بیان واقع

 

از اين كتاب با عناوين سفرنامه كشميري، تاريخ نادري و «نادر نما» نيز ياد كرده‌اند. (مقدمه انگليسي: صix) بيان واقع به گونه اختصاصي به موضوع حج‌گزاري ايرانيان نپرداخته؛ اما بخشي از آن سفرنامه حج نويسنده از ايران همراه كارواني ايراني است و از اندك سفرنامه­هاي حج دوره افشاريه* به شمار مي‌رود؛ آگاهي‌هاي ما درباره نويسنده محدود به مطالبي است كه در تنها اثر شناخته شده خويش يعني همين كتاب ارائه داده است. او خود را خواجه عبدالكريم بن عاقبت محمود بن خواجه محمد بلاقي معرفي كرده است. (ص1) نويسنده در كشمير زاده شد و در روزگار حمله نادر شاه به هند در شاه جهان‌ آباد (دهلي) حضور داشت. به ياري ميرزا علي اكبر داروغه‌‌باشي، وزير اعظم نادر، به دربار او راه يافت (ص2) و در مسير بازگشت به ايران به سال 1152ق. لشكر وي را همراهي كرد. (ص45) خوي مسامحه‌گراي هندي باعث شد تا بزرگان مذاهب گوناگون را به احترام و عظمت ياد كند و همين امر تشخيص دقيق مذهب وي را با مشكل روبه‌رو مي‌سازد؛ هر چند برخي نشانه‌ها سني بودن او را تأييد مي‌كند. (ص121-122)

 

از ديگر كوشش‌هاي علمي او آگاهي‌هايي در دست نيست و انتساب «عبرت نما» به او از جانب برخي، مورد تأييد نسخه‌شناسان متخصص قرار نگرفته است. (مقدمه انگليسي: صxi) راهيابي عبدالكريم به دربار نادر و سفر حج به همراه حكيم ويژه نادر (ص2، 113-114) و اشتياق دوستان براي آگاهي از چند و چون اين رخدادها، از انگيزه­هاي نگارش اين كتاب پس از پايان سفر حج و به سال 1156ق. ياد شده است. (مقدمه انگليسي: صix)

 

استفاده مكرر از آيات قرآن و امثال و حكم و اشعار شاعران بزرگ ايراني و هندي در جاي جاي اين كتاب، در تناسب با موضوعات، ملاحت ويژه به آن بخشيده و نشان از تسلط نويسنده بر ادبيات فارسي دارد. تنها حدود يك پنجم (ص112-160) بيان واقع سفرنامه حج است كه حاوي آگاهي‌هايي مفيد از چگونگي حج‌گزاري در آن دوره تاريخي است. حضور نويسنده در متن رويدادهاي حمله نادر شاه به هند و ارائه تحليل‌هاي ويژه مانند دليل‌هاي شكست هند از نادر و نيز جزئياتي كه عبدالكريم درباره بازگشت نادر از هند و حمله به بخارا و خوارزم ارائه داده (ص28-30 و68) و در نوشته‌هاي معاصر وي يافت نمي‌شود، بر اهميت كتاب از لحاظ تاريخي افزوده است؛ نامه نادر در ايام اقامت در كابل به حكومت عثماني كه در آن از دولت عثماني خواسته است راه زبيده (راهي از كوفه به مكه كه به دستور زبيده همسر هارون الرشيد عباسي آباد شده بود) را براي تردد حاجيان ايراني آماده سازد، از آگاهي‌هايي است كه تنها در اين اثر آمده است. اين راه در روزگار نادر به دست اعراب باديه‌نشين ويران و سخت ناامن شده بود. نادر در اين نامه تأكيد كرده است كه اگر حكومت عثماني قادر به تأمين امنيت حاجيان ايران و توران نيست، وي لشكر قزلباش را مأمور اين كار سازد. از ديگر درخواست‌ها در اين نامه آن است كه امير الحاج كاروان ايران به دست نادر انتخاب شود و چون امامان جماعت اهل سنت در چهار مقام به نام شاه سليمان عثماني خطبه مي‌خوانند، از اين پس در مقام شافعي به نام نادر خطبه خوانده شود. (ص49-50)

 

گزارش كتاب درباره كنگره نجف به سال 1156ق. كه به گزارش بيشتر تاريخ‌نگاران در مسير وحدت مذاهب و نيز تعيين تكليف حاجيان ايراني و با همراهي دانشوران فرقه‌هاي گوناگون به دست نادر برقرار شد[1]، اندكي متفاوت با منابع ديگر در اين اثر آمده و انگيزه آن، مناظره دانشوران شيعه و سني شمرده شده است. (ص111-112)

 

مقايسه و تطبيق واحدهاي اندازه‌گيري مسافت كه در آن عهد مرسوم بوده‌اند (ساعت، كروه، فرسخ) از ابتكارات مصنف است كه ميزان دقت آمار ارائه شده را افزوده است. (ص134) ارائه فاصله دقيق منازل 76‌ گانه مسير بغداد به مكه كه راه حاجيان ايراني در دوران افشاريه بوده، با استفاده از روش ياد شده، از ويژگي‌هاي اين كتاب است. (ص135-139)

اين كتاب بر پايه ديده‌ها وشنيده‌هاي نويسنده نگارش يافته و از منبع مكتوب در نگارش آن استفاده نشده است.

 

ƒ محتوا

كتاب شامل يك مقدمه فارسي، پنج باب و مقدمه‌اي انگليسي است. با وجود تصميم نويسنده براي تقسيم كتاب به چهار باب و يك خاتمه (ص3-4) گويا هنگام نگارش از قصد خود منصرف شده و كتاب را در پنج باب نوشته است. وي در مقدمه به اختصار به انگيزه و چگونگي تأليف كتاب و بيان محتويات باب‌هاي كتاب پرداخته است. (ص1-4) نويسنده در باب اول، حسب و نسب نادر و چگونگي انتقال قدرت از صفويه به افشاريه و تثبيت قدرت نادر تا تصرف هند و رخدادهاي بعد تا هنگام بازگشت به ايران را بيان كرده است. وي آگاهي‌هاي خود درباره پيشينه نادر را از طريق نزديكان وي به دست آورده، درباره درستي و نادرستي مطالب از خود رفع مسؤوليت مي‌كند. (ص5)

 

بازگشت نادر از هند و حمله وي به قندهار، بخارا، خوارزم و بازگشت به ايران، زيارت مشهد، و عزيمت نويسنده همراه حكيم ويژه نادر از قزوين به قصد حج از مطالب باب دوم هستند؛ نويسنده در باب سوم به تشريح سفر حج خود مي‌پردازد. وي كه با وعده سفر حج از جانب ميرزا علي اكبر داروغه‌باشي (ص2) به دربار نادر پيوسته بود، سرانجام به سال 1154ق. در قزوين اجازه سفر يافت. (ص110-114) وي شهرهاي همدان، كرمانشاه، بغداد، كربلا، حله، نجف اشرف و كوفه را سير كرده و مكان‌هاي زيارتي و سياحتي آن‌ها را تشريح كرده است. (ص115-133) وي از دو راه حاجيان ايراني، راه زبيده و راه حلب و شام، وصفي ارائه كرده و با وجود نزديكي راه زبيده به مكه (230 فرسخ) عواملي چون نبردهاي داخلي اعراب باديه‌نشين و ويراني ديواري كه براي محافظت جاده از پيش‌روي شن به دستور زبيده ايجاد شده بود و نيز ستيزهاي اعراب با احمد پاشا حاكم بغداد، و ناامني را دليل انتخاب مسير بسيار دورتر (راه 718 فرسخي شام) برشمرده است. (ص133-134، 139) نويسنده در ادامه سفر خويش از شهرهايي چون ينگجه، سامرا، كركوك، موصل، حلب، دمشق، حمص، خيبر و مسيرهاي گوناگون ميان آن‌ها ياد كرده و به مكان‌هاي سياحتي و زيارتي و رفتار و خلق و خوي مردم آن شهرها اشاره كرده است. (ص139-152)

 

با وجود اصرار نادر شاه افشار بر عزيمت كاروان حاجيان ايران با امير الحاج ايراني كه در مذاكرات گوناگون با عثماني مطرح مي‌شد و اشاره منابع تاريخي به پذيرش اين شرط از جانب دولت عثماني[2]، نويسنده به رسم ديرين عزيمت حاجيان ايران، توران، روم، و شام به سرپرستي امير الحاجي كه معمولاً حاكم دمشق بوده و حكم امير الحاجي را از عثماني مي‌گرفته، اشاره مي‌كند. تأكيد نويسنده بر لزوم درايت و كارداني فوق العاده امير الحاج و اين كه اعطاي وزارت به امير الحاج شام به توانايي در حفظ امنيت حاجيان در هفت سال پياپي منوط بوده و نيز شرح وظايفي كه نويسنده براي امير الحاج برشمرده (ص146-148) نشان از دشواري اين مسؤوليت در آن دوران دارد؛ نويسنده از برخي مشكلات امنيتي مسير ياد كرده است. وي از وجود راهزناني ميان موصل و كركوك گزارش داده و از غريب‌آزاري مردم موصل گله نموده است. (ص141) وي همچنين به سكونت گروهي از يهوديان و مسيحيان نزديك خيبر و قصبه علا اشاره كرده كه كشتن حاجيان را صواب و آن را كفاره گناهان خويش مي‌دانسته و سه تن از افراد كاروان نويسنده به دست آنان كشته شدند. (ص150) نويسنده به وجود راهزنان در اين منطقه اشاره كرده و برخي روش‌هاي سرقت آن‌ها را برشمرده است. (ص151)

 

نويسنده اشاره‌اي گذرا به شهرهاي مدينه و مكه دارد و دليل عدم وصف جامع آن‌ها را كمبود وقت به علت نزديكي موسم حج و نيازمندي آن به نوشتن كتابي جداگانه برشمرده است. (ص153) او پس از اقامت سه ماهه در مكه در ربيع الاول سال 1155ق. رهسپار بندر جده شده تا با كشتي به بندر هوگلي هند برود. (ص154)

 

باب چهارم شامل رخدادهايي چون قتل نادر و جانشيني علي‌قلي ملقب به عادل شاه و بيان احوال محمد شاه گوركاني حاكم هند و فرجام وي است. باب پنجم نيز رويدادهاي هند تا سال 1193ق. و نبردهاي رخ داده ميان حاكمان گوناگون و مراحل زوال و فروپاشي گوركانيان را بيان مي‌كند.

 

ƒ چاپ‌ها

اين كتاب در سپتامبر 1970م. به تحقيق و تصحيح دكتر كي . بي . نسيم رئيس دانشگاه فارسي پيشاور و با بهره‌گيري از ده نسخه خطي همراه مقدمه‌اي انگليسي شامل تحقيقاتي درباره نويسنده، كتاب و سبك نگارش و نسخه‌هاي گوناگون آن و نيز پانوشت‌هاي انگليسي به همت انتشارات اداره تحقيقات پاكستان با مقدمه‌اي از ايرج افشار (م.1389ش.) به چاپ رسيده است؛ كتاب مورد توجه خاورشناسان نيز قرار گرفت و به سال 1214ق./1798م. ترجمه بخش‌هايي از آن به زبان انگليسي با عنوان «خاطراتي از خوجه عبدالكريم» در كلكته به دست فرانسيس گلد وين به چاپ رسيد. اين ترجمه رخدادهايي را از زمان بازگشت نادر از هند به ايران بازگو مي‌كند و شامل بخش‌هاي پيشين نمي‌شود. (مقدمه انگليسي: صxi)

 

ترجمه ديگر اين اثر به دست لئوتنانت اچ. جي پريچيرد به زبان فرانسه صورت گرفت. اين ترجمه به صورت دست‌نويس و كامل‌تر از ترجمه پيشين براي شخصي انگليسي به نام اچ. ام. ايليوت فراهم شد؛ ولي تا كنون تنها بخش‌هايي كوچك از آن چاپ شده است. (مقدمه انگليسي: ص xi)

 

از آن جا كه در ايران نويسنده را نمي‌شناخته و نمي‌دانسته‌اند كه اصل كتاب به فارسي است، قسمت‌هايي از كتاب در ايران به سال 1314ش. به قلم محمود هدايت از فرانسه به فارسي ترجمه و با نام «در ركاب نادر شاه يا سفرنامه عبدالكريم» در 57 صفحه به همت اداره مطبوعاتي پروين در سال 1322ش. به چاپ رسيد.[3] رسول جعفريان در مجموعه پنجاه سفرنامه حج قاجاري* كه به سال 1389ش. انتشار يافت، متن اين سفرنامه را به چاپ رسانده است.[4]

---