بعثه
هیئت اعزامی جمهوری اسلامی ایران و دیگر کشورهای اسلامی به حج بعثه به فتح باء و کسر آن، از ماده «ب ـ ع ـ ث» به معنای برانگیختن و فرستادن است و به گروه یا هیئت نظامی، سیاسی، یا فرهنگی اطلاق می‌شود که به مکان یا مأموریتی اعزام می‌گردد
هيئت اعزامي جمهوري اسلامي ايران و ديگر كشورهاي اسلامي به حج
بعثه به فتح باء و كسر آن، از ماده «ب ـ ع ـ ث» به معناي برانگيختن و فرستادن است و به گروه يا هيئت نظامي، سياسي، يا فرهنگي اطلاق ميشود كه به مكان يا مأموريتي اعزام ميگردد.[1] بعثه حج به هيئتهاي نمايندگي يا ستادهاي سياسي، اجرايي و فرهنگي كشورها و شخصيتهاي مذهبي اعزام شده به موسم حج اطلاق ميشود.[2]
سرپرستي حج در دو بخش ساماندهي و مديريت امور سفر و اقامت حاجيان و همچنين راهنمايي و نظارت بر مناسك عبادي حج صورت ميگيرد. امير الحاج با ياري همراهانش اين دو مسؤوليت را بر عهده دارد. البته اين دو مسؤوليت را دو سرپرست نيز ميتوانند بر عهده گيرند[3]، چنانكه شهيد اول معتقد است كه يك سرپرست ميتواند متصدّي وظايف سفر و انجام مناسك شود و يا اين دو وظيفه به دو سرپرست واگذار گردد.[4]
سفر حج از مهمترين و رايجترين سفرهاي خارجي ايرانيان مسلمان است. امور سفر حج ايرانيان در طول تاريخ با همه نشيب و فرازهايش تابع حجگزاري دوره تاريخي خود بوده و سرپرستي ويژه براي آن ياد نشده است؛ جز آن كه در دوران افشاريان، طي توافقي ميان نادر شاه* با حكومت عثماني مقرر شد كه هر سال از سوي ايران امير الحاجي براي كاروان حج تعيين گردد. البته اين توافق عملي نشد.[5] در دوران قاجار نيز كنسول ايران در جده افزون بر حضور در منا و عرفات، پرچم ايران را بر چادر خود ميافراشت و حق برگزاري آتشبازي در عرفات را داشت. در آن زمان، يك روز ويژه آتشبازي ايرانيان بود.[6] تا پيش از سال 1327ش. امور مربوط به حاجيان ايراني از سوي كنسولگري ايران در جده پيگيري ميشد. از اين سال با انتصاب امير الحاج و اعزام گروهي براي سرپرستي امور حاجيان، مسائل حاجيان در مكه و مدينه نيز پيگيري ميگشت.[7] به سال 1362ش. سازمان حج و زيارت از سوي دولت جمهوري اسلامي ايران، مجاز به تأسيس دفتر نمايندگي حج و زيارت در شهر جده عربستان شد.[8]
با وجود شوراي عالي حج (تأسيس شده به سال 1351ش.)[9] و پايهگذاري سازمان حج و اوقاف و امور خيريه به سال 1358ش.[10] و نيز سازمان حج و زيارت* به سال 1370 ش.[11] كه همه امور مربوط به حج را به طور متمركز و دولتي انجام ميداد، پس از پيروزي انقلاب اسلامي، امام خميني نمايندگاني را به عنوان سرپرستان حاجيان و زائران بيت الله الحرام و نظارت بر همه امور حج منصوب كرد.[12] رهبر جمهوري اسلامي آيتالله خامنهاي نيز نماينده خويش و سرپرست حاجيان را تعيين ميكند. پيرو تصويب شوراي عالي اداري به سال 1364ش.[13] تشكيلاتي ويژه براي اين امر در حوزه نمايندگي ولي فقيه در حج* تمركز يافت كه يكي از اركان سازمان حج و زيارت است. به تصريح مصوبه تأسيس سازمان حج و زيارت، امور فرهنگي و تبليغي و سياسي حج و آن چه مربوط به آن است، از اختيارات حوزه نمايندگي ولي فقيه در حج به شمار ميرود.[14]
سازمان حج و زيارت براي انجام مأموريتهاي خود در حج تمتع و عمره مفرده، دفاتري را در شهرهاي مكه مكرمه و مدينه منوره مستقر ميكند كه به عنوان بعثه جمهوري اسلامي ايران شناخته ميشوند. امور حمل و نقل هوايي، حمل و نقل درون شهري و برون شهري در طول سفر حج، مسكن، تداركات و تغذيه زائران حج به طور متمركز از جانب بخش ستادي بعثه و امور فرهنگي و سياسي حج در حوزه نمايندگي ولي فقيه در بعثه صورت ميگيرد. بعثه حج جمهوري اسلامي ايران، مجموع حوزه نمايندگي ولي فقيه در حج و عوامل ستادي و اجرايي سازمان حج را در بر ميگيرد كه براي ساماندهي و سرپرستي امور حاجيان در مكه و مدينه مستقر ميگردند. بر پايه توافق سازمان حج و زيارت با وزير حج عربستان، بعثه ميتواند در هر يك از شهرهاي مكه و مدينه دو مقرّ داشته باشد؛ يكي براي بعثه اداري و ديگري براي هيأت پزشكي. برافراشتن پرچم ايران فقط بر فراز اين دو مقر مجاز است.[15] شمار اعضاي بعثه حج ايران، اعم از بعثه اداري و پزشكي كه همراه حاجيان ايراني اعزام ميشوند، حداكثر 2580 تن است.[16] ساختمان بعثه جمهوري اسلامي ايران در مكه، در منطقه معابده قرار دارد كه در اصل مربوط به موقوفات آل ابونمي* از اشراف حسني حاكم بر مكه در اواخر سده دهم ق. است و درآمد اين وقف همچنان ميان سادات حسني تقسيم ميشود. اين ساختمان متناسب با فعاليتهاي بعثه جمهوري اسلامي، داراي سالن اجتماعات بزرگ است كه براي جلسات عمومي و ديدارها از آن استفاده ميشود. در اين ساختمان، افزون بر بعثه رهبري، ستاد حج نيز متمركز است. افزون بر اين ساختمان، در شش منطقه مكه نيز ستادهاي فرعي براي انجام امور حاجيان ايراني وجود دارند.[17] بعثه جمهوري اسلامي ايران در مدينه در هتل قصر الدخيل مستقر است و كوششهاي ستادي و فرهنگي خود را پي ميگيرد. با عنايت به اهميت حج و گردهمايي بزرگ مسلمانان در اين آيين بزرگ، همه ساله چندين همايش و دهها سخنراني و نشست عمومي در بعثه جمهوري اسلامي ايران در مدينه و مكه با موضوعات گوناگون برگزار ميگردند.[18] همايشهاي واحد اهل سنت در مدينه و مكه[19] از جمله اين برنامهها است. همه ساله در ايام حج همايشي ويژه حاجيان ايراني مقيم خارج از كشور، در ساختمان بعثه مقام معظم رهبري برگزار ميگردد.[20] برگزاري مراسم عمومي و اختصاصي به مناسبتهاي ملي و مذهبي، از برنامههاي منظم بعثه جمهوري اسلامي ايران است. برنامهريزي و برگزاري مراسم دعاي كميل در مدينه و مراسم برائت از مشركان در مكه نيز از كوششهاي برجسته بعثه به شمار ميآيد. يكي از تلاشهاي جاري در بعثه مقام معظم رهبري، دعوت از چهرههاي سرشناس و حاجيان فرهيخته ديگر كشورها به بعثه جمهوري اسلامي است. معمولاً دستههاي گوناگون از زائران كشورهاي ديگر را ميتوان ديد كه به بعثه ايران آمده، با دانشوران به تبادل آرا در زمينههاي عقيدتي و سياسي ميپردازند. اين كار از طريق معاونت بينالملل به ويژه در سطح دعوت از حجاج، به دست مبلّغان صورت ميگيرد. نيز كادرهاي معاونت بينالملل از برخي مسؤولان بعثههاي گوناگون دعوت ميكنند تا از بعثه جمهوري اسلامي ايران ديدار نمايند. از مهمترين اين ديدارها، ديدار با سرپرست حاجيان ايراني است.[21]
برگزاري نشستهاي فقهي و شوراي استفتاء بعثه از ديگر برنامههاي منظم بعثه جمهوري اسلامي ايران در مدينه منوره و مكه مكرمه است كه در آنها با حضور روحانيان كاروانها، روحانيان معين و معينه كاروانها و اعضاي محترم شوراي استفتاي بعثه رهبري، مسائل فقهي و شرعي مورد بحث قرار ميگيرد.[22]
در شوراي افتاي اهل سنت بعثه نيز همه روزه دو مفتي اهل سنت حنفي و شافعي، در ساعات اداري، در بعثه مقام معظم رهبري و در ايام حضور زائران در مكه معظمه نيز افزون بر ساعات اداري، در ساعات ميان نماز مغرب و عشا در طبقه دوم مسجدالحرام روبهروي حِجر اسماعيل آماده پاسخگويي به پرسشهاي حاجيان اهل سنت هستند. چهار مفتي شافعي و حنفي در مكه و مدينه براي پاسخگويي به زائران حضور دارند.[23]
در قلمرو تلاشهاي ستادي نيز مديريت امور اسكان، حمل و نقل، خدمات بهداشتي و تغذيه، و امور گمشدگان از كوششهاي بعثه جمهوري اسلامي ايران در مكه و مدينه است. فعاليت مستقل واحد حمل و نقل درون شهري در مدينه از سال 1380ش. آغاز شد.[24]
با بازگشايي راه زيارت عتبات عاليات پس از سقوط حكومت بعث عراق و افزايش زائران اين مكانها، دفاتري نيز در شهرهاي كربلا و نجف برقرار شدند و دفتري هم در دمشق عهدهدار امور فرهنگي زائران حضرت زينب كبري3 شد. شعب و دفاتر بعثه، به نمايندگي از نماينده ولي فقيه و سرپرست حاجيان ايراني، به اجراي برنامههاي فرهنگي و نظارت بر روند كوششها و برنامههاي سازمان حج و زيارت ميپردازند. در كنار بعثه مقام معظم رهبري كه به عنوان بعثه جمهوري اسلامي ايران در موسم حج و عمره مستقر ميگردد، مراجع عظام تقليد نيز براي پاسخگويي به مسائل شرعي و رسيدگي به امور ديني حاجيان و مقلدان خود از كشورهاي گوناگون، هيئتهاي نمايندگي را با نام «بعثه مرجع تقليد...» در مكه و مدينه مستقر مينمايند. با توجه به مسافرت حاجيان از كشورهاي گوناگون اسلامي، هر كشوري هيئتي مستقل براي راهبري و سازماندهي كلان امور حجگزاران اعزام مينمايد و دفاتري را به عنوان بعثه در مكه مكرمه و مدينه منوره مستقر ميكند. اين هيئتها از سوي وزارتخانههاي امور ديني و مذهبي يا حج همانند وزارت امور مذهب در تركيه و يا وزارت اوقاف همچون كشور كويت و سوريه[25] و يا سازمانهاي عهدهدار امور ديني مانند سازمان ديانت در تركيه و يا از سوي خود دولت همچون دولت لبنان[26] و يا نهادهاي ويژه همانند «صندوق حج» در مالزي[27] تعيين و اعزام ميشوند. مهمترين وظايف اين بعثهها، گروهبندي حجاج، تهيه مسكن و غذا و رسيدگي به امور بهداشتي و درماني حجگزاران، هدايت و نظارت و كنترل اجراي امور حج، بازرسي از عملكرد تورها و شركتها و كاروانها و ايجاد هماهنگي ميان بخشهاي گوناگون مجري امور حج و كشور ميزبان و شركتهاي تابع آن و همچنين انجام فعاليتهاي فرهنگي در طول سفر ميباشد؛ بعثه حج بيشتر كشورها با اعزام نمايندگاني از وزارتخانههاي مربوط به بهداشت و درمان، تغذيه، امنيت، و حمل و نقل، بيشتر به امور اجرايي و عملياتي حج ميپردازند
و به مباني فلسفي حج همچون وحدت اسلامي و گسترش روابط زائران با ديگر كشورها و يا كوششهاي فرهنگي توجهي ندارند.[28]
و به مباني فلسفي حج همچون وحدت اسلامي و گسترش روابط زائران با ديگر كشورها و يا كوششهاي فرهنگي توجهي ندارند.[28]
دانشنامه حج و زيارت – پژوهشكده حج و زيارت
[1]. العين، ج2، ص112؛ تهذيب اللغه، ج2، ص201؛ تاج العروس، ج3، ص171، «بعث».
[2]. آشنايي با امور اجرايي حج ايران، ص37، 54.
[3]. الاحكام السلطانيه، ص172.
[4]. الدروس، ج1، ص496-498.
[5]. جهانگشاي نادري، ص387-391.
[6]. ميقات حج، ش48، ص108، 110.
[7]. خاطرات وحيد، ش6، ص18.
[8]. حج و زيارت در آيينه قوانين و مقررات، ص32.
[9]. كارنامه حج1352، ص15.
[10]. حج و زيارت در آيينه قوانين و مقررات، ص20.
[11]. حج و زيارت در آيينه قوانين و مقررات، ص59.
[12]. صحيفه حج، ج1، ص22، 71.
[13]. حج و زيارت در آيينه قوانين و مقررات، ص152.
[14]. حج و زيارت در آيينه قوانين و مقررات، ص59.
[15]. با كاروان صفا، ص77.
[16]. با كاروان صفا، ص72.
[17]. با كاروان صفا، ص262.
[18]. حج28، ص24.
[19]. با كاروان صفا، ص104.
[20]. حج27، ص468.
[21]. با كاروان صفا، ص291.
[22]. حج27، ص373.
[23]. با كاروان صفا، ص103-104.
[24]. حج25، ص82، 103.
[25]. آشنايي با امور اجرايي حج ايران، ص16.
[26]. آشنايي با امور اجرايي حج ايران، ص15-17.
[27]. آشنايي با امور اجرايي حج ايران، ص14.
[28]. آشنايي با امور اجرايي حج ايران، ص65-66.