جبل الرَّحْمَه
کوهی در عرفات «جبل الرحمه» نام کوهی در شمال شرقی عرفات[1] و در 10 کیلومتری مکه است[2] که از سطح دریا340 متر[3] یا 372 متر[4] ارتفاع دارد. این کوه از دیگر کوه‏هایی که آن منطقه را در حصار خود گرفته، مستقل است و از پاره‌سنگ
كوهي در عرفات
«جبل الرحمه» نام كوهي در شمال شرقي عرفات[1] و در 10 كيلومتري مكه است[2] كه از سطح دريا340 متر[3] يا 372 متر[4] ارتفاع دارد. اين كوه از ديگر كوههايي كه آن منطقه را در حصار خود گرفته، مستقل است و از پاره‌سنگ‌هاي جدا از هم تشكيل شده است.[5] (تصوير شماره 36)
از اين كوه با نام‌هاي متعدد ياد شده است؛ همچون: عرفه[6]، عرفات[7]، جبل ألال[8] يا إلال[9] به سبب مشاهده شدن سراب در روزهاي گرم بر فراز آن[10] يا به اين سبب كه حاجيان با ديدن اين كوه شتابان حركت مي‌كنند تا به موقف برسند[11]، نابِت[12] به معناي روييدني[13]، جبل الدعاء[14] به جهت قرائت دعا پيرامون آن[15]، و «قُرَين»[16] به معناي شاخ كوچك.[17]
در پايين اين كوه و جايي كه بعدها مسجدي كوچك با نام «مسجد الصخرات» ساخته شد، پيامبر (ص) در روز عرفه (نهم ذي‌حجه) تا هنگام غروب وقوف كرد و به دعا و تضرع پرداخت.[18] از اين رو، به پيروي از ايشان، حاجيان نيز در روز عرفه پيرامون اين كوه گرد مي‌آيند.[19] اين مكان را موقف پيامبران ديگر همچون حضرت ابراهيم (ع) دانسته‌اند.[20]
به گزارشي، پيامبر (ص) خطبه معروف حجة الوداع را در روز نهم ذي‌حجه سال دهم ق.[21] و نيز امام حسين (ع) دعاي معروف روز عرفه[22] را كنار اين كوه قرائت كردند.
از ديدگاه فقه اماميه، صعود به كوه عرفه هنگام وقوف مكروه است[23]؛ اما توقف و دعا و تضرّع در دامنه كوه به پيروي از پيامبر (ص) كاري نيكو دانسته شده است.[24] اهل سنت نيز همانند شيعيان، وقوف بر اين كوه را خلاف سنت دانسته و از استحباب وقوف در موقف پيامبر (ص) سخن گفته[25] و خواندن دعا هنگام ديدن اين كوه را مستحب شمرده‌اند.[26] تنها برخي همچون طبري و ماوردي، صعود بر اين كوه را مستحب شمرده‌اند.[27]
گزارش برخي از سفرنامه‌‌نويسان از وجود مسجد و گنبدي بر فراز اين كوه به نام ام سلمه در سده ششم ق. حكايت دارد.[28] اين مسجد بعدها در سال 1073ق. در حكومت سلطان محمد عثماني (حك: 1058-1099ق.) سنگفرش شد.[29] پيرامون مسجد مشرف بر پهنه عرفات بود و در جهت قبله آن ديواري وجود داشت كه محراب‌هايي براي نماز در آن ساخته بودند. در سمت چپ دامنه اين كوه به سوي كعبه، خانه‌اي كهنه منسوب به حضرت آدم (ع) و در طرف چپ اين خانه، صخرههايي وجود داشته كه موقف پيامبر (ص) در نزديك آن گزارش شده است.[30] (تصوير شماره 37)
وقوف حاجيان در عرفات كنار جبل الرحمه موجب شد تا در دوره‌هاي گوناگون اقداماتي براي آب‌رساني به حاجيان در اين مكان انجام شود. زبيده (م.216ق.)، همسر هارون الرشيد عباسي، قناتي از چشمه نعمان به عرفات و جبل الرحمه كشيد و از آن جا نيز راهي گشود تا آب به آبگيرهاي عرفات برسد.[31] نيز از وجود آب‌انبارها يا بركه‌هايي كنار جبل الرحمه گزارش داده‌اند.[32] جمال الدين نيز براي آساني صعود بر اين كوه، در پيرامون آن پله‌هايي ساخت.[33] تعداد اين پله‌ها را در يك طرف 17 و در دو طرف ديگر 10پله شمرده‌اند.[34] آورده‌اند كه جنازه وي در شب نهم ذي‌حجه سال 559ق. بر بالاي اين كوه نگهداري شد.[35]
در سال 909ق. بركات بن محمد در نبرد با برادرش حميضه، حكمران مكه، برخي از قبايل را بسيج كرد ودر روز ترويه به مكه يورش برد و با سپاه خود به عرفات رفت و خيمه‌هاي خود را بر دامنه كوه جبل الرحمه برپا كرد.[36] سرور بن مساعد از تيره ذوي زيد، حاكم مكه در سال 1186ق.[37] قصري شكوهمند بر دامنه جبل الرحمه بنا نهاد كه پيش و پس از وي نظير نداشت و از آثار و ويرانه‌هاي آن به سال 1377ق. گزارش شده است.[38] ناصر خسرو از فردي نامعلوم كه وي را پسر شاد دل، امير عدن، دانسته ياد كرده و از ساخت چهار طاقي بزرگ بر اين كوه كه بر گنبد آن چراغ‌ها و شمع‌هاي بسيار قرار مي‌داده‌اند، سخن گفته است. به گزارش وي، اين بنا از دو فرسنگي ديده مي‌شد.[39] در گذشته، هنگام مراسم عرفات، چراغ و قنديل بر آن آويزان ميكردند تا راهنماي زائران و كاروانها باشد.[40] اكنون ستوني مكعب به ارتفاع 4 متر و عرض 80/1 متر قرار دارد كه از دور ديده ميشود.[41]
امروزه شماري فراوان از زائران، از كوه جبل الرحمه بالا ميروند و گاه اين كوه چندان از حاجيان سفيدپوش پر ميشود كه از فاصله دور مانند يك كوه برفي خودنمايي ميكند. يادداشتهاي فراوان به زبان‌هاي گوناگون روي سنگ‌هاي جبل الرحمه نوشته شده است. در پيرامون اين كوه، بسياري از دستفروشها انگشتر و تسبيح و ديگر خواستني‌هاي زائران را عرضه مي‌كنند.[42] موقف حاجيان ايراني نزديك همين كوه است.[43]
منابع
اثارة الترغيب: محمد بن اسحق الخوارزمي (م.827ق.)، به كوشش الذهبي، مكه، مكتبه نزار مصطفي الباز، 1418ق؛ اخبار مكه: الازرقي (م.248ق.)، به كوشش رشدي الصالح، مكه، مكتبة الثقافه، 1415ق؛ اخبار مكه: الفاكهي (م.279ق.)، به كوشش ابن دهيش، بيروت، دار خضر، 1414ق؛ الاستبصار في عجائب الامصار: نويسنده مراكشي (م. قرن6ق.)، به كوشش سعد زغلول، بغداد، دار الشؤون الثقافيه، 1976م؛ الاماكن: محمد بن موسي الحازمي (م.584ق.)، به كوشش حمد الجاسر، دار اليمامه، 1415ق؛ اوضح المسالك الي معرفة البلدان و الممالك: محمد بن علي البروسي (م.997ق.)، به كوشش عبدالرواضيه، بيروت، دار المغرب الاسلامي، 1427ق؛ البحر الرائق: ابونجيم المصري (م.970ق.)، به كوشش زكريا عميرات، بيروت، دار الكتب العلميه، 1418ق؛ بقيع الغرقد: محمد امين اميني (م.1341ق.)، تهران، مشعر، 1428ق؛ به سوي ام القري: رسول جعفريان، تهران، مشعر، 1373ش؛ التاريخ القويم: محمد طاهر الكردي، به كوشش ابن دهيش، بيروت، دار خضر، 1420ق؛ تاريخ المستبصر: يوسف بن المجاور (م.690ق.)، به كوشش ممدوح حسن، قاهره، مكتبة الثقافة الدينيه، 1996م؛ تاريخ مكه: احمد السباعي (م.1404ق.)، نادي مكة الثقافي، 1404ق؛ تاريخ و آثار اسلامي مكه مكرمه و مدينه منوره: اصغر قائدان، تهران، مشعر، 1386ش؛ تبيين الحقائق شرح كنز الدقائق: عثمان بن علي الزيلعي (م.743ق.)، قاهره، دار الكتب الاسلامي، 1313ق؛ تحصيل المرام: محمد بن احمد الصباغ (م.1321ق.)، به كوشش ابن دهيش، 1424ق؛ جواهر الكلام: النجفي (م.1266ق.)، به كوشش قوچاني و ديگران، بيروت، دار احياء التراث العربي؛ الذريعة الي تصانيف الشيعه: آقا بزرگ تهراني (م.1389ق.)، بيروت، دار الاضواء، 1403ق؛ الرحلات المغربية و الاندلسيه: عواطف محمد يوسف نواب، رياض، مكتبة الملك فهد الوطنيه، 1417ق؛ رحلة ابن بطوطه: ابن بطوطه (م.779ق.)، به كوشش التازي، الرباط، المملكة المغربيه، 1417ق؛ رحلة ابن جبير: محمد بن احمد (م.614ق.)، بيروت، دار مكتبة الهلال، 1986م؛ سفرنامه ناصر خسرو: ناصر خسرو (م.481ق.)، تهران، زوّار، 1381ش؛ شرف المصطفي: ابوسعيد عبدالملك النيشابوري (م.407ق.)، مكه، دار البشائر الاسلاميه، 1424ق؛ صحيح مسلم بشرح النووي: النووي (م.676ق.)، بيروت، دار الكتاب العربي، 1407ق؛ عدة الانابه في اماكن الاجابه: عبدالله بن ابراهيم ميرغني (م.1207ق.)، به كوشش عبدالله نذير، مكه، المكتبة المكيه، 1429ق؛ الغدير: الاميني (م.1390ق.)، تهران، دار الكتب الاسلاميه، 1366ش؛ فتاوي السبكي: تقي الدين السبكي (م.756ق.)، بيروت، دار المعرفه؛ فرهنگ اعلام جغرافيايي ـ تاريخي در حديث و سيره نبوي: محمد محمد حسن شراب، ترجمه: شيخي، تهران، مشعر، 1386ش؛الكامل في التاريخ: علي ابن اثير (م.630ق.)، بيروت، دار صادر، 1385ق؛ المجموع شرح المهذب: النووي (م.676ق.)، دار الفكر؛ مراصد الاطلاع: صفي الدين عبدالمؤمن بغدادي (م.739ق.)، بيروت، دار الجيل، 1412ق؛ مرآة الحرمين: ابراهيم رفعت پاشا (م.1353ق.)، قم، المطبعة العلميه، 1344ق؛ مستند الشيعه: احمد النراقي (م.1245ق.)، قم، آل البيت:، 1415ق؛ معجم البلدان: ياقوت الحموي (م.626ق.)، بيروت، دار صادر، 1995م؛ معجم معالم الحجاز: عاتق بن غيث البلادي، دار مكه، 1401ق؛ مواهب الجليل: الحطاب الرعيني (م.954ق.)، به كوشش زكريا عميرات، بيروت، دار الكتب العلميه، 1416ق؛ وسائل الشيعه: الحر العاملي (م.1104ق.)، قم، آل البيت:، 1412ق.
سيد خليل جوادي
[1]. فرهنگ اعلام جغرافيايي، ص263.
[2]. التاريخ القويم، ج5، ص326.
[3]. التاريخ القويم، ج1، ص64؛ ج3، ص435.
[4]. تاريخ و آثار اسلامي، ص151.
[5]. رحلة ابن جبير، ص135؛ رحلة ابن بطوطه، ج1، ص405.
[6]. اخبار مكه، فاكهي، ج5، ص13؛ معجم البلدان، ج1، ص243؛ الرحلات المغربيه، ص316.
[7]. اثارة الترغيب، ج2، ص436؛ تاريخ المستبصر، ص28؛ التاريخ القويم، ج1، ص492.
[8]. اخبار مكه، فاكهي، ج5، ص13؛ شرف المصطفي، ج3، ص101؛ معجم البلدان، ج1، ص243.
[9]. الاماكن، ص82؛ اوضح المسالك، ص468.
[10]. معجم معالم الحجاز، ج6، ص76-77.
[11]. مراصد الاطلاع، ج1، ص110؛ المعالم الاثيره، ص32.
[12]. اخبار مكه، ازرقي، ج2، ص194.
[13]. معجم معالم الحجاز، ج6، ص77.
[14]. المجموع، ج8، ص112؛ عدة الانابه، ص71.
[15]. الاستبصار، ص35.
[16]. معجم معالم الحجاز، ج9، ص7.
[17]. معجم معالم الحجاز، ج7، ص126.
[18]. التاريخ القويم، ج1، ص492؛ ج4، ص317.
[19]. رحلة ابن بطوطه، ج1، ص405؛ رحلة ابن جبير، ص134.
[20]. التاريخ القويم، ج5، ص341.
[21]. نك: التاريخ القويم، ج3، ص210.
[22]. الذريعه، ج8، ص193.
[23]. مستند الشيعه، ج12، ص221؛ جواهر الكلام، ج19، ص59.
[24]. فتاوي السبكي، ج1، ص287؛ مواهب الجليل، ج4، ص129؛ وسائل الشيعه، ج13، ص533.
[25]. صحيح مسلم، ج8، ص185؛ المجموع، ج8، ص112؛ البحر الرائق، ج2، ص595.
[26]. تبيين الحقائق، ج2، ص23.
[27]. المجموع، ج8، ص112.
[28]. الاستبصار، ص35؛ رحلة ابن جبير، ص135.
[29]. تحصيل المرام، ج1، ص409.
[30]. رحلة ابن جبير، ص135؛ رحلة ابن بطوطه، ج1، ص409.
[31]. تحصيل المرام، ج2، ص612.
[32]. الاستبصار، ص35.
[33]. الكامل، ج11، ص308؛ رحلة ابن جبير، ص135.
[34]. الاستبصار، ص35.
[35]. الغدير، ج6، ص89.
[36]. تاريخ مكه، ص313-315؛ بقيع الغرقد، ص277.
[37]. تاريخ مكه، ص441.
[38]. تاريخ مكه، ص447.
[39]. سفرنامه ناصر خسرو، ص139.
[40]. مرآة الحرمين، ج1، ص44، 335؛ تاريخ و آثار اسلامي، ص151.
[41]. التاريخ القويم، ج3، ص326.
[42]. با كاروان صفا در سال 82، ص445.
[43]. به سوي ام القري، ص127.