بئر زبیده
چاهی در نزدیکی مکه بئر زبیده چاهی است در وادی عُرَنه در حد غربی عرفات در شرق مکه و پشت منا که به دستور زبیده* (م.215ق.) همسر هارون الرشید (حک: 170-193ق.) حفر شد.[1] مردم مکه این چاه را به سبب عمق زیادش که ورود بدان را ترسناک می‌کرد، با نام حبس الج
چاهي در نزديكي مكه
بئر زبيده چاهي است در وادي عُرَنه در حد غربي عرفات در شرق مكه و پشت منا كه به دستور زبيده* (م.215ق.) همسر هارون الرشيد (حك: 170-193ق.) حفر شد.[1] مردم مكه اين چاه را به سبب عمق زيادش كه ورود بدان را ترسناك مي‌كرد، با نام حبس الجن مي‌شناختند.[2]
احداث اين چاه پس از هنگامي رخ داد كه زبيده بر آن شد تا براي حاجيان در عرفات آب آشاميدني فراهم نمايد. از اين رو، با حفر قناتي آب چشمه نعمان در وادي نعمان بين مكه و طائف را به سوي عرفات هدايت كرد. (تصوير شماره 26) آب قنات پس از ورود به بركه‌اي در عرفات، به سوي مزدلفه[3] و سپس چاه زبيده مي‌رسيد.[4] به نوشته منابع، اين چاه با استفاده از سنگ‌هايي بسيار بزرگ ساخته شده بود و حدود 23 متر عمق داشت و دسترسي به آن با 73 پله ممكن بود.[5] با توجه به اين ويژگي‌ها، آن چاه بايد چيزي همانند آب انبار و مخزن آب بوده باشد. فاصله بئر زبيده با منبع اصلي تأمين كننده آب آن، حدود 33 كيلومتر بود.[6] شايد صعوبت و سنگلاخ بودن مسير باعث شد تا اين قنات در بئر زبيده به پايان برسد و تا مكه ادامه نيابد.[7]
هزينه عمليات آب‌رساني از وادي نعمان به چاه زبيده، همراه هزينه احداث چشمه‌هاي ديگر در حنين واقع در20 كيلومتري شرق مكه را افزون بر يك ميليون و هفتصد هزار دينار دانسته‌اند.[8] آورده‌اند هنگامي كه كارگزاران عمليات آب‌رساني پس از پايان يافتن كار براي انجام محاسبات هزينه‌ها به بغداد نزد زبيده آمدند، وي با گشاده‌دستي با آن‌ها برخورد كرد و بدون توجه به دفاتر ثبت هزينه‌ها، طلب همه را پرداخت و بدهكاري‌هاي آن‌ها را بخشيد و خلعت‌هايي نيز به آن‌ها اهدا كرد.[9] بئر زبيده در طول تاريخ شاهد تعميراتي نيز بود[10]؛ ولي بيشترين توجه به آن هنگامي صورت گرفت كه به دستور «فاطمه خانم سلطان» دختر سلطان سليمان قانوني (حك: 926-974ق.)[11] يا همسر وي[12] بازسازي شد. بر پايه اين گزارش، به سال 969ق. كه بسياري از چاه‌ها و چشمه‌هاي مكه به سبب خشكسالي از ميان رفتند، از آن جا كه چاه زبيده و سرچشمه آن در وادي نعمان هنوز اندك آبي داشت، مهندسان خبره و نيروهاي زبده كوشيدند تا با لايروبي كانال‌هاي آب، حجم آب اين چاه را بيفزايند. سپس مقرر شد تا آب اين چاه را با حفر كانال‌هايي به چشمه حنين برسانند كه پيش از آن در دوران زبيده تا مكه كانال‌كشي شده بود.[13] سرانجام اين طرح پس از 10 سال در ذي‌قعده سال 979ق. با صرف هزينه‌اي افزون بر 500 هزار دينار به پايان رسيد.[14]
در سده 14ق. آب بئر زبيده با استفاده از مَركب‌ها براي شريف مكه، واليان و كارگزاران كاروان‌هاي حج حمل مي‌شد.[15] در دوره سعودي، آب چشمه حنين و نيز چشمه نعمان، منبع تأمين آب بئر زبيده، با دو قنات جداگانه در منطقه شيبيه مكه در يك جا گرد آمد وآب آن‌ها از طريق قنات و لوله به مناطق گوناگون منتقل شد.[16]
منابع
الارج المسكي في التاريخ المكي: علي عبدالقادر الطبري (م.1070ق.)، به كوشش الجمال، مكه، المكتبة التجاريه، 1416ق؛ الاعلام باعلام بيت الله الحرام: محمد بن احمد النهروالي (م.990ق.)، به كوشش علي محمد، قاهره، مكتبة الثقافة الدينيه، 1425ق؛ التاريخ القويم: محمد طاهر الكردي، به كوشش ابن دهيش، بيروت، دار خضر، 1420ق؛ تحصيل المرام: محمد بن احمد الصباغ (م.1321ق.)، به كوشش ابن دهيش، 1424ق؛ رحلة ابن بطوطه: ابن بطوطه (م.779ق.)، به كوشش التازي، الرباط، المملكة المغربيه، 1417ق؛ مرآة الحرمين: ابراهيم رفعت پاشا (م.1353ق.)، قم، المطبعة العلميه، 1344ق؛ مروج الذهب: المسعودي (م.346ق.)، به كوشش اسعد داغر، قم، دار الهجره، 1409ق؛ منائح الكرم: علي بن تاج الدين السنجاري (م.1125ق.)، به كوشش المصري، مكه، جامعة ام القري، 1419ق.
امير علي حسنلو
[1]. الاعلام باعلام بيت الله الحرام، ص338؛ الارج المسكي، ص83؛ تحصيل المرام، ج2، ص612؛ التاريخ القويم، ج3، ص354.
[2]. التاريخ القويم، ج3، ص406.
[3]. رحلة ابن بطوطه، ج1، ص405.
[4]. الاعلام باعلام بيت الله الحرام، ص338، 341؛ الارج المسكي، ص83.
[5]. التاريخ القويم، ج3، ص406-407.
[6]. مرآة الحرمين، ج1، ص214.
[7]. التاريخ القويم، ج3، ص407.
[8]. مروج الذهب، ج4، ص226؛ الارج المسكي، ص83.
[9]. الاعلام باعلام بيت الله الحرام، ص337؛ تحصيل المرام، ج2، ص610؛ مرآة الحرمين، ج1، ص214.
[10]. الارج المسكي، ص83-84.
[11]. التاريخ القويم، ج3، ص407.
[12]. منائح الكرم، ج3، ص353.
[13]. الاعلام باعلام بيت الله الحرام، ص342-349؛ منائح الكرم، ج3، ص353-357؛ تحصيل المرام، ج2، ص619؛ التاريخ القويم، ج3، ص407-408، 412.
[14]. الاعلام باعلام بيت الله الحرام، ص343؛ مرآة الحرمين، ج1، ص219-220.
[15]. مرآة الحرمين، ج1، ص214.
[16]. التاريخ القويم، ج3، ص410.