حج‌نامه انزاب

سفرنامه تركي منظوم حج، نوشته غلام‌رضا انزابي‌پور

اين كتاب، سفرنامه‌اي است منظوم، به زبان تركي آذري، سروده غلام‌رضا انزابي‌پور متولد 1314ش. متخلّص به «انزاب» كه در سال 1358ش./ 1399ق. و در نخستين دوره حج، پس از پيروزي انقلاب اسلامي ايران، به حج رفته و بخشي از رويدادهاي اين سفر را پس از بازگشت به كشور، در قالب نظم، ثبت كرده است. هدف او از اين كار، آگاهي‌بخشي به حاجيان بوده است. (ص2-4) انزابي‌پور در خوي به دنيا آمده و غالباً به تركي و فارسي شعرهاي اجتماعي و فكاهي مي‌گويد.[1] انزاب اشاره‌اي است به منطقه‌اي بين شبستر و سلماس كه زادگاه پدر وي بوده است. او شاعري را از سال 1332ش. و با سرودن شعري در انتقاد از برخي بازاريان آغاز كرده و تاكنون دو اثر از وي منتشر شده است كه يكي همين حج‌نامه و ديگري برگزيده اشعار تركي و فارسي اوست با نام بر بال‌انديشه.[2]

اين سفرنامه، از آن رو كه گوشه‌اي از وقايع نخستين مناسك حج پس از انقلاب اسلامي ايران را، آن هم به صورت منظوم، روايت كرده و نيز از جهت استواري و شيريني بيان، اهميت دارد. حج‌نامه انزاب از يك مقدمه منثور، يك مقدمه منظوم و 10 بخش منظوم ديگر تشكيل يافته و كريمي مراغه‌اي، شاعر و طنزپرداز[3]، نيز تقريظي منظوم بر آن نگاشته است. (ص6-8) ابيات كتاب در قالب مثنوي و در وزن عروضي «مفتعلن مفتعلن مفتعل» سروده شده است. نويسنده، مقدمه منظوم كتاب را به ستايش خدا و رسول الله(صلي الله عليه و آله) اختصاص داده و سپس در بخش «آغاز مطلب»، فلسفه حج را رساندنِ حاجي به ويژگي‌هايي چون احسان، بخشندگي و مهرباني با خلق دانسته است. چند صفحه از اين بخش نيز به مناسبت معطلي طولاني حاجيان در گمرك جده و وضع بد محل اسكان حاجيان، به انتقاد از ميزبانان و توصيف وضع اقتصادي و بهداشتي نامناسب مردم عربستان و برخي عادت‌هاي بد آن‌ها اختصاص دارد. (ص22-26)

بخش بعدي كتاب «منزل جده» نام دارد و سراينده در آن بيشتر به نقد برخي رفتارهاي همسفران خود پرداخته است. (ص27-31) وي سپس در بخش «حمله‌دار»، مدير كاروان و برخي ديگر را به باد انتقاد گرفته كه از زير بار وظايفشان شانه خالي مي‌كنند.

در صفحات پاياني اين بخش، نيايشي با خدا آمده است كه انزاب، در ابياتي از آن، براي موفقيت انقلاب و سلامت امام خميني= دعا مي‌كند. (ص31-48) بخش‌هاي ديگر كتاب «قبرستان بقيع» (ص48)، «آثار باعظمت يثرب» (ص56)، «سنگر وحدت را حفظ كنيم» (ص58)، «قارين قولو [بنده شكم]» (ص79)، «عرفات» (ص90)، «مشعر» (ص97) و «بسوي قربانگاه» (ص117) نام دارند و انزابي در هر يك از آن‌ها، مشكلاتي را كه خود و همسفرانش در مراحل سفر از سر گذرانده‌اند، آورده است. البته گاه صرفاً به بيان مطالب تاريخي و مشاهدنگاري پرداخته و انتقادي در كار نيست. (ص56-61) در اين بخش‌ها همچنين آگاهي‌هاي مفيدي مي‌توان يافت؛ از جمله اين‌كه آيت‌الله سيد حسن شيرازي نيز همان سال به حج رفته بوده و با كوشش وي، زائران ايراني موفق به ورود به قبرستان بقيع شده‌اند (ص52) و اين‌كه ريال سعودي در آن زمان، 5/21 ريالِ ايران بوده است. (ص72)

لحن سراينده در جاهاي متعددي انتقادي است. هرجا واژه‌اي ناآشنا به كار برده، آن را به فارسي و در پانوشت توضيح داده است. (ص13، 18) آيات و دعاها در اين كتاب بسيار به كار رفته‌اند و در مواردي هم كه سراينده به آيه‌اي تلميح كرده، عين آيه را در پانوشت آورده است. (ص10، 15، 80) همچنين ضرب‌المثل‌هاي تركي بسيار به كار رفته است. (ص17، 26) گاهي هم ابياتي از سعدي و ناصرخسرو را به نظم تركي درآورده است. (ص20-21)

وي گرچه تاريخ آغاز سفر را نگفته، اما مدت اين سفر حج را 35 روز و زمان بازگشت به ايران را بيستم ذي‌حجه 1399ق.، برابر با بيست و يكم آبان‌ماه 1358ش.، اعلام كرده است. (ص147-148)

اين كتاب در سال 1359ش. در 149 صفحه رقعي و از سوي كتابفروشي ذاكر كريمي در مراغه به چاپ رسيده است.[4]

ادبيات اوجاغي (ايرانين قيد حياتدا اولان توركو يازان شاعرلري نين تذكره سي): يحيي شيدا، تبريز، نوبل كتابخانه سي، 1364ش؛ بر بال انديشه: غلام‌رضا انزابي‌پور، تهران، انتشارات پيري، 1384ش؛ حج‌نامه انزاب: غلام‌رضا انزابي‌پور، تبريز، كتابفروشي ذاكر كريمي، 1359ش؛ خوي‌نگار (ماهنامه): مجمع خويي‌هاي مقيم استان تهران.

سيد محسن طاهري

 

---