شهر بغداد
بغداد، پایتخت و بزرگ‌ترین شهر عراق است که در مرکز این کشور، مجاور رود دجله قرار دارد. درباره وجه تسمیه بغداد، اختلاف‌نظر وجود دارد؛ براساس یک نظریه، بغداد از ریشه بابلی «بعل جاد» (پادگان بعل) یا «بعل داد» (خدای خورشید)، گ
بغداد، پايتخت و بزرگترين شهر عراق است كه در مركز اين كشور، مجاور رود دجله قرار دارد. درباره وجه تسميه بغداد، اختلافنظر وجود دارد؛ براساس يك نظريه، بغداد از ريشه بابلي «بعل جاد» (پادگان بعل) يا «بعل داد» (خداي خورشيد)، گرفته شده است. اما براساس قول ديگري، نام بغداد ، مركب از دو كلمه «بغ» و «داد»، به معناي «خداداد» يا «هديه خداوند» است.
گرچه شهر اسلامي بغداد، در دوره عباسي ساخته شد، اما شواهد نشان ميدهد كه در اين محل تجمعهاي مسكوني متعددي وجود داشته كه پيشينه آنها، به سالها پيش از اسلام (دستكم از نيمه دوم هزاره سوم پيش از ميلاد) برميگردد.
پس از روي كار آمدن عباسيان در قرن دوم هجري و انتقال مركز خلافت از شام به عراق، منصور (دومين خليفه عباسي) تصميم گرفت پايتخت جديدي براي خود بسازد. او منطقه بغداد را انتخاب كرد و دستور داد شهر جديد را در اينجا بسازند. كار ساخت بغداد، در سال 145ه .ق، آغاز شد و در سال 149ه .ق، به پايان رسيد. شهر به شكل دايرهاي ساخته شد كه در نوع خود، كمنظير بود. براي حفاظت از شهر، باروي مستحكمي گرداگرد آن كشيده شد كه داراي چهار دروازه بود.
بر اثر افزايش جمعيت بغداد، محلات ديگري در حاشيه و اطراف شهر، شكل گرفت؛ از جمله روستاي كرخ در جنوب بغداد كه به محله بزرگي، تبديل شد و منصور، بازارهاي بغداد را به آنجا منتقل كرد. همچنين محله رصافه كه توسعه چشمگيري يافت و پيرامون آن نيز، بارويي ساخته شد. در دورههاي بعدي، مساجد، مدارس، بيمارستانها و بناهاي معماري ديگري نيز در بغداد، ايجاد شد.
بغداد، به جز چند مقطع زماني محدود كه پايتخت خلافت عباسيان به شهرهاي ديگري از جمله سامرا منتقل شد، تا زمان سقوط خلافت عباسي در سال 656ه .ق، پايتخت اصلي آنان باقي ماند. اين شهر، به مدت كمتر از يك قرن، به يك مركز فرهنگي بزرگ تبديل شد كه در آن فقهاي بزرگ اهلسنت و همچنين فلاسفه و صوفيان بزرگ مسلمان، به نشر انديشههاي خود ميپرداختند و پزشكان و دانشمندان نيز به تحصيل و تدريس علم و ساير فعاليتهاي علمي، نظير ترجمه و تأليف، مشغول بودند.
در قرن چهارم هجري، در بغداد بيمارستانهاي مشهوري، نظير بيمارستان مقتدري و بيمارستان عضدي، ساخته شد. در قرون بعدي نيز مدارس ديني مهمي، از جمله مدرسه نظاميه و مدرسه مستنصريه، تأسيس شد. البته از زماني كه خلفاي عباسي، ضعيف شدند و تحت نفوذ امراي آلبويه و پادشاهان سلجوقي قرار گرفتند، به شهر بغداد نيز نسبت به گذشته خود، بيتوجهي شد و بخشهايي از آن، مهجور و ويران گشت و از مساحت و جمعيت آن، كاسته شد. وقوع بلاياي طبيعي، نظير سيل، آتشسوزي و حوادث و فتنههاي مذهبي ميان شيعه و سني نيز، عامل تأثيرگذاري بر ركورد شهر بغداد بود.
در سال 656ه .ق، مغولان به بغداد حمله كردند و مردم اين شهر را كشتند. بسياري از بناهاي شهر، از جمله حرم كاظمين(عليهما السلام) نيز طعمه غارت و حريق شد و بسياري از محلات شهر، آسيب ديد. البته بعدها سياستمداران ايراني، نظير عطاملك جويني و خاندان او كه از سوي ايلخانان، حكومت بغداد را عهدهدار بودند، براي بازسازي مساجد، مدارس و ساير بناهاي بغداد، تلاش بسياري مينمودند.[1]
در سال 740ه .ق، شيخ حسن بزرگ، سلسله جلايريان را تأسيس كرد و در بغداد استقرار يافت. از آثار مهم اين دوره، مدرسه مرجانيه است كه تنها سردر آن، باقي مانده است. تيمور لنگ، دو بار بغداد را در سالهاي 795 و 803ه .ق، تصرف كرد و در مرتبه دوم، بسياري از مردم را كشت و ويراني و خسارت فراواني، از خود بر جاي گذاشت. در 813ه .ق، بغداد به دست تركمنهاي قراقويونلو افتاد و پس از آن، در سال 872ه .ق، تركمنهاي آققويونلو بر سر كار آمدند.[2]
بغداد در سال 914ه .ق، به تصرف شاه اسماعيل صفوي درآمد و دوره كشمكش صفويان و عثمانيان بر سر تصرف بغداد آغاز شد. به فرمان شاه اسماعيل، بسياري از زيارتگاههاي اهلسنت، از جمله ابوحنيفه و عبدالقادر گيلاني ويران شد و تعدادي از علماي اهلسنت، كشته شدند. سپس يك فرمانده كرد، به نام ذوالفقار كه مطيع سلطان سليمان قانوني بود، بغداد را به تصرف خود درآورد؛ اما شاه طهماسب صفوي در سال 936ه .ق، شهر را پس گرفت. در سال 941ه .ق، سلطان سليمان، وارد بغداد شد و زيارتگاه ابوحنيفه و عبدالقادر گيلاني را بازسازي كرد و اداره امور شهر را به دست والي (پاشا) سپرد.[3] در سال 1032ه .ق، شاه عباس اول صفوي، بغداد را فتح كرد. اما عثمانيها به رهبري سلطان مراد چهارم، در سال 1048ه .ق، بغداد را تصرف كردند.[4]
بغداد در دوران حاكميت عثماني، از اهميت بالايي برخوردار نبود. در دوره حكومت مدحت پاشا بر اين شهر، گامهايي به سوي تجددطلبي برداشته شد و اقداماتي براي اصلاح نظام مالي ـ اداري، قضايي و آموزشي، در اوايل قرن بيستم ميلادي، صورت گرفت. مدحت پاشا در سال 1221ه .ق ـ 1806 م حصار بغداد را ويران كرد. داوود پاشا نيز در سال 1233ه .ق ـ 1818 م، بازار جديد شهر را در محل بازار قديمي آن، ايجاد كرد.[5]
پس از فروپاشي حكومت عثماني، در پايان جنگ جهاني اول، نيروهاي انگليس در سال 1335ه .ق ـ 1917م، بغداد را تصرف كردند. با تصويب قانون اساسي عراق در سال 1925 م، بغداد، پايتخت كشور شد. در پي اين تحولات، شهر بغداد گسترش يافت و با تشكيل جمهوري عراق پس از كودتاي «عبدالكريم قاسم»، مناطق مسكوني جديدي اطراف بغداد، شكل گرفت.[6]