود به تدريس شرح لمعه اكتفا كرد. از جمله تأليفات وي، مي‌توان به آثار زير اشاره كرد: شرح مفاتيح الفقه ملا محسن فيض كاشاني (در 8 جلد)، حاشيه بر مدارك، فوائد حائريه، فوائد رجاليه، رساله در جبر و اختيار و رسالة الاجتهاد والاخبار. سرانجام اين عالم بزرگوار، در 1205ه‍ .ق در كربلا از دنيا رفت و در حرم مطهر سيدالشهدا(عليه السلام)، به خاك سپرده شد.[11]

قبر وحيد بهبهاني در رواق شرقي حرم مطهر، موسوم به رواق فقها، پايين پاي شهداي كربلا قرار دارد. در سابق، صندوقچه‌اي چوبي روي قبر وجود داشت كه بر آن، نام وي و نام شاگردش مرحوم سيد علي طباطبايي، صاحب رياض، ثبت شده بود. در سال‌هاي اخير، اين صندوقچه برداشته شده و موقعيت قبر ايشان، با لوح سنگي بر ديوار رواق، مشخص شده است.[12]

سيد علي طباطبايي، صاحب رياض: سيد علي، فرزند سيد محمدعلي طباطبايي، معروف به صاحب رياض، از فقهاي بزرگ شيعه در زمان خود بود. مادرش، خواهر وحيد بهبهاني و همسرش نيز دختر وي بود و ازاين‌رو سيد علي طباطبايي، هم خواهرزاده و هم داماد وحيد بهبهاني بود. او در سال 1161ه‍ .ق در كاظمين به دنيا آمد و از سال 1186ه‍ .ق، افتخار شاگردي دايي بزرگوارش، وحيد بهبهاني را پيدا كرد.

پس از چندي، به درجه اجتهاد رسيد و در علم اصول فقه، تبحر يافت. از وي، تعدادي تأليف و رساله فقهي، به‌جا مانده است كه مهم‌ترين آنها، «رياض المسائل في بيان الاحكام بالدلائل» در فقه شيعه است. اين اثر، شرح «مختصر النافع» محقق حلي و يك دوره كامل فقه استدلالي است. درواقع، سيد علي طباطبايي، به سبب تأليف اين كتاب، به «صاحب رياض» شهرت يافته است.

معروف‌ترين شاگردان وي، عبارت‌اند از: فرزندش سيد محمد مجاهد، محمدتقي برغاني (شهيد ثالث)، محمدصالح برغاني، سيد محمدباقر شفتي معروف به حجت‌الاسلام، شيخ جواد عاملي، مولي جعفر استرآبادي، محمدشريف آملي مازندراني، شيخ اسدالله دزفولي و سيد حسين موسوي خوانساري.

مرحوم صاحب رياض، خدمات اجتماعي فراواني نيز داشت؛ از جمله براي دفاع از شهر كربلا در برابر هجوم وهابي‌ها، در سال 1217ه‍ .ق، حصاري را دور شهر بنا كرد و براي حفظ نظم و رعايت قانون در كربلا، دست به تأسيس نيروي انتظامي زد. سرانجام او در سال 1231ه‍ .ق در كربلا از دنيا رفت و نزديك قبر استاد خود، وحيد بهبهاني، به خاك سپرده شد.[13] روي قبر اين دو عالم بزرگ، صندوقچه‌اي چوبي وجود داشت كه در دوره اخير، برداشته شده و محل قبر ايشان، با لوح سنگي بر ديوار رواق، مشخص گشته است.[14]

شيخ يوسف بحراني صاحب حدائق: يوسف، فرزند احمد بن ابراهيم ماحوزي بحراني، معروف به «صاحب حدائق»، در سال 1107ه‍ .ق، در روستاي «ماحوز» بحرين، به دنيا آمد. تحصيلات مقدماتي را نزد پدر و پدربزرگش سپري كرد و در جواني به روستاي شاخور قطيف، مهاجرت كرد. پس از چندي اقامت در قطيف و بحرين، به ايران رفت و امام جمعه شيراز شد و چهارده سال در اين شهر اقامت نمود. پس از چندي انتقال و مسافرت در شهرهاي ايران، كربلا را براي اقامت دائمي خود اختيار كرد و در آنجا به تدريس علوم ديني پرداخت.

شيخ يوسف داراي تأليفات متعددي بوده كه مهم‌ترين آنها «الحدائق الناضره في احكام العترة الطاهرة» است كه در 25 جلد چاپ شده و به سبب تأليف اين كتاب، به «صاحب حدائق» شهرت يافته است. سرانجام اين عالم بزرگوار در سن 79 سالگي، در سال 1186، در كربلا از دنيا رفت. وحيد بهبهاني بر جنازه او نماز گزارد و سپس در حرم مطهر امام حسين(عليه السلام)، به خاك سپرده شد.[15] قبر وي كنار قبر وحيد بهبهاني، در رواق علما قرار دارد.

ديگر شخصيت‌هاي مدفون در حرم امام حسين(عليه السلام) 

افزون‌بر علمايي كه از آنها ياد كرديم، علما، امرا، رجال سياسي و شخصيت‌هاي فراوان ديگري نيز در آستان مقدس حسيني، به خاك سپرده شده‌اند كه در ادامه، تنها به بيان فهرستي از شخصيت‌هاي مشهور، بسنده خواهيم كرد و براي آگاهي بيشتر از زندگي‌نامه اين شخصيت‌ها، خوانندگان محترم مي‌توانند به كتاب‌هايي كه تنها براي اين موضوع نگاشته شده است، مراجعه نمايند.[16]

ـ سيد ابوالغنائم، محمد بن حسين بن ابراهيم مجاب كه كنار پدر و برادرانش، به خاك سپرده شده است.

ـ ابومحمدحسن بن حمزة بن علي مرعشي طبري (متوفاي 358ه‍ .ق)، از علماي شيعه.

ـ ابوالعباس ضُبّي (متوفاي 398ه‍ .ق)، وزير شاعر و فاضل فخرالدوله ديلمي. او نخستين وزيري است كه نزديك قبر مطهر امام حسين(عليه السلام)، در كربلا به خاك سپرده شد.

ـ ابن غضائري (متوفاي 411ه‍ .ق)، از رجال مشهور شيعه.

ـ احمد بن معروف قاضي (متوفاي 421ه‍ .ق)، گويا وي، از علماي زيديه است.

ـ مهيار ديلمي (367-428ه‍ .ق)، شاعر شيعه.

ـ امير سيف‌الدوله صدقة بن منصور بن دُبيس اسدي (مقتول در 501ه‍ .ق)، از امراي خاندان شيعه مذهب بني‌مَزيَد و مؤسس شهر حله كه پس از كشته شدن وي در جنگ با خليفه عباسي، بدنش را به آستان حسيني در كربلا منتقل كردند و در آنجا، به خاك سپردند.[17]

ـ احمد بن علي مرعشي حسيني (متوفاي 539ه‍ .ق)، از سادات حسيني.

ـ امير علاءالدين تَنامِش بن عبدالله، از امراي دوره الناصر عباسي. به گفته ابن‌اثير، او در 584ه‍ .ق درگذشت و بدنش را به بارگاه مقدس امام حسين(عليه السلام) منتقل كردند.[18] اما به گفته سبط ابن جوزي، او در سال 604ه‍ .ق، در بغداد مسموم گرديد و بدنش را در آستان كاظمين، به خاك سپردند.[19]

ـ فخار بن معد موسوي (متوفاي 630ه‍ .ق)، از علماي شيعه.

ـ جمال‌الدين قشتمر ناصري (متوفاي 637ه‍ .ق)، وزير الناصر، خليفه عباسي.[20] او كنار همسرش ايران خاتون، فرزند ابوطاهر، مؤسس دولت اتابكان لرستان و فرزندش شرف‌الدين علي (متوفاي 635ه‍ .ق) كه پيش از وي در آستان حسيني دفن شده بودند، به خاك سپرده شد.[21]

ـ نجيب‌الدين محمد بن جعفر حلي (565-645ه‍ .ق)، از علماي شيعه.

ـ فخرالدين علي بن محمد حائري حلي مدني (متوفاي 702ه‍ .ق)، از علماي شيعه.

ـ عزالدين حسين بن مساعد حائري (متوفاي 910ه‍ .ق)، عالم و شاعر شيعه.

ـ احمد اول نظامشاهي (حكومت: 896-914ه‍ .ق)، از پادشاهان سلسله شيعه مذهب نظامشاهيان هند.

ـ طاهر شاه دكني (متوفاي 956ه‍ .ق)، از ائمه اسماعيليه.[22]

ـ برهان اول نظامشاهي (حكومت: 914-961ه‍ .ق) فرزند احمد اول نظامشاهي، از پادشاهان سلسله شيعه مذهب نظامشاهيان هند.

ـ ميرانشاه (حكومت: 973-988ه‍ .ق) فرزند حسين بن برهان بن احمد، پنجمين پادشاه سلسله نظامشاهيان هند.

ـ فضلي بن فضولي بغدادي (متوفاي حدود 988ه‍ .ق) كه مانند پدرش، شاعري صوفي‌مسلك بود و به سه زبان عربي، فارسي و تركي، شعر مي‌گفت.

ـ شاه محمد خدابنده حكومت: 985-996ه‍ .ق فرزند شاه طهماسب و چهارمين پادشاه صفوي در ايران.

ـ كلامي كربلايي، مشهور به «جهان دده» (قرن دهم هجري)، شاعر و صوفي بكتاشي ساكن كربلا.

ـ بدرالدين حسين بن حسن بن علي بن شدقم حسيني (متوفاي نيمه اول قرن يازدهم هجري)، از علماي انساب و رجال.

ـ ملاعبدالله بن حسين شوشتري (متوفاي 1021ه‍ .ق)، از علماي زاهد و عارف و از اساتيد علامه مجلسي.

ـ رفيع‌الدين محمد بن شجاع‌الدين محمود حسيني مرعشي (متوفاي 1034ه‍ .ق)، از علماي دوره صفوي.

ـ مهدي كلكاوي (زنده در 1185ه‍ .ق)، از خوشنويسان.

ـ شيخ يوسف بحراني (1107-1186ه‍ .ق)، از علماي بزرگ شيعه.

ـ سيد مرتضي بحرالعلوم (متوفاي 1208ه‍ .ق) پدر علامه سيد مهدي بحرالعلوم.

ـ ملاعبدالصمد همداني (شهيد در 1216ه‍ .ق)، عالم زاهد و عارف شيعه كه در جريان حمله وهابيان به كربلا، به شهادت رسيد.

ـ سيد محمد بن احمد زيني (1148-1216ه‍ .ق)، از شعرا.

ـ شيخ صالح بن مهدي كلكاوي (1163-1225ه‍ .ق)، از علما.

ـ سيد مهدي طباطبايي (متوفاي 1231ه‍ .ق) فرزند صاحب رياض و برادر
سيد محمد مجاهد.

ـ ميرزا شفيع مازندراني، ملقب به آصف‌الدوله (متوفاي 1234ه‍ .ق)، دومين صدر اعظم سلسله قاجار (از سال 1215 تا 1234ه‍ .ق، در دوره فتحعلي‌شاه قاجار).

ـ محمدعلي ميرزا دولتشاه (1203-1237ه‍ .ق) فرزند فتحعلي‌شاه قاجار.

ـ ميرزا محمدحسين شهرستاني (متوفاي 1243ه‍ .ق)، از خوشنويسان.

ـ ملا حسن يزدي كربلايي (متوفاي 1242 يا 1246ه‍ .ق)، از علما.

ـ شيخ خلف بن عسكر حائري (متوفاي 1246ه‍ .ق)، از علما.

ـ اسماعيل يزدي (متوفاي 1247ه‍ .ق)، از علماي شيعه.

ـ شيخ محمدحسين اصفهاني (متوفاي 1255ه‍ .ق)، از علماي بزرگ شيعه و صاحب كتاب «الفصول الغروية» در اصول فقه كه به علت تأليف اين كتاب، به «صاحب فصول» نيز شناخته مي‌شود. محل قبر وي، با لوح سنگي بر ديوار صحن آستان حسيني، نزديك قبر مرحوم صاحب ضوابط، مشخص شده است.

ـ سيد صدرالدين كاشف دزفولي (1172-1258ه‍ .ق)، از علماي زاهد و عارف.

ـ سيد كاظم رشتي (1212-1259ه‍ .ق)، از علما و رهبران فرقه شيخيه.

ـ محمدجعفر موسوي شهرستاني (1201-1260ه‍ .ق)، از علما.

ـ سيد جمال‌الدين حسن بشروي حائري (متوفاي 1260ه‍ .ق)، از علما.

ـ ملا محمدعلي بن ملا محمد برغاني (1183-1263ه‍ .ق)، از علما.

ـ سيد ابراهيم قزويني معروف به «صاحب ضوابط» (1214-1264ه‍ .ق)، از علما و فقها و مؤلف كتاب «ضوابط الاصول» كه محل قبر وي، با لوح سنگي بر ديوار صحن، در محدوده ميان باب الشهدا و باب الكرامه، مشخص گرديده است.

ـ علي‌شاه ميرزا ملقب به «ظل السلطان» (متوفاي 1264ه‍ .ق)، فرزند فتحعلي‌شاه قاجار كه پس از مرگ پدرش و پيش از محمدشاه، خود را پادشاه، اعلام نمود و سه ماه حكومت كرد. قبرش در مقبره برادرش ركن‌الدوله، در صحن كوچك آستان حسيني قرار داشت كه در جريان تخريب اين صحن، از بين رفت.[23]

ـ حاج ميرزا آغاسي (متوفاي 1265ه‍ .ق)، صدر اعظم محمدشاه قاجار و سپس ناصرالدين‌شاه پيش از صدراعظمي اميركبير.

ـ ميرزا تقي‌خان اميركبير (1223-1268ه‍ .ق)، صدر اعظم مقتول ناصرالدين‌شاه. وي در مقبره‌اي در رواق شرقي حرم امام حسين(عليه السلام)، دفن شده است.

ـ ميرزا حبيب‌الله شيرازي متخلص به «قاآني» (1222-1270ه‍ .ق)، شاعر بزرگ دوره قاجار.

ـ علي‌نقي ميرزا ملقب به ركن‌الدوله (1207-1272ه‍ .ق) فرزند فتحعلي‌شاه قاجار. مقبره وي در صحن كوچك آستان حسيني قرار داشت كه در جريان تخريب صحن، از بين رفت.[24]

ـ ميرزا حسن‌خان برادر اميركبير (متوفاي 1275ه‍ .ق)، از رجال دوره قاجار.

ـ سيد ابوالحسن عاملي (متوفاي 1275)، از علما.

ـ شيخ قاسم الهر (1216-1276ه‍ .ق)، از شعرا.

ـ حاج جواد بدقت (1210-1281ه‍ .ق)، شاعر بزرگ كربلايي.

ـ سيد محمدحسين قزويني طالقاني (1218-1281ه‍ .ق)، از فقها.

ـ حاج محمدعلي بن حاج محمد كمونه (متوفاي 1282ه‍ .ق)، شاعر اهل‌بيت:.

ـ ملا محمدصالح برغاني (1200-1283ه‍ .ق)، از علما و مفسران بزرگ شيعه و صاحب تفسير بزرگ «بحر العرفان في تفسير القرآن».

ـ ملاآقا، فرزند ملاعابد دربندي (متوفاي 1285ه‍ .ق)، صاحب كتاب «اسرارالشهادة» در وقايع عاشورا. محل قبر وي، با لوح سنگي بر ديوار نزديك قبر مرحوم صاحب ضوابط، در گوشه‌اي از صحن آستان حسيني، مشخص شده است.

ـ ميرزا احمدخان ساعدالملك (1254-1285ه‍ .ق)، فرزند اميركبير و رئيس قشون آذربايجان از 1277 تا 1280ه‍ .ق.

ـ شيخ عبدالحسين طهراني معروف به «شيخ العراقين» (متوفاي 1286ه‍ .ق)، از علماي دوره قاجار و مجري خدمات عمراني فراوان در عتبات عاليات عراق.

ـ شيخ جعفر اعسم نجفي (متوفاي 1287ه‍ .ق)، از علما.

ـ محمدصالح بن مهدي نوري حائري (متوفاي1288ه‍ .ق)، از علما و مراجع تقليد.

ـ شيخ عبدالله مجتهد كرمانشاهي (متوفاي 1289ه‍ .ق)، از علما.

ـ سيد احمد، فرزند سيد كاظم رشتي (مقتول در 1295ه‍ .ق)، شاعر شيعه و رهبر شيخيه پس از پدرش.

ـ ميرزا آقا ابوتراب قزويني حائري (متوفاي حدود 1295ه‍ .ق)، از فقهاي بزرگ.

ـ ملا محمدتقي هروي (1217-1299ه‍ .ق)، از علما.

ـ شيخ محمدحسين اردكاني حائري (متوفاي 1302 يا 1305ه‍ .ق)، از شاگردان مرحوم صاحب ضوابط كه قبرش كنار قبر استادش در ورودي صحن كوچك آستان حسيني، قرار دارد و محل آن، با يك لوح سنگي بر ديوار، مشخص شده است.

ـ محسن ابوالحبّ كبير (متوفاي 1235-1305ه‍ .ق)، شاعر شيعه و صاحب بيت شعر معروف: «ان كان دين محمدٍ لم يستقم الا بقتلي يا سيوف خذيني»

ـ شيخ ابوالحسن مازندراني (متوفاي 1306ه‍ .ق)، از علما.

ـ شيخ زين‌العابدين مازندراني حائري (1227-1309ه‍ .ق)، از علما و مراجع شيعه.

ـ سيد ابوالحسن كشميري (1260-1313ه‍ .ق)، از علما.

ـ سيد ابوالقاسم رضوي لاهوري (متوفاي 1315ه‍ .ق)، از علما.

ـ محمدعلي طبسي خراساني حيدرآبادي (1255-1320ه‍ .ق)، از علما.

ـ سيد مرتضي كشميري (1268-1323ه‍ .ق)، از علما.

ـ سيد ابوالقاسم لاهوري كشميري (متوفاي 1324ه‍ .ق)، از علما.

ـ مظفرالدين‌شاه قاجار (متوفاي 1324ه‍ .ق)، فرزند ناصرالدين‌شاه كه قبور وي و فرزند و نوه‌اش، محمدعلي‌شاه و احمد شاه قاجار، در رواق شمالي حرم امام حسين(عليه السلام) قرار دارد.

ـ سيد محمدحسن كشميري حائري (متوفاي 1328ه‍ .ق)، از علما و مراجع شيعه كه كراماتي براي وي نقل كرده‌اند.

ـ سيد جواد هندي خطيب (1270-1333ه‍ .ق)، از خطبا و شعراي كربلا.

ـ شيخ محمد واعظ يزدي، معروف به «صدرالواعظين» (متوفاي 1337ه‍ .ق)، از خطباي كربلا.

ـ محمدعلي‌شاه قاجار (1289-1343ه‍ .ق) فرزند مظفرالدين‌شاه قاجار.

ـ محمدباقر رضوي كشميري (1286-1346ه‍ .ق)، از علماي شيعه هندي.

ـ شيخ جعفر الهر (1267-1347ه‍ .ق)، عالم و شاعر عراقي.

ـ احمدشاه قاجار (متوفاي 1348ه‍ .ق)، فرزند محمدعلي‌شاه و آخرين پادشاه قاجار كه نزد پدر و پدربزرگش در رواق شمالي حرم مطهر سيدالشهدا(عليه السلام)، به خاك سپرده شده است.

ـ مهدي تقوي نصيرآبادي (1287-1349ه‍ .ق)، عالم و شاعر.

ـ طليفح الحسون (متوفاي 1350ه‍ .ق)، از رجال سياسي و انقلابي كربلا در قيام
سال 1920.

ـ سيد ابوالقاسم كاشاني هندي (1275-1351ه‍ .ق)، از علما و رهبر شيعيان خوجه هند.

ـ سيد هاشم غريفي (1288-1353ه‍ .ق)، از خطبا.

ـ محمدعلي حائري، ملقب به «قصير الادباء» (1288-1354ه‍ .ق)، مؤلف و مورخ كربلا.

ـ فخرالدين (فخري) بن محسن كمونه (متوفاي 1355ه‍ .ق)، از رجال سياسي و رهبران مردمي كربلا.

ـ سيد عبدالحسين الحجة (متوفاي 1363ه‍ .ق)، از علماي كربلا، كه نسبش به سيد محمد مجاهد مي‌رسد.

ـ سيد ابوالقاسم خوئي حائري (1300-1364ه‍ .ق)، از علما.

ـ احمد بن محمد الوهاب (متوفاي 1365ه‍ .ق)، از رجال سياسي كربلا و انقلابيون عراق.

ـ سيد حسن استرآبادي (1283-1366ه‍ .ق)، از خطبا و شعراي كربلا.

ـ سيد هادي خراساني (1297-1368ه‍ .ق)، از علما.

ـ عبدالكريم بن حسين الفرج (1319-1373ه‍ .ق)، از علما.

ـ شيخ محمد بن داوود الخطيب (1301-1380ه‍ .ق)، از علماي كربلا.

ـ ميرزا مهدي شيرازي حائري (1304-1380ه‍ .ق)، مرجع تقليد بزرگ شيعه. قبر وي در يكي از حجره‌هاي شرقي صحن آستان حسيني قرار دارد.

ـ سيد عبدالحسين الكليدار آل طعمه (1299-1380ه‍ .ق)، پژوهشگر و مؤلف كتاب‌هايي در تاريخ كربلا.

ـ حاج جواد معمار (1278-1382ه‍ .ق).[25]

ـ حاج ناصر معمار (1330-1383ه‍ .ق).

ـ محمد سعيد تنكابني حائري (1292-1386ه‍ .ق)، از علما.

ـ سيد نورالدين موسوي جزائري (1313-1387ه‍ .ق)، از علما.

ـ شيخ حسن حائري، معروف به «كوچك» (1310-1388ه‍ .ق)، از خطباي كربلا.

ـ شيخ محمدرضا اصفهاني حائري (1305-1393ه‍ .ق)، از علماي بزرگ شيعه.

ـ حاج علي اصفهاني، مشهور به «كهربائي» (1309-1394ه‍ .ق)، تاجر نيكوكار كربلايي و از بانيان خدمات عمراني در عتبات عاليات عراق.

ـ كاظم بن حسون كربلايي، مشهور به «منظور» (1310-1394ه‍ .ق)، شاعر مردمي و مداح حسيني.

ـ ملا عبدالامير، فرزند ميرزا علي خاموش ميبدي كربلايي، مشهور به «ترجمان» (1322-1410ه‍ .ق)، شاعر مردمي و مداح حسيني كربلا.

ـ سيد محمدكاظم قزويني (1348-1415ه‍ .ق)، مؤلف و خطيب مشهور كربلا.

 

 

---