نسبت حج با انسان امروز؛ پاسخگویی به نیاز مستمر انسان به معنویت
عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی با اشاره به نسبت حج با انسان امروز و اینکه حج پاسخگوی نیاز مستمر انسان به معنویت است، گفت: حاجیان اگر درگیر صورت حج شده باشند از معنای حج غافل میشوند و این یعنی بعد از بازگشت از مکه همان گناهان قبل سفر را انجام میدهند.
به گزارش پایگاه اطلاع رسانی حج، بخشعلی قنبری، عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی در گفتوگو با ایکنا؛ به تشریح فلسفه و اسرار حج و مولفههای حج ابراهیمی پرداخت. در قسمت اول این گفتگو که با عنوان «نسبت حج با انسان امروز؛ تمرین آخرت زیستی» روی خروجی ایکنا قرار گرفت، قنبری معتقد است که خداوند متعال و بزرگان دین با پرداختن به حج میخواهند در دنیا قیامت را به تصویر بکشانند؛ از این رو اصطلاح حج در فرهنگ اسلامی تمرین آخرت زیستی است. در این گزارش، بخش دوم و ادامه این گفتوگو پیرامون ظرفیتها و فرصتهایی که حج فراهم میکند و نسبت آن با انسان امروز را میخوانید؛
با توجه به هجمههایی که این مدت به رفتن یا نرفتن به حج میشد، به نظر شما اساسا حج در دنیای معاصر چه ظرفیتها و فرصتهایی را فراهم خواهد کرد؟ حج برای انسان معاصر چه دستاوردهایی دارد؟ وزن این دستاوردها در مقابل پیامدهایی که در ابعاد مختلف دارد، چیست؟
درباره اینکه این حج چه ظرفیتی را میتواند برای ما انسانها داشته باشد، مخصوصا الان، این پرسش مطرح میشود که با توجه به مسائل سیاسی میان ایرانیان و عربستان به وجود آمده، آیا با وجود اینکه ما میدانیم در عربستان حکومت عدالت محوری نیست که اسلام آن را بپذیرد، برغم این همه مباحث آیا ارزش دارد پولمان را در جیب عربها بریزیم؟ باید گفت به نظر میرسد اگر همهجانبه نگاه کنیم و از یک طرف مهم بدانیم که بالاخره حج یک عمل عبادی است و حج را نمیتوانیم تعطیل کنیم، الا اینکه مصلحت بسیار بالایی مطرح شود و آن مصلحت بسیار بالا به تعبیر امام خمینی(ره) باعث شود ما با استناد به احکام ثانویه، انجام احکام اولیه را برای مدت کوتاهی تعطیل کنیم.
اگر چه رهبران جمهوری اسلامی و نیز مراجع عظام تقلید به این نتیجه نرسیدهاند که ما بگوییم بر اساس حکم رهبر معظم انقلاب و بر اساس احکام ثانویه حج تعطیل است. از آن طرف هم با یک عمل عبادی دینی مواجه هستیم؛ بنابراین حج به عنوان یک وظیفه و واجب دینی تعطیلبردار نیست و بعلاوه اگر یک مقدار کلیتر نگاه کنیم واقعیت این است که برغم آنکه مسئول حج دولت عربستان است، ولی ما میتوانیم با ملتهای مختلف ارتباط خوبی داشته باشیم و بتوانیم از این طریق پیامهایی که داریم را با استفاده از ظرفیت حج منتقل کنیم. همچنین بتوانیم در داخل کشور هم اخلاق و معنویت دینی را رواج بدهیم و در کنار آن با ملتهای دیگر ارتباط برقرار کنیم و این ارتباطات شاید بتواند در حل مشکلات ایرانیان و بقیه مسلمانان گام بلندی را بردارد.
اگر حج را از جمیع جهات بررسی کنیم، واقعیت این است که دستاوردهای حج از هزینههای آن خیلی بیشتر است و صرف دارد که ما آن را انجام بدهیم. یک زمانی است که ما به این نتیجه میرسیم که در جامعه ما مستطیع وجود ندارد یا کشور ما اینقدر از نظر اقتصادی ضعیف است که نمیتواند حج را انجام دهد. برخی کشورهای اسلامی وجود دارند که توان انجام حج را ندارند و حتی در این زمینه کشورهای ثروتمندی مانند خود عربستان و بعضی از کشورهای اسلامی هزینه آنها را تقبل میکنند.
اگر کشور ما خداینکرده به آنجا برسد شکی نیست که رفع نیازهای داخلی قطعا از پرداختن به پارهای از مسائل دیگر اولویت خواهد داشت. خوشبختانه جمهوری اسلامی ما به آن وضعیت نرسیده است. ولی اگر هزینهها را در مقایسه با دستاوردها نگاه کنیم به نظر میرسد دستاوردهای آن در مقایسه با هزینهای که میشود زیاد است.
تا زمانی که علمای ما این فتوا را ندادهاند و به این نتیجه نرسیدهاند و نیز رهبر انقلاب حکم و فتوا ندادهاند که نمیتوانیم حج را برگزار کنیم، حج انجام میشود. چنانکه در سالهای گذشته این اتفاق افتاد، در سال ۶۶ وقتی آن حادثه رخ داد، حج تعطیل شد.
آیا در روایات ائمه(ع) به این مسئله (تعطیلی حج) اشارهای شده است؟
در نهجالبلاغه جملهای است و حضرت علی (ع) بیان میکنند که من تعجب میکنم از مردمی که برای بدنشان هزینه میکنند و برای روحشان هزینه نمیکنند، در حالی که این بدن تابع آن روح است، چطور شما به بدنتان اینقدر اهمیت میدهید و تمام نیازهای بدنتان را تامین میکنید تا در آسایش زندگی کند، اما به آرامش و آخرت و معنویات که میرسید میگویید امکانات نیست! اگر کسی پولی دارد که بخواهد برای معنویت خود هزینه کند، یکی از اثرگذارترین اعمال معنوی همین حج است. به جرئت میتوانم بگویم که حج در میان اعمال دینی ما اثرگذاری بینظیری دارد؛ بنابراین آنهایی که انتقاد میکنند باید به این جنبهها توجه لازم را داشته باشند.
در نهجالبلاغه، حضرت امیر(ع) در نامههایی که به والیان مینویسند بهصراحت بیان کردهاند که زمینههای انجام حج را فراهم کنید؛ یعنی در حکومت نزدیک به ۵ ساله امیرالمومنین (ع) تعطیلی حج اصلا محل بحث نبوده و اتفاقا در مورد استمرار و انجام آن بحث شده است.
ایکنا: کشور ما چگونه و با چه سازوکاری میتواند از ظرفیتهای حج برای رسیدن به وحدت کشورهای جهان اسلام استفاده کند؟
اگر به خطبه ۱۹۲ نهجالبلاغه که در بعضی نسخهها ۲۳۴ است نگاه کنیم، در آنجا حضرت علی (ع) ظرفیتهای حج را برشمرده است و یکی از ظرفیتهای آن را اینگونه تبیین میکنند: حج در سرزمین لم یزرع است و اگر شما میبینید که حج محل رفت و آمد کاروانها شده، بنای این کار از زمان حضرت آدم (ع) تا به ابراهیم (ع) اسماعیل (ع) بوده است. در همین خطبه بیان میکنند که سرزمین حج به جایی رسیده است که مردم از جاهای مختلف کاروانهای خود را به آنجا میفرستند و این کاروانها با هم برخورد میکنند و در اثر برخوردی که دارند گفتوگوهایی انجام میدهند و ثمراتی را میتوانند به دست بیاورند و توانایی آن ثمرات باعث میشود بخش عمدهای از مشکلات خود مسلمانان در دنیا حل شود.
این ظرفیت معیشتی حج است که ما استفاده میکنیم یا نمیکنیم جای بحث دارد. دولتها اجازه استفاده را نمیدهند اگر نه ملتها میتوانند خوب از این ظرفیت استفاده کنند. حتی اگر ملتها بخواهند مخصوصا با این فضای مجازی که داریم استفاده خیلی راحتتر میشود. نزدیک به سه میلیون نفر در موسم حج حضور دارند و اگر ۸۰ هزار نفر آنجا به عنوان مبلغ فعالیت کنند با بسیاری از مسلمانان میتوانند ارتباط برقرار کنند.
امروز فضای مجازی فقط فضای سلام و علیک نیست. اکنون این فضا، فضای کسب و کار شده است و یکی از جاهایی که میتوانیم از آن استفاده کنیم، در سطح بینالمللی است. اخروی هم اگر نگاه کنیم واقعا اثرگذاری معنوی حج بینظیر است و نباید اینطور تصور کنیم که فقط عرفا میتوانند اثرگذاری حج را بفهمند. عوام مردم هم اگر یک مقدار چشمشان باز شود از این اثرگذاری بهره میبرند و وقتی برگردند عوض میشوند.
یک اشکالی که در انجام اعمال حج از سوی حاجیان همواره وجود دارد این است که حاجیان چنان درگیر صورت حج هستند که از معنای حج غافل میشوند. به همین دلیل حاجی که قبل از رفتن حج گناهی هم انجام میداد بعد از بازگشت از حج هم همان کارها را دنبال میکند. چرا که تمام حواسش در حج به این بود که چه زمانی موی سرش را بتراشد. باید با آموزش خیال مردم را راحت کنیم.
حاجیان باید بدانند چرا در حج راه یک زن را ادامه میدهند. تازه یک زنی که حره هم نیست و کنیز است و الگوی ما در حج این شخصیت است. این واقعا مسئله ایجاد نمیکند؟ در حالی که حاجی ما اینجا قبل از حج همسر خود را کتک میزند، برمیگردد هم همان روند را ادامه میدهد و این حاجی متوجه نشد که به آنجا رفت و به یک کنیز اقتدا کرد. این سوال برانگیز نیست؟ اینجا است که حج بیبدیل میشود.
حج در جهان معاصر چه نسبتی با انسان امروز دارد؟
واقعیت این است که حج در دنیای امروز جایگاه والایی دارد. با مکتبهای معنویتگرا مانند معنویت سکولار (secular spirituality) که امروز در دنیا مطرح شده روبرو هستیم. این دیدگاه معتقد است انسان امروز برغم تامین نیازهای مادی، اما بدون توجه به معنویات زندگی او ناقص است و دلچسب نیست و خیلی خشک خواهد بود. برای اینکه این خشک بودن را از بین ببریم و دلچسب بودن را به دست بیاوریم، ناچار هستیم دنبال معنویت دنیوی برویم. معنویت سکولار یعنی معنویتی که در دنیا پیدا میشود، در آخرت معنا ندارد. حتی انسان معنوی در این مکتب ممکن است به خدا هم اعتقاد نداشته باشد. اما الان میخواهد معنوی زندگی کند.
اگر ما در روزگاری که انسانها اینقدر به معنویت احساس نیاز میکنند، چرا در عصر جدید ما معنویت گم شده انسان را در اعمال حج به انسانها نشان ندهیم؟ ما میتوانیم بگوییم تا زمانی که انسان به معنویت و فردیت نیازمند است و میخواهد از خود بیگانه نشود و معنوی زندگی کند و این معنویت را در اوج آن داشته باشد، تا آن زمان حج نیاز است؛ بنابر این حج منافاتی با پستمدرن و مدرنیته ندارد. زمانی را فرض کنید که آن زمان انسان وجود داشته باشد، ولی به معنویت هیچ نیازی نباشد، چنین زمانی را نخواهیم داشت. بنابراین، چون معنویت نیاز مستمر انسان است در نتیجه حج هم پاسخگوی مستمر نیاز انسان است.
گفتوگو از مریم روزبهانی / خبرگزاری ایکنا