کتابشناسی شفاعت

? اباذر نصر اصفهاني**

يكي از جريان‌هاي فكري ـ سياسي كه در دو قرن اخير ظهور كرده و پيرو برخي انديشه‌هاي افراطي سده‌هاي سوم و چهارم اسلامي است، جريان وهابيت است. از بدو انعقاد نطفه وهابيت به مثابه يك جريان فكري در جهان اسلام، نقدهاي گوناگون از سوي عالمان سني و شيعه متوجه افكار و عقايد آنان شده است. از ميان عالمان شيعي، بزرگاني چون شيخ جعفر كاشف الغطاء، منهج الرشاد را نگاشت و سيد محسن امين عاملي، كشف الارتياب را.

اين نقدهاي مبارك علمي در بحبوحه تلاش‌هاي گسترده اين جريان براي بسط نفوذ خود در قلمروهاي اسلامي كه با خشونت‌ورزي‌هاي بي‌حد و حصر و تصفيه‌هاي خونين همراه بود، به ثمر رسيد و اين رشته تا به امروز امتداد يافته است. علامه تهراني در كتاب گران‌سنگ خود الذريعه كتاب‌هاي متعددي از عالمان شيعه را نام مي‌برد كه در پاسخ به شبهات وهابيت نوشته شده است. نيز آقاي عبدالله محمدعلي در كتابي با عنوان معجم المؤلفات الإسلاميّة في الرّدّ علي الفرقة الوهابية (مركز الزهراء الإسلاميّة، 1430 ق) بيش از هشتصد عنوان مكتوب (كتاب و مقاله) را كه نويسندگان شيعه و سني در پاسخ وهابيت نوشته‌اند، معرفي كرده است. همچنين در كتاب‌شناسي حج و زيارت (نشر مشعر، 1390) نوشته نگارنده، در فصل شبهه‌شناسي 130 مورد از كتبي كه در ايران در پاسخ به شبهات وهابيت منتشر شده، معرفي شده است.

از جمله ضعف‌ها در عرصه وهابيت‌شناسي، فقدان اطلاع‌رساني مناسب است. اين كمبود، نخبگان و پژوهشگران را به سوي تأليف كارهاي تكراري و بدون توجه به واقعيت‌ها و مشكلات سوق مي‌دهد. در صورت فعال شدن سامانه‌هاي اطلاع‌رساني، وضعيت پژوهش در اين عرصه سامان مي پذيرد و به تبع آن جامعه علمي هدايت خواهد شد. از اين رو، آگاهي و اطلاع پژوهشگران حوزه وهابيت‌شناسي و نيز حوزه‌هاي مرتبط، با پژوهش‌هاي صورت گرفته درباره ابعاد وهابيت و به ويژه پژوهش‌هايي كه در راستاي پاسخ به شبهات اين فرقه است، ضرورت دارد.

عرضه كتاب‌شناسي به عنوان يكي از مناسب‌ترين مراجع در گردآوري، تنظيم و اشاعه منابع مكتوب در حوزه موضوعي خاص، جايگاه و ارزش ويژه‌اي در ارائه خدمات علمي دارد. در اهميت كتاب‌شناسي همين بس كه بدون‌آن، هيچ پژوهشي به‌طور كامل به سامان نمي‌رسد و تحقيقات به صورت صحيح و مطلوب انجام نمي‌شود؛ چرا كه رجوع به كتاب‌شناسي مشخص مي‌كند كه در چه زمينه‌هايي تحقيقات صورت گرفته است و در چه زمينه‌هايي دچار كمبود پژوهش هستيم و مسير تحقيقات معين مي‌شود. نيز وجود كتاب‌شناسي در هر موضوعي، از هدر رفتن وقت پژوهشگران آن حوزه در جست‌وجوي منابع جلوگيري مي‌كند.

يكي از اعتقادات عموم مسلمانان و معتقدان به اديان، مسئله شفاعت است؛ يعني روز قيامت، اولياي الهي در حق گروهي از گناهكاران شفاعت كرده و آنان را از عقاب جهنم نجات مي‌دهند يا بنا بر تفسير برخي از شفاعت، اولياي الهي با شفاعتشان از شخص، سبب ترفيع درجه او مي‌شوند، ليكن در اندازه و ويژگي‌هاي آن اختلاف است. عموم عالمان معتقدند حقي را كه خداوند براي شافعان قرار داده، مي‌توان از آنان طلب كرد، البته با اعتقاد به اينكه اصل اين حق از آنِ خداست و اوليا بدون اذن او شفاعت نمي‌كنند.[1] مسئله شفاعت از آن نظر مهم و در خور توجه است كه از سويي، با مسئله توحيد و از سوي ديگر، با عدل الهي ارتباط نزديك و تنگاتنگي دارد.

يكي از نقاط اختلاف وهابي‌ها با ديگر فرقه‌هاي اسلامي اين است كه آنان با اينكه به‌سان ديگر مسلمانان شفاعت را به عنوان يك اصل اسلامي پذيرفته‌اند و معتقدند كه روز قيامت شافعان درباره گنهكاران امت شفاعت خواهند كرد و پيامبر گرامي در اين قسمت سهم بزرگ‌تري دارد، اما در عين حال مي‌گويند هرگز حق نداريم در اين جهان از آنان طلب شفاعت كنيم. بايد شفاعت را از مالك شفاعت و اذن‌دهنده آن كه خدا باشد، خواست و گفت:

اللهمّ شفّع نبيّنا محمّداً فينا يوم القيامة، أو اللهم شفّع فينا عبادك الصّالحين، أو ملائكتك، أو نحو ذلك ممّا يطلب من الله لا منهم، فلا يقال: يا رسول الله، أو يا وليّ الله اسألك الشّفاعة، أو غيرها ممّا لا يقدر عليه إلاّ الله، فإذا طلبت ذلك في أيّام البرزخ كان من أقسام الشّرك.[2]

پروردگارا، پيامبر و ديگر بندگان صالح خود را شفيعان ما در روز قيامت قرار بده، ولي ما حق نداريم بگوييم: اي پيامبر خدا، يا اي وليّ خدا، از تو مي‌خواهم در حق من شفاعت كني؛ زيرا شفاعت چيزي است كه جز خدا كسي بر آن قادر نيست، هرگاه چنين چيزي را از پيامبر كه در برزخ به سر مي‌برد بخواهي شرك و عبادت طرف خواهد بود.

وهابي‌ها به دليل پندارهايي، درخواست شفاعت از شافعان راستين را حرام شمرده و درخواست‌كننده را مشرك و عمل او را شرك ناميده‌اند.[3]

انديشمندان و پژوهشگران شيعه تاكنون در اثبات مشروعيت شفاعت‌خواهي از اولياي الهي در اين جهان در راستاي پاسخ به شبهات و سوء برداشت‌هاي وهابيت از متون ديني، آثار بسيار ارزشمند و قابل توجهي را در قالب‌هاي كتاب و مقاله ارائه كرده‌اند كه در ذيل نمونه‌هايي از آنها را معرفي مي‌كنيم:

الف) كتاب‌ها

1. آخرين اميد، مروري بر آيات شفاعت، محمدعلي انصاري، مشهد، بيان هدايت نور، چاپ اول، 1387ش، 72ص، پالتويي.

در اين كتاب از ديدگاه قرآن كريم مفهوم شفاعت بررسي و به دو ايراد عمده درباره مفهوم شفاعت پاسخ داده شده است.

2. اثبات الشفاعة وثمرة الطاعة، محمد حسين شاهچراغي،[4] تهران، طلوع، 1361ق، 192ص، رقعي، چاپ سربي.

اين كتاب كه به زبان فارسي است، با اين عنوان نيز ثبت شده است: ثمرةالطاعة يا إثبات الشفاعة في المنكرين للشفاعة.

3. اثبات عقايد شيعه، امامت، مهدويت، شفاعت، توسل همراه با آيات و احاديث قدسي، علي عليزاده، اهواز، معتبر، چاپ اول، 1389ش، 200ص.

4. امامت و شفاعت، علي اكبر ناصري، تهران، شركت سهامي طبع كتاب، چاپ دوم، 1358ش، 444ص.

5. بحث حول جواز التوسل بالنبي(صلي الله عليه و آله) والأئمة الأطهار وطلب الشفاعة منهم: و بطلان التفويض، ماجد دباغ، قم، دارالهدي، چاپ اول، 1389ش، 41ص.

6. بيان شفاعت، محمد اقبال گيلاني، ترجمه، عبدالواحد شمسي، لاهور، حدي پبليكيشنز، 1421ق / 1379ش.

اين اثر ترجمه كتاب الشفاعة نوشته محمد اقبال گيلاني است.

7. پيرامون مسائل استغاثه، توسل و شفاعت، شيخ جعفر كاشف الغطاء،[5] ترجمه و شرح مرتضي قاسمي كاشاني، كاشان، مرسل، 1373ش، 40ص.

گزيده‌اي از كتاب منهج الرشاد شيخ جعفر كاشف الغطاء است كه به فارسي برگردانده شده است. اين كتاب با عنوان استغاثه، توسل و شفاعت؛ گفتاري از علامه كاشف الغطاء پيرامون مسائل استغاثه، به توسل و شفاعت نيز مشهور است.

8. تجسم عمل و شفاعت، محمد شجاعي، مقدمه و تدوين، محمدرضا كاشفي، تهران، كانون انديشه جوان، 1385ش، 106ص.

9. تفاوت شرك با شفاعت پاسخ به شبهه فرقه وهابيت، تفسير آيه 18 سوره حضرت يونس، سيد محمد ضياءآبادي، تهران، دفتر تحقيق و نشر بهاران، چاپ اول، 1382ش، 26ص، پالتويي.

10. توسل و شفاعت از ديدگاه قرآن و روايات، محمد بيستوني، به كوشش گروهي از محققان، تهران، بيان جوان، چاپ دوم، 1384ش، 118ص، جيبي.

11. جواب مناقشات بر خطبه غدير و بر وجوب خمس در ارباح مكاسب و مسئله شفاعت، ذبيح‌الله محلاتي،[6] تهران، كتابفروشي اسلاميه، 1354ش، 134ص، وزيري.

در اين كتاب برخي شبهات مطرح‌شده درباره عقايد شيعه پاسخ داده شده است. از جمله مباحث آن عبارت‌اند از: احاديث وجود خمس در اشياي سبعه، مسئله شفاعت رسول خدا(صلي الله عليه و آله) و اهل بيت:، جواب مناقشات عامه در غدير خم.

اين كتاب با اين عنوان نيز ثبت شده است: ضرب شمشير بر منكر خطبه غدير و منكر شفاعت و خلاصه مناقشات عامه بر قضيه غدير و جواب آن.

12. چند درس از شفاعت، سيد رضا حبوباتي، تهران: مؤلف، 1369ش، 60ص.

13. حقايق تحريف‌شده، مسأله شفاعت، هاشم هاشم‌زاده هريسي، قم: دفتر انتشارات اسلامي، 1360ش، 236ص.

14. حقيقةالشفاعة، عبدالعظيم صدوقي اردبيلي،[7] اردبيل، حسن پورسلطاني، 1324ش، 36ص، چاپ سربي.

15. درس‌هايي از شفاعت، مجموعه گفتارهاي تقي طباطبايي قمي، به كوشش عباس حاجياني دشتي، قم، استقلال، 1364ش، 179ص.

16. درس‌هايي در نقد وهابيت، نجم‌الدين طبسي،[8] قم، دليل ما، چاپ اول، 1388ش، 4 جلد، جيبي.

جلد اول اين مجموعه به موضوع توسل و شفاعت اختصاص دارد.

17. درس‌هايي در نقد وهابيت، توسل، شفاعت و ريشه‌هاي اعتقادي آن، نجم‌الدين طبسي، تبريز، نور ولايت، چاپ اول، 1388ش، 58ص.

كتاب حاضر برگزيده‌اي از كتاب درس‌هايي در نقد وهابيت اثر مؤلف است كه قبلاً به صورت چهار جلدي منتشر شده بود.

اين كتاب به زبان اردو نيز ترجمه شده است و با اين مشخصات به چاپ رسيده است، وهابي افكار كارد، ترجمه ناظم حسين اكبر، قم، دليل ما، چاپ اول، 1388ش، 196 ص.

18. دروس في الشفاعة والإستشفاع، سيد علي حسيني صدر، قم، دليل ما، چاپ اول، 1386ش، 156 ص، وزيري.

نويسنده با استناد به آيات قرآن و متون روايي اهل سنت و شيعه، شفاعت را مورد پژوهش قرار داده و ابعاد و ريشه‌هاي عقيدتي آن را كاويده است. ابتدا شواهدي از قرآن، احاديث نبوي، سيره پيامبران، سيره امامان و دلايل عقلي مشروعيت و مجاز بودن طلب شفاعت از شخصيت‌هاي مقدس و برتر نقل و در ادامه، دلايل عقلي و نقلي شفاعت ذكر شده است. نويسنده دلايل و براهيني از آيات قرآن، سنت قطعي نبوي، اجماع و عقل آورده و به اثبات امكان عقلي شفاعت و سپس ضرورت وقوع آن پرداخته است.

19. رويكرد عقلاني بر باورهاي وهابيت، نجم‌الدين طبسي، ترجمه، مصطفي داداش‌زاده، قم، اميرالعلم، چاپ اول، 1384ش، 6 جلد.

اين كتاب از مجموعه «آشنايي جوانان با معارف اسلامي» است. نويسنده در اين مجموعه كوشيده است شبهات مطرح شده از سوي وهابيون درباره عقايد شيعه را با ادله عقلي و نقلي بررسي كند و به آنها پاسخ دهد. جلد اول اين مجموعه درباره شفاعت است. در اين جلد، پس از بيان مفهوم شفاعت، شافعان در دنيا و آخرت معرفي شده‌اند. در ادامه اشكالات بر شبهات به همراه پاسخ آنها بيان شده است.

20. شفاعت، احمد مطهري، با همكاري غلامرضا كاردان، قم، مؤسسه در راه حق، 1359ش، 254 ص.

21. شفاعت، سيد حسن طاهري خرم‌آبادي، قم: بوستان كتاب، چاپ اول، 1385ش، 88 ص.

در اين كتاب جايگاه والاي شفاعت در انديشه اسلام و مسلمانان بررسي شده است. در آغاز كتاب اشكالات وارد بر اصل شفاعت و سپس سه شرط شفاعت از منظر آيات و روايات و از منابع مختلف ذكر گرديده است. همچنين نقش شفاعت در پاكيزگي روح و جان و نيز تفاوت‌هاي شفاعت حق و باطل و اشكالات وارده بررسي گرديده است. فصل پاياني كتاب به موضوع شيعه و مسئله شفاعت اختصاص دارد و آن‌گاه شبهات وارد شده در خصوص شفاعت و پاسخ تشريحي آنها، درج و پاسخ محمد بن عبدالوهاب درباره اين موضوع نقد گرديده است.

اين كتاب به زبان تركي نيز ترجمه و با اين مشخصات منتشر شده است: ترجمه: المان آغام اوغلان او، قم، مركز بين‌المللي ترجمه و نشر المصطفي(صلي الله عليه و آله)، جامعةالمصطفى العالمية، 1390ش / 2011م، ص176.

همچنين به زبان عربي ترجمه و با اين مشخصات منتشر شده است: الشفاعة حقيقة أم خيال؟ بحث علمي يثبت صحة طلب الشفاعة من الأنبياء والأولياء في حياتهم: تهران: مجمع جهاني تقريب مذاهب اسلامي، مركز مطالعات و تحقيقات علمي، معاونت فرهنگي، چاپ اول، 1429ق / 1387ش، ص188.

22. شفاعت، سيد عباس موسوي مطلق، قم، هنارس، 1383ش، 48 ص.

23. شفاعت، قاسم اسلامي، بي‌جا، 1366ش، 166 ص.

24. شفاعت، بررسي و تحليل توسل، شفاعت و زيارت... ، محمدباقر علم الهدي، تهران، منير، 1386ش، 3 جلد.

پژوهش حاضر درباره شفاعت و دلايل اثبات آن از منظر قرآن و حديث و پاسخ به برخي شبهات وهابيت در اين موضوع مي‌باشد.

25. شفاعت، محمد قاضوي، قم، سبط اكبر، 1381ش، 136 ص.

26. شفاعت آخرين اميد، كريم حميدي، قم، قدس، 1385ش 1427ق، 383 ص.

27. شفاعت از ديدگاه شافعان، ناصر بن علي باقري بيدهندي، قم، موسسه فرهنگي انتشاراتي شاكر، 1377ش، 64 ص.

28. شفاعت از نظر قرآن و احاديث و اتفاق دانشمندان اسلامي در موضوع اصل شفاعت، بدون مؤلف، تبريز، هادي، چاپ اول، 1388ش، 64ص، رقعي.

29. شفاعت اسلامي نقطه نظرسي، عباس عابدي علي‌پوري، بنگالور، علي پوري، 1423ق / 2002م، 26ص، زبان اردو.

30. شفاعت ايك اسلامي حقيقت، مبين حيدر رضوي، قم، مؤسسه امام علي، 1422ق، 153ص، زبان اردو.

31. شفاعت تكويني و تشريعي واسطه بين خدا و مخلوقات، محمدجواد سلمانپور، بي‌جا، 1381ش.

فروست، مرزبان وحي و خرد، يادنامه مرحوم علامه سيد محمدحسين طباطبايي.

32. شفاعت چرا و چگونه، نقدي بر مذهب فكري ابن تيميه و محمد بن عبدالوهاب، سيد غلامرضا حسيني، قم، بنياد معارف اسلامي، چاپ اول، 1386، 204ص، رقعي.

33. شفاعت در آيينه قرآن، عفو مجازات گناهكاران، علي علامه حائري، تهران، مؤسسه فرهنگي نشر رامين، چاپ اول، 1384ش، 208 ص، وزيري.

34. شفاعت در اسلام، علي صحت، تهران، مؤسسه مطبوعاتي افتخاريان، 1355ش، 126 ص.

35. شفاعت در قرآن و حديث و بحثي درباره زيارت، رضا استادي، قم، مسجد مقدس جمكران، چاپ اول، 1389، 176 ص، رقعي.

36. شفاعت در قلمرو عقل و قرآن و حديث، جعفر سبحاني، با همكاري غلامرضا كاردان، تهران، دارالكتب الاسلاميه، 1354، 440ص.

37. شفاعت كبري، حسين حسيني، تهران، مركز فرهنگي انتشاراتي منير، 1389ش، 226ص.

38. شفاعت كبري، حميد كاظمي‌پور، تهران: حجم سبز، 1379ش، 76 ص.

39. شفاعت و عرفان، سيد طه هاشمي، سنندج: پرتو بيان، 1383ش، 440 ص.

40. شفاعت و توسل، سيد محمد كاظم روحاني، تنظيم و نظارت، نهاد نمايندگي مقام معظم رهبري در دانشگاه‌ها، معاونت آموزش و تبليغ نهاد مقام معظم رهبري در دانشگاه‌ها، قم: دفتر نشر معارف، چاپ هشتم، 1386ش، 88 ص، رقعي.

بررسي شفاعت و توسل بر اساس ديدگاه‌هاي شيعه و نقد رفتار وهابيون است. اين نوشتار برخي از پرسش‌هاي دانشجويي درباره شفاعت و توسل است.

41. شفاعت و زيارت برگرفته از آثار آيت‌الله العظمي جعفر سبحاني، به كوشش جمعي از محققان، تهران، كانون انديشه جوان، چاپ اول، 1386ش، 163 ص، رقعي.

در اين كتاب ضمن پاسخ‌گويي به شبهات وهابيان و مخالفان شفاعت آيات و روايات مربوط به شفاعت طرح و تحليل شده و هماهنگي اين عقيده با عدل الهي و ديگر عقايد اسلامي به اثبات رسيده است.

42. الشفاعة، سيد عبدالكريم بهبهاني، قم، مجمع جهاني اهل بيت: مركز چاپ و نشر، 1384ش 1426ق، 33 ص، پالتويي.

43. الشفاعة بحوث في حقيقتها وأقسامها ومعطياتها، سيد كمال حيدري، قم: دار فراقد، چاپ اول، 1382ش، 428ص، وزيري.

نويسنده با استفاده از منابع روايي و تفسيري در ضمن شش فصل، ابتدا به مفهوم شفاعت و اثبات آن در نظام تكوين مي‌پردازد. در ادامه شفاعت تشريعي و اينكه اصل اين شفاعت از آنِ خداست، بررسي شده است. آن‌گاه مؤلف با بررسي آيات و روايات، ضمن اثبات اصل شفاعت، به شبهاتي كه در اين باره بيان شده، جواب داده است. شرايط شفاعت‌شوندگان و شفاعت‌كنندگان و شفاعت آنان در دنيا و آخرت و جواز طلب شفاعت، مباحث پاياني كتاب است.

44. الشفاعةحقيقةاسلاميّة، محمدهادي اسدي، قم، مركز الرساله، 1385ش 1426ق، 75 ص.

45. الشفاعة، حقيقتها، شروطها، آثارها، مصطفي قصير عاملي، بيروت، دارالهدي، 1421ق / 2001م، 72 ص.

46. الشفاعة في الكتاب والسنّة، رسالةموجزة تبين مفهوم الشفاعة وحدودها وآثارها، جعفر سبحاني، بيروت، دارالأضواء، 2002م، 128 ص، وزيري، قم، مركز تحقيقات حج (نشر مشعر)، 1416ق 1374ش، 110 ص.

پژوهشي كلامي درباره مفهوم شفاعت از ديدگاه قرآن و احاديث است. نويسنده با هدف رد ادعاهاي منكران شفاعت و اثبات ديدگاه‌هاي كلامي شيعه در اين باره، آيات مربوط به شفاعت را ذكر كرده و با دو روش تحليلي و نقلي به شرح و تفسير آنها پرداخته است. وي در آغاز، ديدگاه علماي اهل سنت و شيعه را درباره شفاعت بيان كرده و آن‌گاه به بررسي مفهوم شفاعت در قرآن كريم پرداخته است. توجيهات شفاعت، شفاعت جهت اسقاط عقاب يا زياد شدن ثواب و پاداش طلب شفاعت از صاحبان شفاعت، پرسش‌هايي درباره شفاعت و چگونگي و كيفيت آن، شفاعت در احاديث اسلامي و روايات شفاعت از ديگر مباحث مطرح شده در كتاب است.

47. الشفاعة و الشفيع من تفسير مواهب الرحمن، للسيد الراحل عبدالأعلي السبزواري، جميل قريشي، قم، فجر ايمان، چاپ اول، 1383ش، 48 ص، جيبي.

شفاعت در كتاب و سنت، شفاعت در اسلام، شفاعت و شروط آن، مفهوم شفاعت، شفاعت و متعلقات آن، و شفاعت در اديان الهي از مباحث اصلي اين كتابچه است كه به زبان عربي ـ با ذكر آيات و احاديث ـ نگاشته شده است.

48. شيعه و شفاعت و چند گفتار ديگر، غلامحسين ودي، بي‌جا، 1363ش، 30 ص.

49. عرفت معني الشفاعة، اعداد ماجد كمونه، بي‌جا، 1423ق / 2002م، 40 ص.

شامل پاسخ‌هاي سيد جعفر مرتضي و سيد محمدحسين فضل الله درباره مسئله شفاعت است.

50. مفهوم الشفاعة في القرآن، سيد كمال حيدري، به كوشش محمدجواد زبيدي، قم، دارفراقد، چاپ اول، 1425ق / 2004م، 189ص، وزيري.

تقرير درس‌هاي نويسنده در باب شفاعت است. مؤلف با بهره جستن از منابع روايي و تفسيري در ضمن سه فصل، ابتدا به تبيين شفاعت، اقسام شفاعت، شافعان و شفاعت‌شوندگان و شرايط آنان مي‌پردازد. در ادامه به شبهات مطرح‌شده درباره شفاعت پاسخ داده است. در فصل سوم، با اشاره به روايات، نياز همه انسان‌ها به شفاعتِ پيامبر اسلام را متذكر مي‌شود و مقام شفاعت را براي ائمه اطهار، فاطمه زهرا(عليها السلام)، مؤمنان، ملائكه، شهدا و علما اثبات مي‌كند.

51. نقش اهل بيت: در قيامت، علي راجي، قم، زائر، چاپ سوم، 1386ش، 304 ص، وزيري.

52. واسطه فيض، يا، توسل و شفاعت، سيد جعفر طباطبايي اميري، قم، طاووس بهشت 1381ش، 160 ص.

53. وهابيت و شفاعت، علي‌اصغر رضواني، تهران، مشعر، چاپ اول، 1390ش، 128 ص، رقعي.

ب) پايان‌نامه‌ها[9]

1. بررسي تطبيقي شفاعت از ديدگاه شيعه و اهل سنت، علي اشرف كرمي، به راهنمايي مهدي اكبرنژاد و مشاوره شمس‌الله صفرلكي، رشته علوم قرآن و حديث، دانشكده الهيات، دانشگاه ايلام، 1387ش.

نويسنده پس از بررسي آيات قرآن و احاديث مربوطه به شفاعت، به بررسي آراي بزرگان اهل سنت و شيعه در اين باره پرداخته است. وي در انتها شبهات مطرح‌شده درباره شفاعت را به همراه پاسخ آنها آورده است.

2. بررسي تطبيقي شفاعت در تفسير الميزان و المنار، سيد شوكت حسين مدني، به راهنمايي مصطفي محامد، مدرسه عالي فقه و معارف اسلامي، جامعة المصطفي العالمية، قم، 1387ش.

مقايسه ديدگاه علامه طباطبايي، صاحب تفسير الميزان، و رشيدرضا، صاحب تفسير المنار، در باب شفاعت است. نويسنده ديدگاه صاحب المنار را در عقيده به شفاعت نامشخص مي‌داند؛ زيرا وي به دليل داشتن عقيده معتزلي، گاهي آن را رد مي‌كند، ولي به دليل آيات و روايات آن را اثبات‌شده مي‌داند. نگارنده همچنين اشكالات مطرح‌شده درباره شفاعت را پاسخ داده و هيچ كدام را نپذيرفته و گفته است كه از ديدگاه علامه طباطبايي قبول شفاعت از طرف خداوند نه از باب تغيير اراده او، و از باب خطا و دگرگوني حكم قبلي او، بلكه از باب دگرگوني در مراد و معلوم خداوند است.

3. بررسي شبهات شفاعت در آيات قرآن و تفاسير شيعه و اهل سنت، صادق باربري محمد به راهنمايي محمدرضا آشتياني، رشته علوم قرآن و حديث، دانشگاه آزاد اسلامي، واحد اراك، 1373ش.

4. بررسي شفاعت از ديدگاه معتزله و علامه طباطبايي، نفيسه مطلب، به راهنمايي عباس گوهري و مشاوره محمدكاظم رضازاده جودي، رشته فلسفه و حكمت اسلامي، دانشگاه تهران، 1387ش.

5. بررسي شفاعت در آيات و روايات و نقد شبهات وارده بر شفاعت، شهلا ميرخاني، به راهنمايي مجيد معارف، و مشاوره كامران ايزدي مباركه، دانشگاه آزاد اسلامي، واحد تهران شمال، 1388ش.

6. بررسي مسئله شفاعت از ديدگاه علامه طباطبايي و فخر رازي، علي‌اكبر محمدي، به راهنمايي محمد ذبيحي و مشاوره احمد عابدي، رشته فلسفه و كلام اسلامي، دانشكده الهيات، دانشگاه قم، 1379ش.

7. پژوهشي پيرامون سه مقام اخروي نبي اكرم(صلي الله عليه و آله) (شفاعت، محمود، شهادت) از ديدگاه قرآن و روايات، صديقه سپاسي، به راهنمايي فتح‌الله نجارزادگان، رشته علوم قرآن و حديث، دانشكده اصول الدين قم، 1386ش.

پژوهشي درباره سه مقام اخروي پيامبر(صلي الله عليه و آله) (شفاعت، محمود و شهادت) از منظر قرآن و حديث است. نويسنده طي چهار فصل، پس از بيان كليات پژوهش، به بررسي ماهيت شفاعت و حكمت آن از منظر فلاسفه و عرفا، ديدگاه فريقين در مورد گستره شفاعت پيامبر(صلي الله عليه و آله)، تبيين رابطه ميان مقام محمود با ساير مقامات اختصاصي رسول اكرم(صلي الله عليه و آله)، جلوه‌هاي شفاعت كبراي حضرت كه مصداق بارز مقام محمود است، پرداخته است. آن‌گاه با اشاره به شاهدان روز قيامت، مقام شهادت رسول خدا(صلي الله عليه و آله) و حيطه آن را تبيين كرده است.

8. توسل و شفاعت از منظر اهل بيت: و وهابيت، محمد مظفرين، پايان‌نامه سطح سوم حوزه، رشته فلسفه و كلام اسلامي، حوزه علميه قم، در حال تدوين (1390).

9. درخواست شفاعت از انبيا و اوليا از منظر فريقين، علي لياقت، به راهنمايي سيد عبدالكريم حيدري و مشاوره حسن شكوري، رشته علوم قرآن و حديث، مجتمع عالي امام خميني، جامعة المصطفي العالمية، 1387ش.

10. شفاعت از ديدگاه فريقين، محمود يارمحمودي، پايان‌نامه سطح سوم حوزه، به راهنمايي عبدالكريم عابديني و مشاوره حسين رجبي، رشته فلسفه و كلام اسلامي، حوزه علميه قم، 1389ش.

11. شفاعت از ديدگاه قرآن و حديث، خسرو قنبرپور، به راهنمايي سيد مهدي قريشي و مشاوره سيد مهدي صالحي، دانشگاه آزاد اسلامي، واحد خوي، 1389ش.

12. شفاعت از ديدگاه قرآن و سنت و پيامدهاي كلامي آن، قاسمعلي كوچناني، به راهنمايي محمد سپهري، رشته فلسفه و معارف اسلامي، دانشكده الهيات، دانشگاه آزاد اسلامي، واحد تهران مركزي، 1379ش.

13. شفاعت از منظر حكمت متعاليه و ابن تيميه، فاطمه راستي‌كردار، به راهنمايي سيد محمود موسوي و مشاوره عليرضا قاسمي‌نيا، رشته فلسفه و كلام اسلامي، دانشگاه باقرالعلوم، قم، 1387ش.

14. شفاعت از نظر قرآن و حديث، فيروزه كريمي، سيد محمدباقر حجتي، رشته علوم قرآن و حديث، دانشگاه آزاد اسلامي، واحد تهران شمال، 1373ش.

15. شفاعت از نظر قرآن و نقد شبهات وارده، طاهره سيف‌اللهي، به راهنمايي غلامحسين تاجري‌نسب، دانشكده اصول الدين قم، 1387ش.

16. شفاعت در اسلام، محمد علي مبلغ‌نژاد، به راهنمايي محمد حسن زالي، مركز تربيت مدرس، قم، 1371ش.

17. شفاعت در قرآن كريم، بي بي قمر جاودان، محمد يوسف نيري، به راهنمايي ابوالقاسم محمودي، دانشكده الهيات و معارف اسلامي، دانشگاه آزاد اسلامي، واحد فسا، 1375ش.

18. شفاعت در قرآن كريم، كريم حميدي، پايان‌نامه كارشناسي سطح سوم حوزه، رشته فلسفه و كلام اسلامي، حوزه علميه قم، 1391.

19. شفاعت در قرآن، ابراهيم خليلي، حسين علوي مهر، به راهنمايي محمدجعفر حسينيان، رشته فقه و معارف اسلامي، مجمع عالي فقه و معارف اسلامي، 1380ش.

20. شفاعت در قرآن و احاديث معصومين: ، نهلا غروي نائيني، به راهنمايي ابوالقاسم خزعلي، رشته علوم قرآن و حديث، دانشكده الهيات و معارف اسلامي، دانشگاه تهران، 1368ش.

21. شفاعت در كتاب و سنت، محمدجواد فربود، به راهنمايي احمد امامزاده و مشاوره مريم ايماني خوشخو، رشته علوم قرآن و حديث، دانشكده ادبيات و علوم انساني، دانشگاه تربيت معلم، 1383ش.

22. شفاعت و توسل از ديدگاه عقل و نقل، رقيه پناهي رجب، دانشگاه فردوسي، مشهد، 1390ش.

23. شفاعت و عدل الهي با توجه به نقد وهابيون، فاطمه مقدري، به راهنمايي موسي ملايري و مشاوره انشاءالله رحمتي، رشته فلسفه و حكمت اسلامي، دانشگاه آزاد اسلامي، واحد تهران مركزي، 1388ش.

24. نقد ديدگاه‌هاي منكران شفاعت و توسل، عطيه اسكندر، به راهنمايي مريم حاجي عبدالباقي و مشاوره نفيسه نويد، دانشگاه آزاد اسلامي، واحد تهران شمال، 1389ش.

25. نقش واسطه‌ها در عالم، روح‌الله خدادادي، پايان‌نامه سطح سه حوزه، محمد باقر مرتضوي نيا و عبدالرحيم سليماني، حوزه علميه قم، 1389ش.

ج) مقاله‌ها

1. اثبات شفاعت به نص آيه و حديث، محمد عارف مدرسي، تبيان، ش20ـ21، فروردين 1376، صص50 ـ 54.

2. اصول اعتقادي اسلام، معاد، شفاعت روز قيامت، پاسدار اسلام، حسين نوري همداني، ش103، تير 1369، صص19ـ21؛‌ ش104؛ مرداد 1369، صص12ـ13؛ ش105، شهريور 1369، صص14ـ16؛ ش106، مهر 1369، صص16ـ17؛ ش107، آبان 1369، صص14ـ15؛‌ ش109، دي 1369، صص14ـ15.

3. بحث في ادلةالشفاعة عند المعتزلة، سيد جعفر حمّاد، رسالة القلم، ش16، شوال 1429 ق، صص147ـ174.

پژوهشي در مشمولان شفاعت از ديدگاه معتزله است. نويسنده نخست مفهوم‌شناسي شفاعت و آن‌گاه مشمولان شفاعت را مطرح كرده و نوشته: «اماميه، اشاعره و سلفيه بر اين عقيده‌اند كه مرتكبان گناهان كبيره از شفاعت برخوردار مي‌شوند، ولي معتزله اعتقاد دارند شفاعت به بندگان مطيع و مؤمن اختصاص دارد. مؤلف دلايل عقلي و نقلي معتزله را بيان كرده و آن‌گاه ادله آنان را به صورت استدلالي جواب داده است.

4. بررسي آيات شفاعت از ديدگاه فريقين، سيد فياض حسين رضوي، طلوع نور، ش 25، بهار 1387، صص33ـ56.

پژوهشي است درباره آيات شفاعت از ديدگاه شيعه و اهل سنت. نويسنده ابتدا با اشاره به قبول اصل شفاعت از نظر فرقه‌هاي اسلامي، به مقايسه ديدگاه معتزله در رد شفاعت مؤمناني كه گناهان كبيره انجام داده‌اند و ديدگاه شيعه و اشاعره در مورد مؤمناني كه قبل از مرگ موفق به توبه نشده‌اند، پرداخته است. وي در ادامه ضمن بررسي دلايل هر فرقه درباره مسئله شفاعت، نظريه معتزله را رد كرده و ديدگاه شيعه و اشاعره را پذيرفته است.

5. بررسي انديشه‌هاي كلامي مولوي در موضوع شفاعت، حسين حيدري، مطالعات اسلامي، ش55، بهار 1381، صص107 ـ 139.

نگارنده در اين نوشتار پس از تبيين مستندات قرآني و موضع مكتب‌هاي مختلف كلامي در موضوع شفاعت، به بررسي آراي مولوي، شاعر و عارف نامور قرن هفتم، در اين باب مي‌پردازد.

6. بررسي روايات و آراي بزرگان شيعه و اهل سنت درباره شفاعت، علي اشرف كرمي، انديشه تقريب، ش20، پاييز 1388، صص91 ـ 108.

7. بررسي مسأله شفاعت، رضا باقي‌زاده، كلام اسلامي، ش22، تابستان 1376، صص143 ـ 160.

8. تبرك جستن و شفاعت به نبي مكرم اسلام(صلي الله عليه و آله): محمدعلي خيراللهي، انديشه تقريب، ش11، تابستان 1386، صص83 ـ 92.

9. تحقيقي بر موضوع شفاعت در قرآن، ژيلا موحد شريعت‌پناهي، احياء، ش5، فروردين 1370، صص168 ـ 174.

10. رهنمودهايي از تفسير الميزان: شفاعت، حسين سوزن‌چي، رشد آموزش معارف اسلامي، ش60، بهار 1385، صص4 ـ 9.

در اين مقاله ديدگاه علامه طباطبايي درباره شفاعت كه ذيل آيه 47 سوره بقره آمده است، مطرح شده است.

11. شفاعت، بدون ذكر نام مؤلف، صباح، ش4، مرداد 1381، صص95 ـ 111.

در اين مقاله با استناد به آيات و روايات شفاعت اولياي الهي اثبات شده است.

12. شفاعت، حجت‌الله رحماني، نسيم وحي، ش5، بهمن 1385، صص 4 و 5.

 بررسي آيات قرآن در زمينه شفاعت است. نويسنده ضمن توجه به مفهوم شفاعت، آيات مربوط به شفاعت را به سه دسته تقسيم كرده و آن‌گاه به جمع بين آنها پرداخته است. وي با اشاره به شرايط شفاعت، برخي از شفاعت‌كنندگان در قيامت را با استفاده از روايات نام برده و در پايان به دو شبهه از شبهات شفاعت پاسخ گفته است.

13. شفاعت، محمد غفوري، فرهنگ كوثر، ش 54، تابستان 1382، صص 58 ـ 78.

در اين مقاله ادله منكران شفاعت مورد نقد و بررسي قرار گرفته است.

14. شفاعت، يعقوب جعفري، درس‌هايي از مكتب اسلام، سال 34، ش2، خرداد 1373، صص 41 ـ 46.

در اين نوشتار، با ذكر آيات قرآني درباره شفاعت، ديدگاه قرآن درباره اين موضوع كلامي بررسي شده است.

15. شفاعت از ديدگاه صدرالمتألهين، عباس فني اصل، انديشه ديني، ش33، زمستان 1388، صص 109 ـ 130.

16. شفاعت از ديدگاه عقل و نقل، محسن غرويان، نور علم، ش46، مرداد و شهريور 1371، صص 29 ـ 55.

17. شفاعت از ديدگاه قرآن، معصومه قره‌داغي، فرهنگ كوثر، ش14، ارديبهشت 1377، صص 41ـ 43.

18. شفاعت اهل بيت: ، مرتضي حائري يزدي.

اين مقاله در كتاب بوستان ولايت، چهارده گفتار از آيات عظام و سخنوران نامي شيعه پيرامون اهل بيت:، كه در قالب مجموعه مقالات منتشر شده، در صفحه 47 تا 62 آمده است. انتشارات بوستان كتاب قم اين كتاب را منتشر كرده است.

19. شفاعت حق كيست؟ ، سيد محمدباقر علوي تهراني، راه قرآن، ش20، اسفند 1387، صص 6ـ8.

20. شفاعت در تفسير مناهج‌البيان، نهلا غروي ناييني، سفينه، ش1، زمستان 1382، ص117.

بررسي ديدگاه شيخ محمدباقر ملكي ميانجي (1285 ـ 1377 ش) در تفسير مناهج البيان في تفسير القرآن است. ايشان در تفسير خويش در چند موضع كه به آيات مربوط به شفاعت رسيده، به بيان اين مسئله پرداخته است. وي با استناد به آيات قرآن كريم و به سبب مالكيت مطلق حق تعالي، انجام هرگونه شفاعت، چه در دنيا، چه برزخ، چه قيامت و به‌طور كلي در هر مرحله، را تنها به اذن الهي مي‌داند و مي‌گويد كه اين اذن علاوه بر فضل باري‌تعالي، به سبب لياقت و شايستگيِ شفاعت‌كننده و شفاعت‌شونده خواهد بود.

21. شفاعت در قرآن، عبدالعلي پاكزاد، سفير، ش9، خرداد 1388، 2ص 105 ـ 132.

22. شفاعت در قرآن، هادي كردان، رشد آموزش معارف اسلامي، ش79، زمستان 1389، ص28.

23. شفاعت در قرآن و كلام معصومان: ، زهرا بهداني، حديث انديشه، ش2، تابستان 1381، صص 7 ـ 20.

24. شفاعت ضابطه‌مند از نظر صدرائيان، فاطمه صادق‌زاده قمصري، حكمت سينوي (مشكوة النور)، ش 23، دي و بهمن 1382، ص 32.

در اين نوشتار سعي بر اين است كه درباره حقيقت شفاعت و نوع صحيح آن و چگونگي تأثير آن در نجات و رفع عذاب، با توجه به مباني عقلي و نقلي، توضيحاتي عرضه گردد. در همين زمينه ديدگاه صدرائيان بررسي شده است. از نظر ملاصدرا و علامه طباطبايي تنها گروهي از اصحاب يمين كه از نظر دين و اعتقادات مورد رضايت حق و از نظر اعمال در گرو گناهانشان هستند، مشمول شفاعت هستند. شفاعت ضابطه‌مند نه بر خلاف سنت تغييرناپذير خداست و نه مستلزم تغيير علم و اراده خدا، و نه اعتقاد به آن مايه تجرّي مردم بر معاصي مي‌شود.

25. شفاعت، مقايسه ديدگاه ابن تيميه در مجموعه فتاوا و ملاصدرا در تفسير آيةالكرسي، فاطمه راستي كردار، طلوع، ش28، تابستان 1388، صص 123 ـ 142.

ابن تيميه كه وهابيت بيشترين تأثير را از او گرفته است، هر چند از اساس منكر شفاعت نيست، ولي طلب شفاعت از اولياي الهي را شرك مي‌داند. از طرف ديگر، صدرالمتألهين شيرازي بر اساس اصول و مباني فلسفي، به اثبات عقلي شفاعت همت گمارد است. محور اصلي اين نوشتار، پي‌گيري اين مسئله است كه آيا اساساً مي‌توان شبهات شفاعت را بر پايه ملاحظات عقلي و اصول و قواعد فلسفي پاسخ گفت. نويسنده تلاش كرده با درك حقيقت شفاعت، ثابت كند كه اين موضوع با توحيد منافاتي ندارد و طلب شفاعت از اولياي الهي بر اساس ادله عقلي و نقلي درست است. همچنين وي كوشيده تا با كاربردي ساختن آموخته‌هاي فلسفي و مرتبط ساختن آن به آموزه‌هاي كلامي و مباني عقيدتي، به رفع شبهاتي كه در مورد شفاعت مطرح گرديده، بپردازد.

26. شفاعت و رفع يك شبهه، علي كرمي، فرهنگ جهاد، ش 33 ـ 34، مهر 1382، صص221 ـ 243.

موضوع اين مقاله بررسي مفهوم شفاعت و معقول بودن آن و اثبات شفاعت از منظر آيات و روايات است. نويسنده سعي كرده است كه با تبيين مفهوم شفاعت از منظر قرآن و سنت، به شبهات مطرح در باب شفاعت پاسخ گويد. وي در پاسخ به اين سؤال كه آيا باور به شفاعت پيشوايان معصوم نوعي آنيميسم و پرستش ارواح است يا خير، مي‌گويد: اين برداشت از شفاعت عوامانه است و دلايل عقلي و نقلي فراواني بر منطقي بودن شفاعت وجود دارد.

27. الشفاعة بين السلب والإيجاب، محمد هادي معرفت، الهادي، ش8، رجب 1393ق، صص17 ـ 31؛ ش 9، شعبان 1393 ق، صص 145 ـ 152.

28. الشفاعة في المنظور القرآني، نهله غروي نائيني، آفاق الحضارةالاسلامية، ش5، ذي‌القعده 1420 ق، صص 147 ـ 158.

29. الشفاعة والمعاد، محمدحسين فضل الله، مسائل عقائدية، صص 89 ـ 97.

اين مقاله در كتاب مسائل عقائديه آمده و انتشارات دارالملاك لبنان در سال 1422 ق آن را منتشر ساخته است.

30. الشفاعة و مفهمومها الإسلامي، حسن محمدتقي جواهري، رسالة التقريب، ش 28، ربيع الثاني ـ جمادي الثاني 1421 ق، صص 78 ـ 91.

هدف نويسنده، رد نظريه مخالفان شفاعت است. وي ضمن توضيح اقسام شفاعت و عدم تنافي عقل و شرع با آن، بين آيات موافق و مخالف شفاعت جمع كرده تا اصل آن را اثبات و شفاعت مستقل از خدا را رد كند.

31. مع الشفاعة وآثارها البناءة، ترجمه جعفر الهادي، الهادي، ش 20، 1396ق، صص 9 ـ 20.

32. مفهوم شفاعت در انديشه شيعي، مجتبي روحاني‌زاده، شيعه‌شناسي، ش14، تابستان 1385، صص 163 ـ 188.

در اين مقاله سعي شده است با استفاده از آراي برخي دانشمندان شيعي همچون شيخ مفيد، شيخ طوسي، طبرسي، علامه حلي، فاضل مقداد، خواجه نصيرالدين طوسي، علامه طباطبايي و شهيد مطهري معناي صحيحي از شفاعت ارائه شود.

33. منزلت امامان شيعه و چگونگي حسابرسي مردم در قيامت، شيعه‌شناسي، ش 16، زمستان 1385، صص 35 ـ 56.

34. نقد ديدگاه المنار در تفسير آيات شفاعت، علي اوسط باقري، معرفت، ش 136، فروردين 1388، صص 53 ـ 70.

نقد ديدگاه محمد عبده و رشيدرضا در نفي و انكار مسئله شفاعت است. نامبردگان در تفسير المنار شفاعت را به معناي تسلط اراده بنده بر خداوند دانسته و آن را از نظر عقلي محال مي‌دانند. همچنين معتقدند كه آيات قرآن و روايات نيز بطلان آن را ثابت مي‌كند. نويسنده ابتدا به نقل برخي از ديدگاه مفسران اهل سنت امثال طبري، بغوي، ابن عطيه، سمرقندي، قرطبي، ابن كثير، ابوحيّان و... مي‌پردازد كه اصل شفاعت را پذيرفته‌اند و پس از واژه‌شناسي شفاعت و بررسي آيات قرآن نتيجه مي‌گيرد شفاعت قانوني حاكم بر قوانين مجرمان است كه خداوند وضع كرده است. بنابراين شفاعت نفي مولويّت و حاكميّت خدا نيست، بلكه در طول اراده حق است.

35. نقد ديدگاه وهابيت درباره شفاعت از منظر وحي و عقل، ابراهيم كوثري، سفير، ش 7، دي 1387، صص 33 ـ 48.

 

---