گزارشی از نشست نقد کتاب «زیارت از منظر فقه مذاهب اسلامی»

 نشست نقد کتاب «زیارت از منظر فقه مذاهب اسلامی» تألیف حجت الاسلام والمسلمین مهدی درگاهی از سوی این پژوهشکده در سالن نشست های علمی حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت برگزار شد.سخنرانان این نشست حجت الاسلام والمسلمین رضا عندلیبی، مدیر گروه فقه

 نشست نقد كتاب «زيارت از منظر فقه مذاهب اسلامي» تأليف حجت الاسلام والمسلمين مهدي درگاهي از سوي اين پژوهشكده در سالن نشست هاي علمي حوزه نمايندگي ولي فقيه در امور حج و زيارت برگزار شد.

سخنرانان اين نشست حجت الاسلام والمسلمين رضا عندليبي، مدير گروه فقه و حقوق پژوهشكده حج و زيارت و حجت الاسلام مهدي ساجدي عضو هيات علمي و استاديار گروه فقه و حقوق دانشگاه قرآن و حديث بودند كه متن اين نشست به طور كامل در ادامه تقديم خوانندگان محترم مي شود.

حجت الاسلام والمسلمين عندليبي در ابتداي اين نشست اظهار داشت: اين كتاب از سوي حجت الاسلام والمسلمين درگاهي، عضو شوراي پژوهشي پژوهشكده حج و زيارت و پژوهشگر پژوهشگاه بين المللي المصطفي به همت پژوهشگاه المصطفي توليد و منتشر شده و با توجه به اين كه هنوز به چاپ انبوه نرسيده درخواست نشستي براي نقد و بررسي اين كتاب از سوي ايشان مطرح شد، اما با توجه به مشكلاتي كه پيش آمد آقاي درگاهي در اين نشست حضور نخواهند داشت.

وي افزود: سال 93 نشستي با حضور حجت الاسلام والمسلمين نجم الدين طبسي در مورد زيارت از منظر مذاهب اربعه برگزار كرديم و پژوهشكده حج و زيارت نيز كارهاي زيادي در در حوزه زيارت انجام داده كه يكي از اين كارهاي كتاب «فقه زيارت» است كه واجبات در هنگام زيارت معصومان در اين كتاب بررسي شده ولي اصل مشروعيت زيارت از نظر مذاهب اسلامي كاري است كه انجام نشده بود كه اين كتاب متكفل اين كار است.

در ادامه اين نشست حجت الاسلام والمسلمين ساجدي به ايراد سخنراني پرداخت و با بيان اين كه اين اثر كتابي است كه انصافا با ارزش است و زحماتي كه براي آن كشيده شده بسيار زياد است، ابراز داشت: نقدها و استدلال هاي خوبي در آن بيان شده است، آقاي درگاهي نويسنده كتاب نيز از دوستان ما هستند و با كارهاي ايشان كم و بيش آشنا هستيم كه از اساتيد حوزه و دانشگاه بوده اند، اما به هرحال تنها متن نانوشته غلط ندارد.

وي به محاسن كتاب اشاره كرد و عنوان كرد: در مورد محاسن كتاب بايد بگوييم كتاب ازمنابع اهل تسنن استفاده زيادي كرده است، مثلا در مورد حضور بانوان براي زيارت قبور كساني كه از مذاهب مختلف بر حرمت يا كراهت يا مشروعيت اين كار مطلبي بيان كرده اند، در اين كتاب بيان شده است.

استاديار گروه فقه و حقوق دانشگاه قرآن و حديث ادامه داد: ايشان به روايات زيادي استناد كرده اند به ويژه روايات نبوي يا روايات صحابه و تابعان و خود راويان را بررسي كرده و بعضا از شش يا هفت كتاب رجالي سند روايت يا جرح و تعديل راويان را براي صحت يا ضعف روايت بررسي كرده است.

وي با اشاره به نقدهاي وارد بر كتاب نيز يادآور شد: اولا رسم شده غالب مؤلفان ابتداي كار پژوهشي واژه ها را در كليات بررسي مي كنند، در حالي كه بسياري از اوقات مي بينيم ثمره چنداني بر بيان معناي لغوي نيست حتي در مباحث فقهي اين طور است كه زماني يك واژه لغوي بررسي مي شود كه آن واژه در لسان آيات و روايات آمده باشد و ديگر آن كه در لسان شرع از لسان لغوي به شرعي منتقل شده باشد.

حجت الاسلام والمسلمين ساجدي ادامه داد: در اين صورت اگر شك كرديم مي توانيم به اصل عدم نقل و اصول ديگر تمسك كنيم و در اين صورت است كه بررسي لغوي يك واژه در بررسي اصطلاحي آن ممكن است به كار بيايد ولي اگر واژه اي مثل زيارت كه خود ايشان تأكيد مي كند واژه زيارت در لغت و آيات و روايات به يك معنا است از نظر فقهي بحث كردن از لغت در مورد آن ثمره اي ندارد.

وي عنوان كرد: نكته دوم آن كه ايشان واژه زيارت را يك توسعه معنايي داده اند و حتي كلمه بازديد مثبت يا منفي را هم شامل آن دانسته اند و حتي گفته اند اگر از مكان هاي تاريخي ومقبره هاي امت هاي گذشته بازديد كنيد مي توان اسم زيارت را بر آن نهاد يا اگر براي گردشگري هم باشد زيارت است درحالي كه اصطلاحا و عرفا به آن زيارت گفته نمي شود.

پژوهشگر پژوهشكده حج و زيارت با اشاره به سخن نويسنده مبني بر اين كه حكمت متعاليه خداوند اقتضاء مي كند كه بشر به غناي كافي نرسد، گفت: نويسنده محترم مي خواهد اين بحث را بيان كنند كه زائران براي رفع گرفتاري يا برطرف شدن غم و غصه ها ناچار به زيارت شوند، در حالي كه اين كلام ايشان با فطرت كمال جوي انسان سازگاري ندارد، يعني فطرت انسان به گونه اي است كه در همه جنبه هاي مادي و معنوي دوست دارد كه به كمال برسد.

وي افزود: ثانيا: شما مي گوييد انسان اگر بخواهد در جنبه هاي مادي هم كمال برسد بايد به زيارت برود در حالي كه اگر اقتضاي طبيعت انسان اين بود كه در امور مادي به غناي كافي نرسد چرا حضرت سليمان در خواست مي كند كه خدايا به من ملكي عنايت كن كه كسي بعد از من شايستگي آن را نداشته باشد بنابراين او نمي تواند چيزي مخالف حكمت الهي از خدا تقاضا كند.

حجت الاسلام والمسلمين ساجدي به تقريرات عقلي نويسنده نيز اشاره كرد و بيان داشت: ايشان بيان مي دارند كه گراميداشت و زنده نگه داشتن نام و ياد انسان هاي الهي، شايسته، فرهيخته، فرهنگ ساز و مصلح و تاريخ ساز پس از مرگ و حضور بر سر مزار و زيارت قبور آنها لازمه محبت، عشق و ارادت انسان به نيكي ها و كمالات انساني است و ريشه در سرشت آدمي دارد به طوري كه فطرت سليم به آن بيش از زيارت قبور ساير قبور رغبت نشان مي دهد.

وي تصريح كرد: اولا: اين استدلال به فطرت است نه دليل عقل چون انسان به كمالات و صاحبان كمالات گرايش بيشتري دارد و اين عامل فطري مي تواند انگيزه اي بشود كه قبور صاحبان كمالات را بر ديگران ترجيح ددهد و ثانيا: اگر دليل عقلي هم باشد چه ملازمه اي بين عشق به كمالات و ابراز عشق به صاحبان كمالات وجود دارد؟

استاديار گروه فقه و حقوق دانشگاه قرآن و حديث يادآور شد: تقرير دوم ايشان اين است كه اولياء الهي، صالحان و بزرگان منشأ خبر و بركت بودند و مردم در زمان حيات آنان از بركات معنوي شان استفاده مي كردند. اين بركات با مرگ آنان، قطع نمي شود بلكه روح شان به معدن خير و بركات وارد شده و از آن جا كه نفوس شان از عالم ماده قطع مي شود، خير و بركات آنان بيشتر مي گردد.

وي تصريح كرد: طبق اين تقرير بهره برداري از بركات صالحان به صورت عقلي حسن است و هرچه از نظر عقلي حسن باشد از نظر شرعي حسن است، بنابراين بهره برداري از بركات صالحان شرعا حسن است، اما مي گوييم: ميان مصلحت ملزمه و لزوم حكم شرعه ملازمه است يعني در مصالح غير ملزمه الزاما بين آن و حكم شرع ملازمه نيست و جايي از ملازمه كمك مي گيريم كه حكم پسيني شارع را نداشته باشيم نه جايي كه معلوم است.

حجت الاسلام والمسلمين ساجدي تأكيد كرد: به طور كلي بايد گفت كه ملازمه بايد در الزامات شرعي باشد يعني عقل مصلحت الزامي را درك كرد ولي اگر به درك الزامي نرسيم مصلحت غير ملزمه اي كه ممكن است مباح يا مستحب باشد، نمي توان گفت حكم شرعي را به دست آورد.

وي در بيان اشكالات ديگر به اين كتاب ابراز داشت: در صفحات 197 و 198 سيره عقلا در قدرداني و تعظيم بيان شده است كه با توجه به تمام بودن اين استدلال بايد براي استمرار سيره و تأييد آن از مذاهب مختلف دليل آوريد نه اين كه اين دليل را با توجه به مذاهب مختلف تقريب به ذهن كنيد.

پژوهشگر پژوهشكده حج و زيارت ادامه داد: البته ناگفته نماند كه سيره عقلا در اثبات حُسن تعظيم و قدرداني مفيد است اما ترجيح زيارت قبور صالحان بر ديگر قبور را اثبات نمي كند علاوه بر اين كه حسن زيارت قبور فرد صالحي كه از بزرگان قوم و از قهرمانان و افراد شاخص و برجسته جامعه نيست با سيره عقلا ثابت نمي گردد.

وي خاطرنشان كرد: عبارتي است كه در صفحه 204 به كار برده كه به نظر مي رسد در شأن اهل بيت(ع) نيست ايشان مي خواهد با آيه شريفه «من يعظم شعائر الله» بر برتري زيارت قبور استدلال مي كنند، ايشان مي گويند: خداوند از شتري كه براي ذبح در مكه علامت گذاري شده به عنوان شعائر الله ياد كرده است وقتي شتري براي برگزيده شده و بزرگداشت آن لازم است پس اهل بيت(ع) كه قلاده عبوديت را برگردن انداخته اند به طريق اولي بايد زيارت شوند به نظر مي رسد عبارت قلاده عبارتي مناسب نباشد و واژه هايي مثل ريسمان يا طوق بهتر بود.

حجت الاسلام والمسلمين ساجدي در بخش ديگري از سخنان خود تصريح كرد: در صفحه 226 بازديد از ظواهر معماري و قدمت تاريخي و خالي از توجه به معاد و عبرت گيري با تعابير تند و سرزنش آميز از آن ياد شده است همچنانكه ابتداي سوره تكاثر وقتي رفتن براي زيارت اهل قبور به قبرستان با شمارش اموات براي تفاخر باشد به نوعي زيارت به قصد بيهودگي و اشتغال به امري باطل بوده و مورد نهي قرآن واقع شده است.

وي ابراز كرد: اولا صرف بازديد از ظواهر معماري و قدمت تاريخي و لو خالي از توجه به معاد، امري مباح است و مورد نهي نيست و ثانيا بر فرض بازديد از ظواهر معماري، بيهودگي و اشتغال به باطل هم باشد مادامي كه عنوان حرامي بر آن صدق نكند، صرف لهو و لعب موجب حرمت نيست پس نهي حمل بر ارشاد يا كراهت مي شود و از طرفي خداوند كل افعال دينا را لهو و لعب به حساب آورده استف حال آيا يعني همه افعال حرامند؟

در ادامه اين نشست حجت الاسلام والمسلمين عندليبي نيز يادآور شد: متوني از كتاب حقيقتا مغلق است و نياز به توضيح داشت، در حالي كه كتاب فارسي نبايد اين گونه باشد و ما بايد به كتاب هاي لغت و معناي لغوي بايد توجه داشته باشيم بسياري از مواقع سياست در كتب لغت تأثير گذاشته است، همچنانكه معناي غنيمت در خمس تمامي كتب لغت بحث غنيمت را غنيمت جنگي بيان كرده اند در حالي كه در روايت ما خلاف اين را بيان كرده اند از جمله اين كه «فرصت را غنيمت بشماريد» كه مسلما جنگ نيست پس سياست در معناي غنيمت تأثير گذاشت.

وي در پايان خاطرنشان ساخت: مشروعيت زيارت در بين همه مذاهب اربعه اهل سنت و حتي وهابيت و ابن تيميه مورد قبول است، ولي مشكل در توسل است كه به نظر مي رسد بيشتر مباحث اين كتاب بايد به اين بحث سوق داده مي شد.