حج‌نامه

سفرنامه حج، نوشته سليم خان تكابي

گزارش سفر حج سال 1310ق./ 1272ش. در عهد ناصرالدين شاه قاجار (حك:1264-1313ق.) از تيكان‌تپه (تكاب فعلي واقع در آذربايجان غربي) كه از راه شمال ايران انجام پذيرفته و اطلاعاتي از اين مسير، كه از راه‌هاي مردمان كردستان و آذربايجان به عثماني و نيز يكي از مسيرهاي حج آنان بوده، به دست
داده است.

اطلاعي از سال تولد و شرح حال و آثار سليم خان تكابي، نويسنده سفرنامه، در دست نيست؛ جز آن‌كه بنا بر متن سفرنامه، او كُرد و از خوانين سرشناس غرب آذربايجان و ساكن تيكان‌تپه و شخصي متموّل بوده است. بنا بر برخي گزارش‌ها، او به سال 1326ق. درگذشته است.[1] نثر سفرنامه و اشعار او در متن سفرنامه، نشان از فضل و طبع شعري او دارد. او در مسير خود، به تبريز رفته و از مظفرالدين شاه قاجار كه آن زمان وليعهد ايران بوده، اجازه سفر گرفته و وليعهد، همان‌جا بدو لقب خاني و درجه سرتيپي داده و سفارشنامه‌اي خطاب به سفيركبير ايران در استانبول برايش نوشته است. (ص28-29)

در پايان، نسخه خطي سفرنامه كه به دستور عبدالرحمن بيك، برادر نويسنده، در 1326ق. كتابت گشته، از سليم خان با صفت «مرحوم» ياد شده و از اين مي‌توان دريافت كه او پيش از اين سال، مرده است. سليم خان بر مذهب شافعي بوده و از سفرنامه او اعتقاد و اهتمامش به آموزه‌هايي مانند شفاعت و زيارت و علاقه‌اش به اهل بيت پيامبر(صلي الله عليه و آله) به خوبي آشكار است. او انگيزه خود را از نوشتن سفرنامه، ثبت احكام و مناسك و آداب و ادعيه حج و وقايع راه و سياحت شهرها معرفي كرده است. (ص21-22)

از اطلاعات ويژه سفرنامه، ماجراي شيوع بيماري وبا در مكه در اين سال است كه تلفات سنگيني داشته و موجب شده است نويسنده نتواند آن‌گونه كه خواسته از اماكن زيارتي و ديدني اين شهر گزارش ثبت كند. (ص103-107)

آغاز سفر، روز سوم شعبان 1310ق./ اول اسفند 1271ش. بوده (ص22) و سليم خان، پس از اداي مناسك حج و زيارت مدينه، در بيست و هشت ربيع الثاني 1311ق./ هفده آبان 1272ش. به وطن خويش بازگشته است. (ص137) او هفت روز پس از حركت از تيكان‌تپه، به تبريز رسيده و شانزده روز در اين شهر مانده. (ص25، 29) سپس از مرند، نخجوان، ايروان گذشته و در قصبه‌اي به نام آغصتفه (ص31-37) سوار قطار شده و به شهرهاي تفليس و باطوم رسيده است. در باطوم سوار كشتي شده و در درياي سياه، پس از توقف در چند بندر، در استانبول از كشتي پياده شده. پس از توقف چند روزه و سياحت در اين شهر، باري ديگر سوار كشتي شده و به اسكندريه، و به قصد سياحت و زيارت، به قاهره رفته و آن‌گاه با قطار به بندر سوئز آمده و از طريق كانال سوئز وارد درياي سرخ شده و به بندر ينبع رسيده است. در بندر ينبع، با شتر به مدينه رفته و پس از چند روز زيارت اماكن مقدس اين شهر، به مكه رفته است.

سليم خان در بازگشت، به جده آمده و از آن‌جا با كشتي به بيروت و سپس از راه خشكي به حلب رسيده و از غرب كشور عراق فعلي، وارد اين كشور شده و به موصل رفته و سپس به سردشت ايران رسيده و از آن‌جا به تيكان‌تپه بازگشته است. (نك: ص37-138)

سليم خان گزارش‌هايي را از وضعيت حج‌گزاران كُرد به دست داده است. بنا بر گزارش‌هاي او، كُردها مزوران و مطوفان كُرد داشته‌اند. او از مزور و مطوف با عنوان «دليل» (راهنما) ياد كرده است. (ص88، 96، 100و 111)

توجه نويسنده در اين سفرنامه بيشتر معطوف بر خود حج و زيارت بوده و بسياري از صفحات سفرنامه، به ذكر دعا و زيارتنامه و چگونگي زيارت مزار بزرگان ديني اختصاص يافته و بدين رو اطلاعات چنداني درباره وضعيت ظاهري اماكن و آثار مذهبي به دست داده نشده است. (ص66-70)

قرنطينه از مشكلات اين سفر بوده و سليم خان و همراهانش، رنجي بسيار در قرنطينه برده‌اند و به سبب شيوع و تلفات سنگين وبا در مكه، سختگيري مأموران قرنطينه بيشتر بوده است. سليم خان در قرنطينه طور سينا 21 روز معطل شده است. سختي شرايط قرنطينه و مدت آن، حجاج را واداشته تا شكايتي به سلطان عثماني تلگراف كنند كه پس از چند روز پاسخ آن آمده و مدير قرنطينه از كار بركنار، و به مركز فراخوانده شده است. (ص121-122) سليم خان در بيروت نيز هجده روز قرنطينه بوده است. (ص124-127)

گزارش‌هاي سفرنامه از اماكن زيارتي و ديدني مدينه نسبت به مكه مفصل‌تر است. سليم خان روز چهاردهم ذي‌قعده وارد اين شهر شده و روز بعد به زيارت مسجدالنبي رفته است. (ص66) در مسجدالنبي، به عنوان خادم افتخاري، همراه شيخ الحرم و شيخ فراشان حرم وارد حجره مبارك پيامبر(صلي الله عليه و آله) شده و آن را زيارت و در روشن كردن چراغ‌ها كه از وظايف خادمان بوده، به آنان كمك كرده است. (ص78-79) او پس از آن‌كه از سوي شيخ الحرم به سمت خادم افتخاري نايل شده، يكي از كُردها را به نام حاجي رسول، كه مقيم حجاز بوده، نايب خويش قرار داده است. (ص78)

گزارش‌هاي سفرنامه از محله‌هاي مدينه، از اطلاعات ويژه سفرنامه است. هشت محله براي مدينه بر شمرده شده: ابن الحسين كه محله اشراف بوده، اغوات كه به ظاهر محل اقامت خادمان خواجه حرم بوده، شونه، ابن سعيد، طوال، باب النبي، نورا و ساحه. (ص82)

بقيع و اُحد از اماكني بوده كه سليم، با توجهي خاص، زيارت كرده است. او از وجود بقعه‌هاي مزار اهل بيت و مشاهير صدر اسلام در بقيع خبر داده است. سليم خان چند بار به بقيع رفته و نخست به زيارت قبر عثمان بن عفان رفته كه در گوشه بقيع بوده است و سپس ابراهيم بن رسول الله، قبر منسوب به حضرت فاطمه(عليها السلام)، عموي پيامبر(صلي الله عليه و آله)، عباس، و سپس امامان چهارگانه شيعه و بزرگان ديگر را زيارت كرده است. (ص73، 78)

درباره اُحد و بارگاه حمزه عموي پيامبر(صلي الله عليه و آله) و زيارت آن (ص77) و قبّة الثنايا٭ گزارشي مختصر آمده است. (ص78)

سليم خان از مدينه تا مكه 11 روز در راه بوده (ص87) و 24 روز در مكه مانده است. (نك: ص119) بيشتر مطالب او از اين شهر، مربوط به مناسك، آداب و ادعيه حج است. او به سبب شيوع وبا در مكه نتوانسته است آن‌گونه كه مي‌خواسته از شهر مكه گزارش ارائه كند (نك: ص111)؛ اما گزارش‌هاي مربوط به شيوع بيماري وبا در اين سال كه بنا بر آن، 000/250 نفر از حج‌گزاران و مردم شهر را تلف كرده است (ص107)، از ارزش تاريخي برخوردار است. شمار حجاج، 000/850 نفر بوده است. (ص99) همراهان سليم خان نيز به وبا دچار گشته و بيش از سي نفر از حجاج كُرد، از جمله دايي‌اش، گنجعلي بيك، درگذشته‌اند. (ص106-107) او شعري در رثاي دايي خويش سروده كه در سفرنامه آورده است:

 

(ص108-109)

معرفي مسجدالحرام با ذكر تاريخچه‌اي از آن از آغاز خلقت آدم چند صفحه‌اي از سفرنامه را در برگرفته است. (ص112-118) به احتمال، اين اطلاعات پس از بازگشت با استفاده از منابع مكتوب تاريخ مكه بر سفرنامه افزوده شده هرچند برخي اطلاعات آن نادرست است از جمله تاريخ برخي بازسازي‌هاي مسجدالحرام در دوره عباسي. (نك: ص116-117)

اين سفرنامه بر اساس نسخه‌اي خطي موجود در كتابخانه آيت‌الله گلپايگاني به شماره 41326 به كوشش رسول جعفريان در مجموعه پنجاه سفرنامه حج قاجاري[2]، نشر علم تهران، سال 1389ش. و در 117 صفحه وزيري همراه با مقدمه‌اي يازده صفحه‌اي از مصحح، تصحيح و چاپ شده است.

پنجاه سفرنامه حج قاجاري: به كوشش رسول جعفريان، تهران، نشر علم، 1389ش.

 

---